Læknaneminn - 01.04.2022, Blaðsíða 44

LÆKNANEMINN42
oftast vegna skyndilegrar afhröðunar
(deceleration), ofréttingar (hyperextension)
eða snúnings á föstum fæti.
Aftara krossbandsslit kemur oftast til
vegna áverka á nærlægan sköflung með
beygt hné, til dæmis ef íþróttamaður dettur
á hnéð með fót iljarbeygðan (plantar flexion)
eða svokallað „dashboard injury“.
Hliðarliðbandaslit koma til vegna annað
hvort of mikils varus (hliðlægt hliðar lið band)
eða valgus (miðlægt hliðarliðband) álags.
Liðþófaslit koma oftast til vegna
snúnings áverka, en aldurstengd hrörnun
eykur hættuna á þessum áverkum.
Hnéskoðun
Eins og með allar aðrar skoðanir er mikil­
vægt að hafa sína eigin rútínu og sér stak­
lega mikilvægt í hnéskoðun er að bera alltaf
saman við hitt hnéð. Gott er að fylgjast
með sjúklingnum ganga, er göngu mynstur
eðli legt eða er um helti að ræða. Ef grannt
er skoðað má mögulega sjá lið banda­
óstöðug leika. Einnig þarf að láta fara vel
um sjúklinginn til að koma í veg fyrir
krampa spelkun (guarding). Vöðva spenna
í ham strings vöðvunum getur til dæmis
gert fremra kross bandapróf ómark tækt.
Muna einnig að ef um mikla lið blæðingu
(hemarthrosis) er að ræða þá er oft lið banda­
skoðun ómarktæk. Gott er þá að fylgja
þeim sjúk lingum eftir og skoða aftur eftir
nokkra daga.
Horfa
Eins og fyrr segir er mikilvægt að fylgjast
með sjúklingi ganga og hvernig göngu­
mynstur hans er. Dregur sjúk lingurinn
fótinn á eftir sér? Mikilvægt er að taka eftir
sjáanlegri bólgu í hnénu, örum, útbrotum,
mar blettum og roða. Mikil vægt er að spyrja
sjúkling um ör, var þetta eftir sár sem var
saumað eða var þetta eftir aðgerð?
Þreifa
Þegar þreifa á hné er best að hafa sjúkl­
inginn sitjandi á skoðunarbekknum með
hnéð beygt í 90°, en ef það er ekki hægt er
gott að láta sjúklinginn liggja á bakinu og
Þórhallur Elí Gunnarsson
4. árs læknanemi
setja kodda undir lærið. Hliðlægt á hnénu má
þreifa hliðlægt liðbil, hliðlægt hliðarliðband
og hliðlæga festisin tvíhöfða vöðva læris.
Miðlægt á hnénu má þreifa miðlægt liðbil,
miðlægt hliðarliðband og miðlæga festisin
tvíhöfða vöðva læris. Almennt má segja að
verkur yfir liðbili bendi á liðþófaáverka ef um
áverka er að ræða en algengasta ástæða verks
yfir liðbili er þó slitgigt í hné.
Aðeins fjarlægt (distal) og 3­4 cm miðlægt
við sköflungshnjótu má svo þreifa andarfót
(pes anserinus), en þar festast 3 vöðvar:
skraddaravöðvi (sartorius), rengluvöðvi
(gracilis) og hálfsinungsvöðvi. Einnig
má finna þar sinabelg. Þreifieymsli yfir
andar fæti geta gefið til kynna sinarbólgu
(tendonitis) í festisinum þessara þriggja
vöðva eða sinabelgsbólgu (bursitis). Framan
á hnénu má þreifa sköflungshrjónu (tibial
tuberosity), mjaðmar og sköflungsstag (IT
band) hnéskeljarsinina, hnéskelina og sin
fjórhöfðavöðva læris.
Í aftari hluta hnés (hnésbót) má þreifa
hnésbótarslagæð (popliteal artery). Einstaka
sinnum má þreifa þar fyrirferðir sem eru
þá oftast vökvafyllt blaðra (Bakers cyst). Ef
þreifast púlserandi fyrirferð í hnésbót gæti
það bent til slagæðargúlps (aneurysm) í
hnés bótarslagæð, og það þarf þá að rannsaka
betur strax. Stundum er hægt að heyra slag­
æðaróhljóð (bruit) við slíkar aðstæður.
Eðlilegt er að hnésvæðið sé kaldara en
lærið og kálfinn og því gott að nýta sér það
til að meta hvort að hitastigið sé eðlilegt.
Ef hnéð er jafn heitt eða heitara en kálfi og
læri þarf að rannsaka það nánar. Aukinn
hiti í hné bendir oft til sýkingar,sem oft
fylgir roði og bólga. Einnig getur liðblæðing
valdið slíkum hita. Að lokum má benda
á að sjúklingar sem hafa gengist undir
gerviliðsaðgerð í hné eru oft með meiri hita
í aðgerðarhnénu í fleiri mánuði eftir aðgerð
sem er eðlilegt.
Hreyfa
Eins og með aðra liði er hægt að prófa aktífa
og passífa hreyfingu um hné. Aktíf hreyfing
felst í því að láta sjúklinginn sjálfan
beygja og rétta hnéð, en passíf felst í því
að skoðandi beygir og réttir hnéð á meðan
sjúklingurinn slakar á. Ef aktíf hreyfing er
eðli leg er yfirleitt ekki ástæða til að skoða
passífa hreyfingu. Ef aktíf hreyfing er
óeðlileg en passíf eðlileg getur það bent til
tauga­ og/eða vöðvaskaða. Ef bæði aktífar
og passífar hreyfingar eru óeðlilegar getur
það bent til þess að orsökin sé mekanísk, til
dæmis rifinn liðþófi eða laust liðbrjósk inni í
liðnum. Ef hnéð er læst, eða ef sjúklingurinn
Líffærafræði hnés
Bein og liðamót. Hnéð inniheldur fjögur
bein: lærbein (femur), sköflung (tibia),
hnéskel (patella) og dálk (fibula). Hnéð hefur
liðamót á þremur stöðum: Miðlægt (medial)
og hliðlægt (lateral), sköflungs­lærbeins og
hnéskel­lærbein.
Strúktúrar sem stöðga. Þeir hlutar
lær beins og sköflungs sem eru inni í hné­
liðnum eru húðaðir með glærbrjóski sem
deyfir högg. Miðlægir og hliðlægir liðþófar/
lið mánar (meniscus) deyfa einnig högg og
dreifa álaginu yfir allan liðinn. Fremra og
aftara krossband veita stöðugleika í fram
og aftur hreyfingum og viðhalda sambandi
lærbeins og sköflungs við beygingu og
réttingu (flexion og extension). Miðlægt
hliðar liðband (medial collateral ligament)
veitir vörn gegn valgus óstöðugleika og
hlið lægt hliðarliðband (lateral collateral
ligament) veitir vörn gegn varus óstöðug­
leika. Tvíhöfðavöðvi læris og vöðvarnir
sem mynda andarfót (sjá síðar) veita einnig
hliðarstöðgun.
Strúktúrar sem hreyfa hnéð. Aðal­
strúktúrarnir sem taka þátt í réttingu hnés
eru fjórhöfðavöðvi læris (quadriceps femoris),
hnéskel­lærbein liðurinn, hné skeljar sinin
(patellar tendon) og sköflungshnjóta (tibial
tubercle). Aðal strúktúrarnir sem taka þátt
í beygingu hnés eru hnésbótarvöðvarnir
(hamstring muscles): tvíhöfðavöðvi læris,
hálf sinungsvöðvi (semitendinosus) og hálf­
himnuvöðvi (semimembranosus).
Sinabelgir (Bursa) eru vökvafylltir og
stað settir á milliannarra strúktúra til að
koma í veg fyrir núning. Í hnénu má finna
fjöldann allan af bursum sem allar geta
orðið fyrir bólgu áhrifum, þanist út og valdið
sársauka.
Algeng meiðsli og sjúkdómar í hnjám
Slitgigt er algengur sjúkdómur sem kemur
til vegna þess að liðbrjósk hnésins eyðist
upp og getur þá bein farið að nuddast við
bein sem getur verið mjög sársaukafullt.
Einkenni slitgigtar eru meðal annars stirður
og bólginn hnéliður og sársauki.
Fremra krossbandsslit gerist
Hnéskoðun