Helgarpósturinn - 28.07.1983, Side 13

_f~lelgai--;--
posturinn Fimmtudagur 28. júlí 1983 t3
isma og fasisma, þar sem stórmeistarar miklir
voru fremstir í flokki, svo sem Malraux, höf-
undur tveggja ógleymanlegra verka um raunir
og hörmungar þessarar aldar, skáldsagnanna
Hlutskipi manns og Vonarinnar“
„Hver urðu viðbrögð manna, þegar sett var
fram stefnan um sósíalískt raunsœi?
„Sósíalískt raunsæi heyrði ég ekki nefnt
fyrr en eftir síðari heimsstyrjöld og þá í sam-
bandi við sovézkar bókmenntir.“
— Hvernig leizt þér á það?
„Sjáðu til, frá því að ég komst til vits og ára
hef ég haft rótgróna vantrú á formúlu-bók-
menntum og formúlu-mannúð. Ég veit ekki til
þess að neinn hafi staðið hjá Guði almáttug-
um þegar hann var að skapa heiminn, og sagt
við hann: Heyrðu góði minn, þú hefur nú
þetta svona og hitt hinsegin. Öll sköpun í
skáldskap og listum krefst frjálsræðis. Vitan-
lega ber það við að þetta frjálsræði sé misnot-
að, en það kemur ekki að sök, ef mönnum er
líka frjálst að gagnrýna þá misnotkun og rök-
styðja gagnrýni sina. Sósíalískt raunsæi er
teygjanlegt hugtak og hefur aldrei verið skil-
greint á viðhlítandi hátt. Ég hygg samt, að það
geti leitt af sér góð verk, ef það er höfundi sín-
um algerlega samgróið, grundvallað á reynslu
hans, vitsmunum og tilfinningum. Það verður
eins og mannúðin að eiga rætur í innstu inn-
um“
— Stundum virðist sem sósíalrealisminn sé
skilgreindur með hliðsjón af ritum Gorkís?
„Má vera, en verk Gorkís eru í senn ávöxtur
af lífsreynslu sjálfs hans, mannúðlegu hugar-
fari og mikilli sköpunargáfu. Eru verk eftir
Romain Rolland einungis sósíalskt raunsæi?
Ég held að hver sá ungur maður sem les sagna-
bálka hans af Jóhanni Kristófer elleger Ann-
ettu hafi fengið þá lexíu í húmanisma sem
hann gleymiraldrei. Tómas Mann á vissulega
til sósíalskt raunsæi, en það er aðeins einn
þáttur af mýmörgum öðrum þáttum í verkum
hans, en fyrir bragðið öðlast þau dýpt, bera
vitni um innsæi, skilning og þekkingu, verða
hluti af menningarsögu þessarar aldar. Þeir
höfundar sem sovétmenn hafa einkum bent á
sem fyrirmynd um sósíalskan realisma hafa
ekki vakið neina sérstaka hrifningu mína, og
ég á bágt með að trúa, að verk þeirra endist!*
— Er sósíalískt raunsæi eitthvað frábrugð-
ið þessu gamla raunsæi, svo sem í verkum
Gests Pálssonar og Ibsens?
„Nú eru aðrir tímar. Það er að minnsta
kosti frábrugðið þeim gamla og góða að því
leyti, að á bak við það liggur á gægjum krafa
öflugra stjórnvalda um að það skuli vera ein-
rátt í bókmenntunum. Menn skynja samfélag
•sitt margvíslega og eru misnæmir fyrir rang-
læti. Einar H. Kvaran og Gestur Pálsson
höfðu mikil áhrif á islenzkt þjóðfélag, ekki
sízt sá fyrrnefndi, sem breytti blátt áfram við-
horfi bændasamfélagsins til þurfalinga og fá-
tæklinga með smásögum sínum, á sama hátt
og Þorsteinn Erlingsson breytti viðhorfi þess
til dýra með yndislegum sögum sínum og
kvæðum. En enginn þessara þriggja höfunda
var einskorðaður við þjóðfélagslegt raunsæi.
Dilkadráttur bókmenntafræðinga er Iangoft-
ast hæpinn og stundum tóm fölsun. Sérhver
góður höfundur er margt í senn, alls ekki
bundinn við einhverja formúlu!*
— Þú manst e.t.v. eftir grein Einars Olgeirs-
sonar í Rétti 1932 og greinum Kristins E. A nd-
réssonar „Rauðsmýrarmaddaman hefur orð-
ið“, 1936, og „Ólafs saga Kárasonar Ljósvík-
ings“ í Rauðum pennum 1938. Þeir Ijúka
miklu lofsorði á sögur HKL, en telja hann
ekki kominn alla leið, því „Hinni verulegu
frelsisbaráttufólksins í landinu hefur Halldór
ennþá ekki lýst“. (K.E.A.).
„Já, eitthvað rámar mig í þetta. Kristinn
skr.ifaði um fyrri hluta Sjálfstæðs fólks og
botnaði hálfpartinn söguna áður en síðari
hlutinn kom út.“
— Hver urðu viðbrögð annarra við þeirri
gagnrýni?
„Eins og ég sagði þér áðan ræddi ég fyrst
við Kristin síðsumars 1935, en sá hann í fyrsta
skipti tilsýndar 1. maí sama ár, þar sem hann
var að selja Sovétvininn á útifundi við Lækj-
argötu. Að kvöldi þess dags var Halldór Lax-
ness fenginn til að lesa upp söguna af ÞÓrði
gamla halta á samkomu Alþýðuflokksmanna.
Jóni Axel gazt ekki að sögunni, stöðvaði lest-
urinn í miðjum klíðum og rak höfundinn út.
Félag róttækra stúdenta brá þá skjótt við, tók
Nýja-bíó á leigu og fékk Halldór til að lesa þar
aftur söguna af Þórði gamla, en Kristin til að
flytja erindi um skáldið og Sjálfstætt fólk. Er-
indið og sagan komu út samdægurs, að mig
minnir. Kristinn átti von á því, að Halldór léti
Bjart í Sumarhúsum snúast til sósíalisma og
verða jafnvel að verkalýðshetju. Ég veit ekki
um viðbrögð annarra, því að ég þekkti þá fáa
menntamenn og öngva rithöfunda, en mér
fannst spá Kristins fráleit og í ósamræmi við
persónu eins og Bjart í Sumarhúsum og hug-
arheim sveitamanna yfirleitt. Haustið 1935
kom svo út síðari hluti Sjálfstæðs fólks, og
mikilfengleg sögulok höfundar eru rökrétt
bæði frá þjóðfélagslegu sjónarmiði og list-
rænu. Ég vil skjóta því inn, að sá háttur ís-
lendinga, og ekki sízt bókmenntafræðinga,
að spyrða einlægt saman Halldór og ÞÓrberg
sem jafningja á ritvellinum hefur ávallt farið
i taugarnar á mér. Þeir eru svo ólíkir, að þeir
eru öldungis ósambærilegir. Þórbergur er
vissulega ritsnillingur innan sinna þröngu
marka, en halldór er margfalt meira skáld en
hann og miklu víðfeðmari hugsun.“
— Rak ekki á fjörur ykkar stefnuskrárrit
eftir t.d. Georg Lukacs, Brecht, Johannes
Becher eða Sjdanoff?
„Nei. Eg Ias snemma í þýðingum skáldsögu
og leikrit eftir Brecht, en ekkert eftir Lukács
fyrr en eftir stríð. Kristinn hefur sjálfsagt lesið
hann fyrr!‘
— Efég má koma með persónulega spurn-
ingu, þá ferð þú óvenju ungur að birta verk
þín. Hvaða höfundum hafðir þú mestar mœt-
ur á um þessar mundir? Breyttist smekkur
þinn við að kynnast Félagi byltingarsinnaðra
rithöfunda?
„Eg gaf út barnabók 1934 og aðra 1935,
samdi þær fimmtán og sextán ára, svo að í
rauninni eru þær verk fermingardrengs. Á-
vinningur af kynnum við höfunda í Félagi
byltingarsinnaðra rithöfunda varð einkum og
sér í lagi sá, að margir þeirra urðu vildarvinir
mínir. Smekkur minn — auðvitað breyttist
hann jafnt og þétt á þessum árum, og er
reyndar enn að breytast. Félagið sjálft hafði
blátt áfram engin áhrif á smekk minn og
skoðanir mínar, heldur komu þar til skjal-
anna einstaklingar og umfram allt bókalestur.
Hver höfundurinn á fætur öðrum hafði ein-
hver áhrif á mig, ef mér þótti mikið til þeirra
koma; en um lestur minn á þessum árum getur
þú fræðzt ef þú gluggar í viðtal við mig sem
kom í Birtingi 1958. Félag byltingarsinnaðra
rithöfunda heyrir til löngu liðinni tíð, þegar
ungir menn höfðu trú á þvi að bæta mætti
vóndan heim. En hvernig er hann núna, þegar
gereyðing vofir yfir, ekki aðeins gereyðing
manna og þeirrar þekkingar, sem þeim hefur
með ærinni fyrirhöfn tekizt að afla sér í ald-
anna rás, heldur og alls lífs á jörðu?“
— Eitt að lokurrv Áþessum árum, 1930-40,
er HKL frœgur og mikilsvirtur höfundur. En
félagar hans, sem eru að byrja að skrifa þá,
virðast mér hafa farið lítt svipaðar leiðir.
Kanntu einhverjar skýringar á þessu?
„Menn urðu að sjálfsögðu fyrir miklum á-
hrifum af heimssnillingi eins og Halldóri. Hjá
því gat ekki farið. En til þess að losna undan
þeim, finna sjálfan sig og sinn tón, urðu menn
að læra af reynslunni og Iífinu og lesa kynstrin
öll eftir ólíka snillinga í ýmsum löndum, ekki
sízt eftir þá bandarísku höfunda sem þustu
inn í heimsbókmenntirnar á þessu skeiði. Ég
á Halldóri margt að gjalda, — hann sýndi mér
mikla góðvild og vinsemd á harla örðugum
árum, ekki aðeins í orði, heldur líka marg-
sinnis á borði. Til að mynda bauð hann mér
stundum til sín austur að Laugarvatni eða upp
í Skíðas.kála, þegar hann var að semja þar. Og
hann gaf sér tóm til þess á rithöfundaþingi í
Suður-Ameríku að skrifa unglingsstrák úr
Grafningi bréf.“
Vioial: örn óiafsson
Mynd: Jim Smarl