Helgarpósturinn - 01.12.1983, Page 14

Jóhann Hjálmarsson
í Helgarpóstsviðtali
AÐAL
DRYKKIRNIR
KAFFIGUTL
RIGNING
eftir Egil Helgason
Nóvember, og holskeflan enn einu sinni
að steypast yfir bókmenntaþjóðina — ekki
síst Jóhann Hjálmarsson og kollega hans í
stétt gagnrýnenda. Sá undarlegi árstími jóla-
bókaflóðsins. Ég inni Jóhann eftir því hvort
honum finnist hann aldrei vera að drukkna
í því ómælda prentmáli, sem kemur og fer
líkt og snjórinn í Úlfarsfellinu?
Náttúrlega er það satt að fáar þessara bóka
verða manni minnisstæðar. Samt verður
maður að reyna að setja sig í stellingar og
handleika allar þessar bækur eins og þær
séu mikilvægar. En auðvitað örvæntir mað-
ur stundum þegar manni finnst sami rit-
dómurinn gilda fyrir margar bækur; sömu
kostir, sömu gallar. Ég er heldur ekki frá því
að það hafi orðið nokkur breyting til batnað-
ar á bókaútgáfunni. Hún er orðin dreifðari
yfir allt árið, tii dæmis vegna bókaklúbb-
anna. Við sem gagnrýnum að staðaldri höf-
um því alltaf eitthvað til að skrifa um. Sjálfur
hef ég líka haft þann háttinn á að skrifa
stundum um erlendar bækur, þegar tími
gefst frá íslenskum bókum og leiksýningum.
— Hefurðu enhverja tölu á því hvað þú
gagnrýnir marga titla á ári?
Eg hef aldrei lagt í að telja það. Þeir hljóta
að vera ansi margir. Frá því í september og
fram að áramótum eru þeir vart færri en
svona 25-30. Þetta er auðvitað heilmikill
lestur. En bækurnar eru náttúrlega misjafn-
ar, sumar þarf maður að lesa tvisvar eða
jafnvel oftar, í öðrum sér maður strax í hendi
sér hvernig málum er háttað. Þó væri auð-
vitað ekki verra að hafa þann eiginleika,
sem sagt er að Steinn Steinarr hafi haft.
Honum á að hafa nægt að sjá kápu bókar til
að vita hvernig hún væri, og til að ritdæma
hana taldi hann sig ekki þurfa annað en að
opna bókina og blaða í gegnum hana. Ég
veit ekki til þess að neinn gagnrýnendanna
hafi farið á hraðlestrarnámskeið, en ég býst
við því að við sem erum búnir að vera lengi
í þessu séum komnir í býsna góða lestrar-
þjálfun.
— Eftir tuttugu ára störf — hvað hefur þér
fundist reka markverðast á þínar gagnrýn-
andafjörur?
Þarna heimtarðu nú af mér ansi voldugt
bókmenntayfirlit. Þó finnst mér ekki hægt
að líta hjá því að skáldsagnagerðin hér hefur
verið í skemmtilegum vexti. Þar hafa komið
fram margir skemmtilegir höfundar, við get-
um til dæmis nefnt „fyndnu kynslóðina",
sem lætur að sér kveða fyrir þessi jól einsog
undanfarið...
— Þú átt við...
Ja...í svipinn verður mér hugsað til Einar-
anna tveggja, Kárasonar og Más Guðmunds-
sonar, Peturs Gunnarssonar, Steinunnar
- Sigurðardóttur. Þeirra blómatími virðist
standa núna — af skáldsögum þessa árs má
nefna eina sem ég er búinn að lesa, sögu
Þórarins Eldjárns, sem mér finnst benda til
að hann sé vaxandi sagnahöfundur.
— Fyndna kynslóðin, góð nafnbót. Hver
eru helstu stíleinkenni hennar?
Það sem mér finnst fyrst og fremst
athyglisvert er gáskinn, leikurinn. Kannski
er hann svar við drunganum sem var löng-
um viðloðandi í skáldsagnagerðinni hér,
þessari gífurlegu pólitísku alvöru, bókunum
sem gengu einkum útá það að stórþjóðirnar
voru að gleypa ísland með haus og sporði,
að ógleymdri almennri svartsýni og heims-
þjáningu...
Heyrðu, viljið þið ekki annars hvítvín, seg-
ir Jóhann allt í einu, líkt og þarna hafi honum
runnið blóðið til skyldunnar að létta okkur
blaðamönnunum heimsþjáninguna.
Við játum, sem einn maður.
Jóhann hverfur inní húsið, hundurinn gelt-
ir og augun renna óhjákvæmilega um skilirí-
in á veggjunum. Hér í raðhúsinu í Mosfells-
sveitinni er vísir að hinu ágætasta Flóka-
safni: Flóki frá ýmsum skeiðum —■ æsku-
mynd af draumlyndri stúlku með stór augu,
og svo hinar súrrealískari kynjamyndir þar
sem handbragðið leynir sér ekki, sumar árit-
aðar ,,til Jóhanns skálds Hjálmarssonar". Og
næst glugganum og haustinu; Herðubreið
máluð af ísleifi heitnum Konráðssyni,
sumardagur bústólpans, ilmandi grænka og
heiðtær blámi, skýin yfir fjallinu einsog
dúnmjúkar englavoðir.
Jóhann kemur inn með stóreflis karöflu
með hvítvíni og skenkir í glös.
Þessi mynd var á frímerki nýlega í tilefni
af ári aldraðra, segir hann og bendir á
Herðubreið ísleifs. Þetta er ísleifur einsog
hann var bestur, áður en hann fór að taka
mark á körlunum á Hrafnistu, sem sögðu að
skýin hans væru alltaf eins og komin út úr
rjómasprautu.
Jóhann sest og við skálum, líklega í minn-
ingu Tómasar.
— Heyrðu, er þetta ekki annars hroðalega
vanþakklátt starf að vera gagnrýnandi?
Maður getur auðvitað ekki leyft sér að
vera mjög hörundsár í þessu starfi. Maður
getur átt von á öllu mögulegu, jafnvel því að
höfundarnir fari að hatast út í mann fyrir að
hæla sér. það getur verið ansi erfitt að vita
hvenær maður gerir höfundinum til geðs og
hvenær ekki. Ég hef auðvitað fengið ýmsar
dembur í blöðum, aðallega fyrir mínar skoð-
anir, en samt aldrei þannig aðkast að það
hafi tekið á mig persónulega. Ég gæti gefið
út vænt safn með einum saman skömmum
og svívirðingum um sjálfan mig. Við sem
erum framarlega í menningarumræðunni
verðum auðvitað að taka því einsog sjálf-
sögðum hlut að vera skotspónn, oft á tíðum.
— Þú hefur ekki verið barinn?
Ekki enn...
— Hér eitt sinn varst þú í miklum brenni-
depli í átökum vinstri og hægri manna, sem
þá skiptu bróðurlega með sér menningunni.
Nú hin síðari ár hefur manni þótt eitthvað
friðlegra í þessum herbúðum.
Ég leyfi mér að halda og vona að bæði
hægri menn og vinstri menn séu farnir að
sættast á það að bókmenntirnar skipti mestu
máli, það sem menn skrifa. En það var tals-
verður hasar í þessu á þeim árum og óspart
skrifast á. Frá sjónarhóli okkar svokallaðra
borgaralegra rithöfunda finnst mér að þetta
hafi oft verið talsverð stríðni. En vissulega
fannst okkur líka að veldi vinstri manna,
sporgöngumanna Kristins E. Andréssonar
og Rauðra penna, væri of mikið. Þessar deil-
ur fyrir rúmum áratug voru visst andóf frá
borgaralegri hlið, og þá reyndi ég aðallega
að koma höggi á þá miklu trú að bókrnennt-
irnar væru fyrst og síðast félagslegar. Ég gat
ekki séð að þetta væri neitt nýtt eða frum-
legt, heldur endurtekning frá stríðsárunum
sem gæti endað í tómum sósíal-realisma. Ég
býst við því að einhverjir okkar hafi þrátt
fyrir allt ímyndaö sér að þeir væru að verja
bókmenntirnar þegar við leyfðum okkur að
efast um bókmenntagildi þessara félagslegu
ritverka. 1
— Vinstri menn spyrtu ykkur gjarnan sam-
an á þessum árum, þig og Matthías
Johannessen, og uppnefndu ykkur Hattímas
og Glókoll. Ykkar aðaliðja átti að vera sú að
bera taumlaust lof hvor á annan....
Þessar hnútur held ég að hafi nú aðallega
komið úr penna Magnúsar heitins Kjartans-
sonar. Það var eiginlega íþrótt hans að eltast
við okkur Matthías og fleiri höfunda sem
skrifuðu í Morgunblaðið. Mig grunar að
Magnús hafi alltaf séð eftir því að hafa ekki
skrifað meira um bókmenntir, nokkur sýnis-
horn slíkra skrifa sem komu út á bók fyrir
nokkru bentu til þess að hann hefði getað
orðið prýðilegur gagnrýnandi. En eftir á að
hyggja finnst mér bara gott og blessað að
hann skuli hafa nennt að standa í þessu,
andsvör við því sem maður skrifar eru þó
alltaf skárri en kalt tómlætið. En það er nú
kannski táknrænt fyrir menningarumræð-
una á þessum árum, að þegar leikurinn stóð
sem hæst skrifuðu menn í Þjóðviljann að ég
væri argasti fasisti, en á meðan voru ýmsir
mjög virðingarverðir hægri menn að segja
lesendum Morgunblaðsins að ég væri
kommúnisti. Ég lét mér öll þessi ummæli
ágæta vel líka...
— Ekki sastu samt þegjandi undir þessum
spjótalögum?
Nei, nei, sjálfur held ég að ég hafi verið
það kjaftfor í Morgunblaðinu að það hafi
ekki þýtt fyrir mig að kvarta mikið. Á þess-
um tíma var ég með fastan þátt í Morgun-
blaðinu, sem hét Skoðanir. Þar gat maður
látið ýmislegt flakka um bókmenntir, rithöf-
unda og menningarmál, sem ekki átti heima
í hinum málefnalegri ritdómum. Þarna gafst
manni kjörið tækifæri til að efna til dálítils
ófriðar um skoðanir manna.
Jóhann brosir að endurminningunni, hell-
ir aftur í glösin og býður hofnarvindil.
Þessar deilur voru orðnar svo rúmfrekar á
tímabili að ritstjórum blaðanna var hætt að
verða um sel, held ég. Það var svo mikið
skrifað um menningarmál að stjórnmálin
féllu alveg í skuggann. Á endanum fórum
við að draga okkur í hlé til að stjórnmála-
mennirnir misstu ekki nöldrið sitt.
Síðdegisrökkrið hefur næstum lagt undir
sig flekkótt Úlfarsfellið, borgartýrur eru
óðum að kvikna í Laugarnesinu og líklega
mál að gefa gamalþreyttri menningarpóli-
tíkinni frí. Ekki má heldur gleyma því að
Jóhann er líka skáld, höfundur fjölmargra
ljóðabóka, og mikilvirkur ljóðaþýðandi.
— Hvenær byrjaðir þú fyrst að yrkja,
Jóhann?
Jóhann lítur upp með þvílikum skelfingar-
svip að mér er skapi næst að draga spurning-
una til baka. Svo hallar hann undir flatt og
brosir i gegnum vindlareykinn.
Fyrsta bindi endurminninganna getur
varla verið langt undan úr því þú spyrð mig
að þessu. Ég vona að ég verði aldrei svo illa
haldinn að ég leiðist út á þær brautir. En ef
ég á að svara þessu samviskusamlega, þá
var ég fimmtán ára þegar ég fór fyrst að
yrkja með það í huga að afurðirnar ættu
kannski eftir að koma út á bók. Fyrstu til-
raunir mínar í skáldskap voru harla bág-
bornar. Ég lærði að yrkja og það var ekki
áreynslulaust. Ég stökk ekki alskapaður útúr
höfði íslenskrar bókmenntahefðar, heldur
lagði ég á mig talsvert erfiði til að geta orðað
það sem ég vildi segja. Nú, þegar ég var
sautján ára þótti ýmsum góðum mönnum
sem höfðu séð þetta hjá mér ástæða til að
gefa það út. Það varð bókin Aungull í tímann
1956.
— Þú nærð þarna í skottið á hinni marg-
umtöluðu atómskáldabyltingu. Samt ertu
líklega of ungur til að teljast atómskáld. Ertu
maður einhverrar stefnu?
Að sjálfsögðu las ég atómskáldin, Stein
Steinarr og Jón úr Vör og lærði talsvert af
þeim. Svo fór ég líka snemma að leggja mig
eftir erlendum kveðskap, til dæmis japönsk-
um og kínverskum kvæðum, sem alltaf hafa
höfðað mikið til mín. En ef ég á að nefna eina
stefnu frekar en aðra, þá hlýtur það að vera
súrrealisminn. Um tíma var ég mjög upptek-
inn af honum, og ekki síður súrrealískri
myndlist en súrrealískum bókmenntum. Ég
hef alltaf haft súrrealismann í farangrinum,
em samt gerði ég mér fljótlega grein fyrir því
að hann var ekki óþrjótandi frekar en aðrar
skáldskaparstefnur. Það varð líka að koma
eitthvað annað til. Á þessum árum fannst
okkur orðið augljóst að atómskáldskapurinn
væri að komast í nokkrasjálfheldu, hann var
orðinn að skáldskap fyrir fáa og svolítið eins-
og skáldin væru að skrifast á hvert við ann-
að. Því hlaut að koma að því að einhver