Helgarpósturinn - 04.09.1986, Qupperneq 24

GÖFGAR VINNAN BÖRNIN?
• ÍSLAND HEFUR SÉRSTÖÐU Á VESTURLÖNDUM
VEGNA VINNU BARNA OG UNGMENNA* AF HVERJU
HAFA ÍSLENDINGAR EKKERT VIÐ VINNU AFKVÆMA
SINNA AÐ ATHUGA? HVERS VEGNA ER BARNAVINNA
ÓÞEKKT í NAGRANNALÖNDUNUM? • Á BLAÐBURÐ-
UR SÖK Á SLÆMUM NÁMSÁRANGRI? ER BARN APÖSS-
UN VIÐ BARNA HÆFI? • MARGIR ATVINNUREKEND-
UR ÆTTU MEÐ RÉTTU AÐ SITJA Á BAK VIÐ LÁS OG SLÁ
EF FARIÐ VÆRI AÐ BARNAVERNDARLÖGUM.
„Ég hef unnid í þessu gati í fimm
ár. Pabbi uinnur í næsta gati. Ég á
tólf systkini. Þau búa öll heima. Þau
uefa og spóla ogýta kolauögnunum
og einn er teljari. Einn kann ad lesa
en ekki hin, og ekki að skrifa. Þau
hafa aldrei uerið í barnaskóla, en
þrjú eru ísunnudagaskóla. Ég hleyp
fyrst eftir Jóni bróður og fer niður
klukkan sjö. Mér finnst ekkert gott
að uinna í gatinu, en eitthuað uerð
ég að hafa að gera."
Þessa frásögn, sem getur að finna
í bók Helga Skúla Kjartanssonar
Þœttir ár sögu nýaldar, skráði ensk
rannsóknarnefnd eftir fjórtán ára
stúlku árið 1842. í kolanámunum í
Bretlandi tíðkaðist að láta börn
draga og ýta kolavögnunum um
göng sem voru of þröng fyrir full-
orðna og klifra með kolin í körfum
upp úr námunum.
Nú á dögum er annað upp á ten-
ingnum í Bretlandi jafnt sem á Norð-
urlöndum og raunar á gervöllum
Vesturlöndum: þar heyrir vinna
barna og unglinga sögunni til, og
liggja þung viðurlög við því að ráða
fólk yngra en sextán ára — sums
staðar jafnvel átján ára — til starfa.
Aftur á móti er enn mjög algengt í
öðrum heimshlutum að ungum
börnum sé haldið að vinnu, ekki síst
í Austurlöndum fjær; starf barnanna
í Bangkok eða á Balí er þó oftar en
ekki fólgið í skipulögðu betli, frem-
ur en ærlegu striti.
ísland hefur um margt sérstöðu
miðað við önnur lönd í Vesturálfu;
tíðum virðist það eiga meiri samleið
með löndum Þriðja heimsins. Kunn-
ara er en frá þurfi að segja að hér er
vinna barna og unglinga talin sjálf-
sagður, eðlilegur og hreint og beint
æskilegur hlutur. Viðkvæðið er:
þegar íslensk æska er ekki í skólan-
um á hún að vera að vinna. Það er
athyglisverð staðreynd að sumarfrí
frá skólum hér, bæði grunnskóla og
æðri menntastofnunum, er það
lengsta sem um getur á meðal sið-
aðra þjóða, lágmark þrír mánuðir.
En markmiðið með sumarfríunum
er ekki hvíld og afslöppun, heldur
vinna og öflun beinharðra peninga.
EF BÖRN FENGJUST
EKKI í VINNU. . .
Barnavinna er svo sjálfsögð hér á
landi að það er varla eftir henni tek-
ið. Hins vegar reka útlendingar sem
hingað koma gjarnan upp stór augu
þegar þeir verða vitni að æpandi
blaðsölustrákum í Austurstræti —
smápollum, níu eða tíu ára gömlum.
Naumast hefur heldur allt starfsfólk
í verslunum, söluturnum, á skyndi-
bitastöðum, bensínstöðvum og víð-
ar slitið barnskónum til fulls, að
minnsta kosti að áliti margra hinna
erlendu gesta. Og því er ekki að
leyna að tíðindin hafa spurst út og
þykja forvitnileg: fyrir um það bil
þremur árum var til dæmis sýnd
heimildarmynd í þýska sjónvarpinu
þar sem fjallað var um líf og siði ís-
lendinga, en sérílagi þó um vinnu ís-
lenskra ungmenna. Var ekki laust
við að í kvikmyndinni kvæði við
fremur neikvæðan tón í garð strits
smáfólksins okkar, enda Þjóðverj-
um með öllu óskiljanlegt.
Þessi „sjálfsagði hlutur" er semsé
merkilegt og einstakt félagslegt
fyrirbæri. Þó hafa félagsfræðingar,
sálfræðingar, æskulýðsfrömuðir,
kennarar, barnaverndarnefnda-
postular eða hverjir sem það nú
kunna að vera sem láta sig börn,
barnaskap og barnslegt atferli ein-
hverju skipta, hingað til ekki fundið
hjá sér mikla hvöt til að rannsaka at-
vinnulíf íslensks ungviðis, og hefur
ekki verið gerð um það.nein heild-
arskýrsla. Þetta má í rauninni und-
arlegt heita, því að þegar að er gáð
setur fyrirbærið töluverðan svip á
íslenskt þjóðfélag: ætli það myndi
ekki hafa umtalsverð áhrif ef æsku-
lýðurinn fengist ekki lengur í neins
konar vinnu?
I þessu sambandi er óhjákvæmi-
legt að varpa fram tveimur spurn-
ingum: Af hverju hafa íslendingar
ekkert við vinnu afkvæma sinna að
athuga? Hvers vegna er á hinn bóg-
inn barnavinna óþekkt annars stað-
ar á Vesturlöndum? Sennilega er
svara fyrst og fremst að leita í ólíku
atvinnuástandi: þar mikið atvinnu-
leysi; hér gífurleg þensla í atvinnu-
lífi. Ekki er grunlaust um að ekki
hafi eingöngu mannúðarsjónarmið
ráðið því að bann var lagt við vinnu
barna í kolanámunum í Bretlandi á
sínum tíma. Hitt er kannski nær
sanni að þetta sjónarmið hafi þá
fyrst hlotið hljómgrunn þegar svo
var komið að kolagröftur hafði
dregist saman og fullorðnir voru
orðnir uggandi um eigin hag.
Hversu skotheld sem framangreind
kenning kann að vera þá er víst að
ekki er aðeins vegna ómennsku, leti
og vinnufælni að æska annarra
landa er ekki jafn starfsöm og sú ís-
lenska, og ekki einfaldlega af ein-
skærum dugnaði, ósérplægni og at-
hafnaþrá að ungviðið okkar vinnur
svo mikið sem raun ber vitni.
Það má velta því fyrir sér hvað ís-
lenskir krakkar hefðu fyrir stafni ef
þeir væru ekki hafðir til vinnu á
sumrin. Líklega þyrfti að hafa sama
hátt á og í útlöndum: lengja skól-
ann, stytta frí, fjölga til muna sumar-
búðum og æskulýðsmiðstöðvum og
efla skipulagða tómstundastarf-
semi. Útkoman yrði sterkari tengsl
við hvers kyns stofnanir, minni
tengsl við atvinnulífið, sem að dómi
margra íslendinga er samasem lífið
sjálft; aftur á móti mun það viðhorf
fremur vera ríkjandi í Vestur-Evr-
ópu að vinnan sé aðeins leið að
ákveðnu marki — sem er fríið.
„GOTT AF ÞESSU"
En það er ekki einungis unnið á
sumrin: könnun sem þeir Elías
Héðinsson og Þorbjörn Broddason
gerðu á tómstundaiðju nemenda í
grunnskólum Reykjavíkur árið 1984
leiddi í ljós að þriðjungur svarenda
sinnti launaðri vinnu utan heimilis
með skólanum. Ætli þessi störf séu
ekki aðallega blaðburður og barna-
pössun. í þessu sambandi er eflaust
þarft að íhuga hvort æskilegt sé að
skólakrakkar vinni þessi störf. Hlýt-
ur það ekki að hafa áhrif á starfs-
orku og einbeitingu nemanda ef
hann hefur áður en skóli hefst þurft
að rífa sig upp fyrir allar aldir og
arka á milli húsa í misjöfnum veðr-
um til að bera út morgunblöðin? Og
heyrir maður ekki stundum hálf-
gerðar hryllingssögur af válegum
atvikum sem hafa átt sér stað þegar
börn eru höfð til að passa börn? Sú
skoðun er að minnsta kosti byggð á
misskilningi að barnagæsla sé við
barna hæfi.
Hvað sem líður vangaveltum um
það hvort börnum og unglingum sé
nauðsyn að vinna á sumrin og með
skóla á vetrum þá er hitt annar
handleggur að hér á landi er ekki,
og hefur aldrei verið, litið á setu á
skólabekk sem vinnu; algengast er
að krakkarnir komi beint út í at-
vinnulífið að loknum vorprófunum.
Með öðrum orðum; þeir eiga sjaldn-
ast neitt raunverulegt „sumarfrí".
Þau rök sem oftast eru færð fyrir
því að fólk byrji snemma að vinna
eru — fyrir utan þau sem hafa verið
nefnd, að næga vinnu sé að hafa —
einkum tvenns konar: annars vegar
að á íslandi þurfi allir að vinna til að
vera sjálfstætt fólk, ekki upp á aðra
komið; hins vegar að vinna sé mikil-
vægt uppeldislegt atriði, eiginlega
meira virði en skólanám, krakkar
„hafi gott af þessu“. Stundum er
meira að segja kveðið svo fast að
orði að sumarvinna íslenskra ung-
menna komi í staðinn fyrir her-
skyldu í öðrum löndum.
En ekki er víst að menn leiði oft
að því hugann að í lögum og reglu-
gerðum eru ýmis ákvæði, og mörg
ærið forn, um vinnu barna og ung-
menna; og ef ætíð væri farið að
þessum lögum er ekki ólíklegt að nú
eftir þetta sumar, til dæmis, sætu all-
margir atvinnurekendur á bak við
lás og slá. í 40. grein laga nr. 53 frá
árinu 1966 segir að eigi megi ráða
barn yngra en fimmtán ára til vinnu
í verksmiðju. I velflestum frystihús-
um og fiskiðjuverum á landinu er
hins vegar miðað við að ekki sé ráð-
inn ófermdur starfskraftur, þ.e. ekki
yngri en þrettán ára.
Enn er ógetið einnar hliðar á sum-
arstarfi ungs fólks á íslandi, sem
ekki á sér hliðstæðu í nálægum
löndum, en það er hið skipulagða
starf sem fram fer á vegum bæja og
sveitarfélaga og nefnt er vinnuskóli
eða unglingavinna. I Reykjavík
starfaði í sumar um helmingur
barna sem fædd eru á árunum
1970—1972 hjá Vinnuskóla Reykja-
víkur, aðallega að hvers konar
hreinsunarverkefnum, götusópun
og öðru slíku. Unglingavinnan nær
til víðara og eldra hóps í höfuðborg-
inni en í smærri byggðarlögum; úti
á landi eru það einkum yngri krakk-
ar sem taka þátt í þess konar starfi,
á meðan hinir eldri ganga fremur í
störf við hlið fullorðinna.
LIFA SJOPPUR
ÁBÖRNUM?
Ekki er til aðgengilegt yfirlit um
tíðni vinnuslysa eftir aldursflokkum
frá síðustu árum en yfirlit frá árun-
um 1970—1977 gert af Öryggiseftir-
liti ríkisins sýnir að rúmlega fjórð-
ungur vinnuslysa sem stofnunin
fékk tilkynningu um á þeim árum
var í aldurshópnum sextán til tutt-
ugu ára. Vitaskuld er hér að ein-
hverju leyti um að kenna skorti á
þroska og reynslu unga fólksins, en
líklega kemur hér ekki síður til að
vinnuveitendur hirða ekki um þau
ákvæði vinnuverndarlaganna, þar
sem segir að börn megi ekki ráða
nema til léttra, hættulítilla starfa og
unglingar á aldrinum sextán til
sautján ára skuli hafa minnst tólf
klukkustunda hvíld á sólarhring.
Þeir sem eru fjórtán og fimmtán ára
mega lögum samkvæmt ekki vinna
lengur en tíu klukkustundir á dag.
Að lokum er vert að víkja að því
hvaða áhrif vinna utan skóla hafi á
börn og óharðnaða unglinga. Er
skólinn of stuttur en fríið of langt? Ef
marka má eðlisfræðikeppnir sem ís-
lenskir nemendur taka þátt í á er-
lendri grund er að minnsta kosti
sýnt að þeim veitti ekki af allveru-
legum tíma í viðbót til að öðlast þá
þekkingu sem jafnaldrar þeirra ann-
ars staðar búa yfir. Enn má spyrja að
því hvort ungmenni hafi þegar öllu
er á botninn hvolft „gott af“ því að
hafa jafn rúm fjárráð og raunin er
hér á landi. Þótt unglingum séu
venjulega ekki greidd jafn há laun
og fullorðnum fyrir vinnu sína er
engu að síður staðreynd að þeir eru
áhrifamikill neysluhópur í þjóðfé-
laginu. Ætli þessi hópur standi samt
ekki einkum undir rekstri á því sér-
íslenska fyrirbæri sjoppum, svo og
leiktækjasölum og tískubúðum?
leftir Þórhall Eyþórsson mynd Jim Smartl
24 HELGARPÓSTURINN