Haukur - 30.05.1900, Síða 10

22
HAUKUR.
m. 4—6.
tnkast aö breyta hentii í lög meö viðeigandi aöferö.
Vatnsefnisloftið, sem reyndist þrálátast allra hinna
>8töðngn< lofttegnnda, varö aö loknm að láta nndan
hinnm hngvitssömn og mikilfenglegn tilrannnm Dewar's.
Hinn 10. mai 1898 heppnaðist þaö I fyrsta skifti, aö
breyta vatnsefnislofti í vökva, og þaö svo áþreifan-
lega, aö ómögnlegt var aö vefengja það. Hinn 10.
mai verönr þess vegna merkisdagnr i sögn eölis-
frseöinnar.
Nokkrar npplýsingar nm aöferð Dewar's þykja
ef til vill ekki ófróölegar.
Hann kœldi vetnið (vatnsefnisloftiö) meö fljótandi
ildi (súrefnislofti), sem nm tima hefir verið framleitt i
Btórnm stíl, þangaö til þaö var oröiö svo kalt, aö
það var 205 stig á Celsins. Jafnframt ljet hann
þrýstingn loftsins á þaö aldrei vera minni en 180 loft-
þyngdir (1 loftþyngd er hjer nm bil sama sem 14 pd.
þnngi á ferhymingsþumlnngnnm). Undan þessari
fjarskalegn þrystingn var vetninu leyft aö flyja gegn-
nm hvirfingapipu, og meö þvi tókst aö k»la þaðenn
þá meir. Vetninu var nú safnaö i eina af flösknm
þeim, er sjerstaklega vorn til þess geröar, og ern
þ»r kenndar viö Dewar. Flöskur þessar ern tvöfald-
ar, og loftlaust rúm milli innra ogytra byrðisins, sem
kemnr 1 veg fyrir alla hitaleiösln inn i flösknrnar, en
spegilskán er á báönm byrönm, er ver hitageislnn-
nm að komast 1 gegn. Flösknrnar ern meö öörnm
orönm einhverjir beztn hita-einangrendur, sem til ern.
Hiti og knidi komast i rann og vern alls ekki í gegn-
nm þ»r, hvorki út nje inn. — Flöskunni var nú komið
fyrir i kompn, þar sem knldinn var aldrei haföur
minni en 200 stig á Celsins, og sem loft hafði auð-
vitaö ekki aögang aö. Meö þessn fyrirkomulagi tók
vetniö smám saman að þjettast og safnast í dropa, og
að 5 minútnm liönnm var búiö aö safna nál. einum
teningsþnmlnngi af fljótandi vetni. £n þá var knld-
inn oröinn svo mikill, aö vetnisdroparnir frnsu i
pfpnnni, og nrön að föstu efni. Viö aöra tilraun
heppnaöist aö safna fnllum 221/, potti af fljótandi
vetni á einni klnkknstnnd.
Þessi merkilegi lögnr er tær og litarlaus, og heflr
aö sögn Dewar's meira ljósbrotseöli, en fiestir aörir
vökvar. Til þess aö geta hjer nm bil ákveðiö kulda-
stig hans, gerði Dewar ymsar mjög skemmtilegar til-
rannir. Fyrst tók hanD glerpípn, er var opin i annan
endann, en loknö i hinn, og rak lokaða andann ofan
í loftvökvann. Viö þetta kólnaöi loftið i neðri enda
pipunnar svo mjög, að það tók smám saman aö frjósa
og breytast í fast efni, þ. e. loft í föstn ásigkomulagi.
Við aöra tilrann sína tók Dewar svipaöa pípn fulla
af >hetinmlyfti< (eins konar lofttegund), sem Olszewski
i Krakan fnllyrti siöast 1896, aö væri ein af hinnm
>stöðugu< lofttegnndum, er v»ri enn þá torveldara
aö þjetta, heldur en vetnið. >Helinmlyftið< 1 pipunni
breyttist þegar i vökva. Kom hjer í ljós það, sem
Dewar hafði imyndað sjer, að snðnmark >helínmlyftis<
er ekki legra, heldnr en vetnis.
Nú er þvi engin lofttegnnd til, að vitanlegt sje,
er ekki megi takast aö breyta i vökva. Það ern nú
liöin 77 ár síöan hinar fyrstu tilraunir vorn gerðar i
þessa átt. Áriö 1823 breytti Englendingurinn
Faraday i fyrsta skifti >klórlyfti< í lög. Og hann
spáði þvi þá jafnframt, að mönnnm myndi meö
timanum takast, að breyta öllnm lofttegnndnm i vökva,
og er það nú komiö fram.
*
* *
Hinar samanþjöppnðn loftegundir hafanmlangan
tima verið notaðar á ymsan hátt, eins og knnnngt er.
Einkum heflr kolsyran veriö notnö, beöi mikið og
margvislega, i þarflr iönaðarins. Það ern aö eins
sárfá ár siöan mönnnm heppnaöist i fyrsta skifti, aö
breyta almennn andrúmslofti 1 vökva, en þó heyrast
nú þegar raddir úr öllnm áttnm nm ymisleg marg-
breytt áform, til þess aö f»ra sjer nppgötvnn þessa
i nyt — áform, sem hljóma 1 eyrum manna eins og
ótrúlegustu efintýri. Meðal annars hefir amerisknr
tilrannamaönr, Charles E. Tripler að nafni, ritaö grein
eina, er birtist i timaritinu >The Cosmopolitan< i
fyrrasnmar, og verðnr hún aö nokkrn leyti notnö
hjer til þess, að gefa lesendnnnm hngmynd nm, hvi-
líkra visindalegra nndra menn megi vœnta úr þess-
ari átt áður en langt um liöur. Allar þ»r tilrannir,
sem hjer verðnr skýrt frá, geröi Tripler á ritstjórnar-
skrifstofn timarits þess er áöur er nm getið, og flytur
tímaritiö margar myndir af tilraunum þessnm, eftir
ljósmyndum er teknar vorn jafnóðnm og tilraunirnar
fórn fram.
Svo er sagt, að fyrsta únsan (nál. 2 lóð) hafl
kostað efnafrœöisstofu Dewar’s yflr 10,000 krónnr.
En Tripler er hagsýnn maöur, og heflr hann því
lagt áherzlu á ódýra framleiösln, ódýran flutning, og
auðvelda og hettnlausa notknn. Og hann hefir að
mikln leyti náð þeim tilgangi sinnm, aö þvi er hann
sjálfnr segir. Loftvðkvinn er framleiddnr viö algenga
og óbreytta loftþunga-þrýstingn, en afar-mikinn kulda.
Aðferöin er lanslega gefin í skyn, en henni er ekki
lýst greinilega. Meö áhöldum sínnm getur Tripler
búið sjer til hjer nm bil 150 potta af fljótandi lofti á
10 klnkknstnndnm. Aðferðin er sögð bæði auðveld
og ódýr, og hið sama á sjer áreiðanlega stað, að
þvi er snertir flntning þessa hættnlega vðkva. Til
þess notar hann blátt áfram stóra tinkönnu, sem
teknr 15—25 potta, vefnr hana innan i þófa, og letnr
hana siðan ofan í dálitið atærri könnn úr sama efni.
Fyrir lok notar hann hárflóka, sem ver hitanum aö
komast aö, en sem loftið getur rokið npp nm jafnóö-
nm og vökvinn gufar npp. Þegar Tripler kom inn á
skrifstofu >0osmopolitan’8<, hafði hann með sjer eitt
teningsíet af loitvökva í könnn eins og hjer hefir
verið lýst. Og með þessnm einfalda útbúnaöi haföi
honnm tekizt aö varöveita vökvamn (þ. e. aö halda
loftinu i fijótandi ásigkomulagi) i 36 klnkknstundir,
og flytja hann frá New York til Washington eöa
milli New York og Boston. Þaö er öldnngis hættu-
lanst, að fara meö toftlöginn, ef hæfllegrar varúöar
er g»tt, og lofti þvi, sem gufar npp, er ekki haldið
innilnktn. Þaö má ausa vökvanum með tinbolla, og
hella honnm I hvers konar ilát sem er. En ef bollinn
dettnr á gólfiö, þá brotnar hann eins og gler. Þessi
afskaplegi kuldi gerir margar málmtegnndir stökkvar.
Þannig ljek Tripler sjer aö þvi, aö mola milli flngr-
anna járnausu, er hann hafði dyflö i löginn. En sem
betnr fer heflr kuldinn ekki cams konar áhrif á alla
málma, eins og lesendnr >Hauks< mnnn siðar íá
að sjá.
Vjer sknlum nú hella nokkrn af vökvannm 1
opið ílát. Kek þú flngnrinn ofan i — þaö er h»ttu-
laust........það er aö segja, ef þú kippir honnm
þegar npp úr aftnr. Þú flnnnr aö eins dálitið til
kulda. Alveg á sama hátt mætti stinga flngrinum
ofan i bráöinn málm, eí það er gert nógn snöggt, og
flngnrinn, eins og venjulega á sjer stað, er ofnrlltiö
raknr. Viö báðar þessar tilraunir myndast sem sje