Tíminn - 08.06.1918, Blaðsíða 3

T í M IN N
135
Jarðamatið nýja.
Lengur má eg ei dylja undrun
mína yfir því, hve lítið sést ritað
um jarðamatið n5Tja. Ætla mætti
annaðhvort að matið sé ómerkilegt
mál, er ekki sé ómaksvert um að
rita, eða lögin um fasteignamatið
3. nóv. 1915 svo fullkomin, fram-
kvæmd inatsins létt verk og löður-
mannlegt og afleiðingar þess verði
svo vinsælar, að um þetta sé ekki
neitt að segja. Við framkvæmd laga
þessara munu þó koma í ljós
agnúar margir, og mikilfenglegir
sumir þeirra. Vil eg hér að eins
drepa á nokkra þeirra, meðan
dagur er til stefnu og rjúfa þögn-
ina áður en hvellurinn heyrist. —
Vandhæli og agnúav laganna.
Þegar breyla skaL lögum, sem í
gildi hafa verið meira en meðal j
mannsaldur, þá þarf að íhuga
vandlega hverjum afleiðingum
breylingin veldur. Ékki síst þegar
svo er sem hér, að breyta skal
gjaldstofni manna þeirra allra, er
landbúnað stunda. Gjaldstofni, sem
leigumáli, nothæfi, veðgildi og sölu-
verð jarðeignanna í landinu er
miðað við og samningum bundið
nú á dögum. Þörf er nthugunar
því fremur, þegar breytingin legst
að eins á annan aðalatvinnuveg
þjóðarinnar, og þar við bætist
líka, að nú hafa ekki raddir al-
mennings óskað breytinga, en hitt
er líklegra að meiri hluti við-
komenda sé breytingunni íremur
andvígur.
Fasteign hverja skal meta eins
og hún mundi seld sanngjarnlega
eftir gæðum hennar. Kvígildi eru
ekki metin, en hús öll — hver sem
þau á — eru metin sérstaklega,
svo og liúsabælur, jarðabætur og
aðrar umbætur á síðustu 10 árum.
Jarðeignir skal telja í hundruðum
að landsvenju (landvísu) þannig,
að hverjar 150 kr. af matsverðinu
gera 1 hdr. Undanskilið hundraða-
tali og skattgjaldi, eru þó jarða-
bætur og mannvirki síðustu 10
ára, svo og sá hluti af verði húsa,
er fer yfir helming af skatlskyldu
verði jarðar.
Sanngjarnt er það og' eðlilegl að
fella frá skattskyldu jarðabætur
nj'legar, meðan þær eru ekki orðn-
ar að íullum nolum eða nálægt
því búnar að borga gjaldþegni
kostnaðinn, er oftast hefir kostað þær
að mestu eða öllu leyti. Hitt er
óskiljanleg meinloka í 9. gr. Iaga
þessara — hleypt í baklás i 2. út-
gáfu af sömu grein 1917 — að
fella þá ekki líka frá skatlskyldu
10 ára endurbælur á húsum jafnt
og öðrum mannvirkjum, þegar alt
hejrrir til sömu eigninni.
.Tarðabæturnar gefa þó oftast af sér
beinan arð þegar á fyrstu árunum og
oftast mestan þá. Erfiðara er að
sjá húsin, sem notuð eru lil óbúð-
ar á jörðum, gefa af sér krónur
til skattgjalds — skallgjalds af
lánsfé með okurvöxlum, sem flestir
verða að taka, til þess að geta
gert húsin dálítið vistlegri fyrir
fólkið eða lifvænlegri fyrir fénað-
inn. Húsin á hverri jörð, þó ekki
sé meiri en óhjákvæmileg til ábúð-
ar, eru þung byrði fyrir ábúanda.
Gefa ekkert af sér, en krefja mikið
viðhald og umhirðu, cf ekki eiga
að eyðileggjast á fáum árum. —
Margir, sem ekki geta unað illum
húsakjmum, reisa sér hurðarás um
öxl með stærri húsaskuldum en
aíurðir jarðarinnar þola. Iíomast
svo seint eða aldrei úr kútnum
hve lengi sem þeir búa.
Ekki að eins 10 ára liúsabælur,
heldur líka jarðarhúsin öll, œttu að
vera undanskitin skattgjaldi.
Gæta verður þess, að ábúðar-
skatturinn (lög 14. des. 1877) er atr
vinnuskattur en ekki eignarskattur.
Goldin er hann jafnan af ábúanda,
leiglendingi, en ekki landeiganda,
þegar ekki fer saman eign og á-
búð. Bóndi getur ekki búið á jörð
: sjálfur eða haft þar fénað, ef jörð-
in er húsalaus, ekki fremur en yrkt
hana verkfæralaus, eða unnið fata-
laus.
Skattur, sem lagður er á nauð-
synleg jarðarhús, verður því í eðli
sínu eipnarskattur. Og ætti liann
ekki að vera lögboðinn, nema svo
langt verði elt skattagræðgi margra
manna hér á landi, að hver mað-
ur er einhverja atvinnu stundar,
verði látinn gjalda skatl af hverju
verkfæri er hann verður að nota
og hverri spjör er hann verður að
klæðast.
Með tekjuskalti af eign (lög nr.
23, 14. des. 1877) gjalda jarðeig-
endur allir skatt af jarðarhúsum
sínum — kvígildunj og hlunnind-
um — hvorl sem jörðin er leigð
eða í sjálfsábúð, því afgjaldið eða
skattsetningin, sem skatlurinn er
goldin eftir, grípur yíir alt sem
leigt er öðrum eða eigandi hefir
sjálfur til ábúðarnota. Við lausa-
fjártíundina (lög 12. júní 1878) er
þess gælt, að draga kvígildi frá
skattskjddu svo ekki sé tvisvar
goldið af þeim til landssjóðs bein-
línis. Ef fasteignamatslögin verða
nú látin öðlast gildi óbreytt, þá
verður goldið tvisvar af jarðar-
liúsunum. Og þar að auki koma
til framkvæmda á næsla vori
(1919) lög nr. 54, 26. okt. 1917.
En eftir þeim (3. gr.) á að gialda
nýjan, sérstakan atvinnuskatt (4°/o
af 1. þús., og l°/o í viðbót af þús-
undi hverju upp í 15°/o) af öllum
tekjum a/ tandbúnaði og sjávarút-
vegi. Verða þá 2 atvinnuskattar á
landbúnaðinn, og tekjuskattar 2
að auki — ef lausafjártíundin er
talin fremur með skatti af eign en
atvinnu. — Hún er í raun og veru
hvortlveggja. Margföldun skatta á
sömu atvinnugrein, þótti ófær leið
á 19. öld. Eftir fasteignamatslög-
unum á gjöld að greiða í fyrsta
skifti 1920.
Hversu réttlátur verður gjaldstofn
sá? Vitanlega verður jarðamatinu
ekki lokið i nokkurri sýslu lands-
ins fyr en í oklóber n. k. Er því eklci
hægl að segja enr. með áreiðan-
legri yissu um ósamræmið í mat-
inu og breytingar frá núgildandi
mati. Svo mikið hefir þó þegar
frézt, að undirmatið verði ærið ó-
samrýmanlegt, jafnvel í sumum
nágrannasýslum, og þá ekki síður á
fjarlægari stöðum.
Matsverðið mun liækka mjög
mikið í sumum sj'slum landsins,
en breytast litið — ef ekki lækka
— á öðrum stöðum. Þá mun og
skorta mikið á samkvæmni og
festu við grundvallaratriðin, sem
matið byggist á, svo sem um af-
not og verðmæti bújarðanna sjálfra,
hlunninda og ónotaðra gæða, húsa,
jarðabóta og mannvirkja. — Heyrst
hefir t. d. að matsnefnd sjái sér
ekki fært að vita um eða meta 10
ára jarðabæturnar. Er og ekki neitt
til leiðbeiningar í lögum eðá
reglugerð, um aðferð við mat
þeirra. Bólrfærslan o. fl. mun og
að líkindum verða í jafn marg-
breyttu sniði, eins og undirmats-
nefndir eru margar. Og ekki geta
yfirmatsnefnirnar gert mikið, síst
gerbreytt miklu á tæpum 2 mán.,
sem starfstími þeirra er bundin við.
Var ekki vandséð fyrirfram, að
ekki gæti orðið samræmi í matinu
með því móti að einangra matið í
hverri sýslu út af fyrir sig. —
Benti eg á þetta o. fl. atr. viðvíkj-
andi matinu í Ingólíi 5. ágúst
1913, þegar frumvarp þáverandi
stjórnar var á ferðinni.
Þó faste.m.lögin séu skárri i
j'msum atriðum en frumv. 1913,
vantar þó mikið á að þau geti
lalist viðunandi. Ekkert gert t. d.,
til að sainræma inalið. — Ekki
svo rnikið sem 1 fundardagur fyrir
formenn nefnda, til að ræða vafa-
atriði, grundvallarreglur og fyrir-
mynd bókfærslu. Vitanlegt var þó,
að nógn illa hefir gengið áður hér
á landi að koma fram breylingum
á mati allra jarðeigna, fá þau lög-
tekin og samræmið þolanlegt.
í sambandi við matið nú, er ekki
ófróðlegt að rifja upp örlítið.
Ágrip af samræiui við
síðasta jarðamat.
Til alþingis 1845 og ’47 »komu
ótal bænaskrár um að nýtt jarða-
mat færi fram yfir alt iand«. —
Jarðatal Jóhnsens prentað 1847.
Sama ár hafði þingið frv. frá
stjórninni til meðferðar. — Tilskip-
un um malið gefin út J1/6 1848.
Matið framkvæmt 1849 og ’50 ,(af
nefndum í hverjum hreppi og
sýslumanni sem formanni, yfir
hverja sýslu). Síðar sent stjórn-
inni. Hún lagði málið fyrið al-
þingi 1853.l) Þingið kaus nefnd
9 manna, er starfaði alt þingið.
Gerði hún — og þingið — tillögur
til breytinga á matinu og nefndi
3 rnenn í yfirmatsnefnd (Jón Guðm.
ritstj., Pétur síðar biskup og Þórð
Sveinbj. yfirdóm.) Átti nefnd þessi
að rannsaka matið og leiðrétta.
1855 lagði stjórnin fyrir þingið
»uppástunga um það Iwernig lag-
fara megi jarðamatið á Islandi«.
Alþingi féllst á böfuð atriðin, katis
2 menn í nefnd til að leiðrétta
matið (J. G. ritstj. og J. P. yfir-
dóm.), en konungsfulltrúi kvaddi
formanninn (Vilhj. Finsen bæjar-
fógeta). Nefnd þessi starfaði fram
á byrjun ársins 1857, og sendi þá
stjórninni nýtt jarðabókar frumv.
Stjórnin sendi frv. aftur til alþ. og
skipað var því — með konungs-
úrskurði: 1. Að »ákveða hverju ’
hundraðatali skyldi jafna á hinar
einslöku sýslur«. 2. Sömul. á ein-
stakar jarðir. 3. Kjósa nefnd til
þess, eða ftla það nefndinni frá
1855. 4. Nefndin skyldi siðan
leggja jarðabókina fyrir alþ. »til
álita og samþykkis«, og loks 5.
skyldi alþ. senda konungi álit um
það »á livern hátt og á liverjum
tíma hið nj'ja jarðamat skyldi öðl-
ast lagagildi«.
Eftir alla hreinsunareldana var
matið loks staðfest með konungs-
úrskurði 1. apríl 1861 — eftir 16
ára ferð, og 6 eða fleiri ár á alþ.
Ekki reyndist vanþörf þá, að
samræma matið. Framkvæmt var
það »með svo hjáleitum skilningi
og eftir öldungis sundurleitum
mælihvarða«, að ósambærilegt var
talið milli sýslna og amta. Nefnd-
inni á alþ. 1853 þótti og »næsta
tvísýnt, hvort matið væri svo, að
undistöðu og frágangi, að vinnast
inætti að lagfæra það«.
Eftir tillögum stjórnar og alþ.
lét nefndin frá 1855 virða upp jarð-
irnar í Rangárvallasýsln; hún
hækkaði nokkuð matið í 8 hrepp-
um, en lækkaði í 3, í ýmsum
sýslum. Þessu næst jafnaði hún
matið milli sjTslna, eftir samanlögðu
afgjaldi jarða í sýslu hverri. Var
matið hæst í Vestmanneyjum og
nam afgjaldið þar 3,4°/o af mats-
verðinu, en lægst í Barðastranda-
sýslu (7,9%). Nálægt 5% nam
aígjaldið í 10 sýslum og var sú
jafnaðartala höfð að mælikvarða
(5,193°/o). Hækkaði matið þannig
í 10 sýslum (frá 1,9 — 6,8#/o i 4,
og frá 16,8—52,5% í 6) en lækk-
aði í 9 (2,2 —34,5%). Óbreytt að-
eins í Húnavatnssýslu.
Þrátt fyrir þennan jöfnuð, vant-
aði samræmi milli amtanna. Vildu
jarðír hækka meira, en þá þótti
gegna góðu hófi, í Suður-amtinu
(um 1172 hdr.) og i Norður- og
Austuramtinu (766 hdr.), en aftur
lækka í Vesturamtinu (1938 hdr.),
ef um landið alt væri notaður
sami mælikvarði. Var þá tekið
það ráð, að leggja misjafnt rikis-
dalatal i hvert jarðarhundrað, svo
hundraðatalan yrði sem líkust
forna malinu í hverju amti. 30,5
ríkisd. skyldi gera 1 hdr. í Suður-
amtinu, 29,5 i Norðuramlinu og
26,5 i Vesturamlinu1).
Af þessn litla yfirliti má sjá það,
að um miðja 19. öldina var ekki
hugsunarlaust hringlað með gjald-
stofna þjóðarinnar.
Skatt8kylda.
Áhrifaríkasta og vandamesta á-
kvæði fastem. laganna 1915 er það,
1) Kom pá fram á alþ. svo grunnsæ 1) Sjá Þjóðólf þessi ár. t. d. 1853,
till. að sleppa mati, en láta afgjöldin . l)ls. 133, 148, ár 1855 bls. 108, 113, ár
ráða dýrieika. i 1857 bls. 53, 71, 138 o. fl. st.