Þjóðviljinn - 20.12.1989, Blaðsíða 9

_____________MENNING_____________
jr Rímorðabók
Ast-brást-dást...
Eiríkur Rögnvaldsson: Orðabókin ermiðuð við hefðbundnar íslenskar bragreglur
Eiríkur Rögnvaldsson: Fyrst núna, sem einhverjar raunhæfarforsend-
ur eru fyrir því aö taka saman rímorðabók. Mynd - Jim Smart.
- Ég byrjaði eiginlega á þess-
ari orðabók fyrir tilviljun, segir
Eiríkur Rögnvaldsson. Hann er
höfundur Rímorðabókarinnar,
sem fyrir skömmu kom út hjá Ið-
unni og er sú fyrsta sinnar teg-
undar hér á landi.
- Við Vilhjálmur Sigurjónsson
kerfisfræðingur tókum að okkur
að gera íslenskt orðasafn fyrir
Word perfect tölvukerfið og fór-
um í því samhengi að leika okkur
með orðaforðann; bjuggum með-
al annars til skrá yfir orð sem
enduðu eins. Okkur datt í hug að
nýta þessa skrá eitthvað, en það
varð ekkert úr þeirri hugmynd þá.
- Ég byrjaði svo á orðabókinni
í fyrra. Ætlaði mér bara að gera
einfaldan rímorðalista til að
skemmta mér og vinum mínum,
en sá fljótlega að þetta var ekki
hægt að gera vélrænt eins og ég
hafði hugsað mér. Með því að
láta tölvu raða saman þeim orð-
um sem enduðu eins fékk ég ekki
fullkomið orðasafn, því stafsetn-
ing og framburður eru ekki það
sama. Ég tók því þann kostinn að
gera þetta almennilega úr því ég
var kominn af stað og gerði þar
að auki ekki bara lista yfir enda-
rím heldur líka hálfrím og skot-
hendur.
- Ég leitaði fanga víða, fór til
dærnis í gegnum orðabók Menn-
ingarsjóðs alla, Slangurorðabók-
ina og Samheitaorðabókina, allar
rímaðar ljóðabækur Þórarins
Eldjárns og fleira og fleira. Nið-
urstaðan varð þessi Rímorðabók,
sem á að hafa að geyma meiri-
hlutann af grunnorðaforða máls-
ins.
- Bækur af þessu tagi eru til í
mörgum tungumálum, en engin
íslensk, sem er svolítið skrítið.
En mér finnst þó rétt að benda á
hvað það er mikið flóknara að
gera svona orðabók á íslensku en
mörgum öðrum tungumálum
vegna þess hvað margar myndir
eru til af hverju orði í íslensku.
Hefði ég tekið saman svipað yfir-
lit og gert er til dæmis í ensku eða
dönsku rímorðabókinni hefði
umfang bókarinnar orðið óvið-
ráðanlegt.
- Ég fór þá leið að skipta bók-
inni í tvo hluta. í fyrri hlutanum
eru einkvæð og tvíkvæð rímorð,
það er orð, sem eru eitt eða tvö
atkvæði. Sem dæmi um þau ein-
kvæðu má nefna rím eins og ást-
brást-dást-fást og svo framvegis,
og dæmi um þau tvíkvæðu eru
orð eins og árið-fárið-hárið-
sárið-tárið. Þarna eru auðvitað
ekki nema sumar beygingar-
myndir orða teknar með; ást rím-
ar til að mynda ekki á móti ann-
arri mynd af orðinu bregðast, en í
þessum fyrri hluta bókarinnar er
úrval valdra beygingarmynda,
þeirra, sem oftast er rímað með í
íslenskum kveðskap.
- í seinni hluta bókarinnar
raða ég orðstofnum án beyging-
armynda. Þar verða notendur
sjálfír að beygja orðin, átta sig á
hver endingin er og við hvað hún
rímar. Nokkuð sem ætti að vera
vorkunnarlaust hverjum íslensk-
um málnotanda.
- Orðin í fyrri hlutanum eru
valin eftir tíðni þeirra í málinu. í
seinni hlutanum tek ég hins vegar
nánast allt, reyndar ekki samsett
orð, heldur grunnorðin, eða
meginhluta þeirra orða, sem
fínnast í orðabókum. En til að
hafa fullt gagn af bókinni verða
menn væntanlega að hafa aðra
orðabók við höndina, því þarna
eru engar merkingaskýringar og
maður hefur náttúrlega ekkert
gagn af rímorði, sem maður veit
ekki hvað merkir.
En eru ekki íslendingar meira
eða minna hœttir að ríma?
- Nei, ég veit ekki betur en í
ýmsum fjölmiðlum séu vinsælir
þættir þar sem fólk er annað
hvort að botna eða senda inn vís-
ur. Ég held að annar hver maður
sé að burðast við þetta hér á
landi. En bókin er reyndar ekki
bara gagnleg þeim sem yrkja,
heldur líka auglýsendum, þeir
gera mikið af að semja allskyns
slagorð, - með misjöfnum ár-
angri. Þar að auki held ég að fólk
geti haft gagn af bókinni við að
ráða krossgátur. Þar hefur maður
oft hluta af orði eða endingu, sem
hægt er að fletta upp.
Þú minntist á það áðan að það
vceri skrítið að rímorðabók hefði
ekki áður komið út á íslensku.
Kanntu einhverja skýringu á því
hvers vegna svo er ekki?
- Hér hefur lítið verið gefið út
af orðabókum yfirleitt. Orðsifja-
bók og Rímorðabók eru að koma
út í fyrsta sinn núna fyrir jólin,
fyrsta Samheitaorðabókin kom
út fyrir fáeinum árum og þannig
má lengi telja. Við höfum ein-
faldlega verið aftarlega á merinni
hér á landi þegar orðabækur eru
annars vegar. En þar við bætist
að orðabók eins og Rímorðabók-
ina er útilokað að gera án þess að
nota tölvu, nema þá á margfalt
lengri tíma. Það má því segja að
það sé fyrst núna að einhverjar
raunhæfar forsendur hafi verið
fyrir því að taka saman svona
bók.
Reglurnar ekki
heilagar en...
Hefurðu einhverja hugmynd
urn til hverraþessi bók muni aðal-
lega höfða?
- Ég held að það verði bara að
koma í ljós. En miðað við þann
áhuga, sem virðist vera á rími hér
á landi á ég frekar von á al-
mennum áhuga en að bókin höfði
meira til einhvers ákveðins hóps
en annars. Mér hefur reyndar
heyrst í vísnaþáttum í útvarpinu
að fólki gangi misvel með rímið.
Þar er upp og ofan hvernig til
tekst, stundum er verið að reyna
að láta orð ríma, sem ekki gera
það samkvæmt hefðbundnum ís-
lenskum bragreglum og þar gæti
Rímorðabókin til dæmis komið
að gagni.
En hvernig er það með þessar
hefðbundnu bragreglur, - er
breyting þeirra ekki hluti af eðli-
legri þróun íslenskrar tungu?
- Jú, það má auðvitað segja að
bragreglurnar séu ekki heilagar.
Tilfinning manna fyrir rími getur
vitanlega breyst með breyttri
máltilfinningu. Nú heyrum við til
að mynda oft að orð eins og oft-
gott eru látin ríma saman og ég er
ekki endilega að halda því fram
að það sé verra rím en til dæmis
loft-oft eða gott-flott, en það er
samt svo að margir vilja halda í
þessar hefðbundnu bragreglur og
þessi bók er miðuð við það. Það
þýðir samt ekki að ég sé endilega
fylgjandi því að ekki megi breyta
þessum reglum.
Hver heldurðu að þróun brag-
reglnanna verði?
- Það er ómögulegt að segja.
Þetta er nokkuð, sem hefur ekki
verið rannsakað. Ég get bara
byggt á einhverri lauslegri tilfinn-
ingu, en annars vegar gætu regl-
urnar breyst á þann veg að rím
eins og oft-gott yrði viðurkennt,
en hinsvegar gæti líka verið að
upp kæmu tvenns konar reglur,
þær gömlu og þær nýju, og hvort-
veggja í fullu gildi. Sem stendur
virðast bragreglurnar leita í þá
áttina að í stað þess að sömu
hljóð séu látin ríma láti menn
flokka hljóða ríma saman, til
dæmis tvö önghljóð eða tvö lok-
hljóð. En það er sem sagt var-
legast að fullyrða sem minnst, því
þetta hefur ekki verið rannsakað.
- Það að flokkar séu látnir
ríma í stað hijóða er reyndar ekk-
ert nýtt í málinu. í formála er ég
meðal annars með dæmi úr Trist-
rans kvæði: „Til orða tók hann
kóngurinn/ og varð við reiður:/
„Hann þarf ekki græðslu við,/því
hann er feigur.““ Þarna er reiður
látið ríma á móti feigur, sem sýnir
best að það að láta orðflokka
ríma er gamalt í málinu þó það
hafi legið niðri í langan tíma.
LG
Móðirin og þingstöifin
Út er komin bókin Mamma fer
á þing eftir Steinunni Jóhannes-
dóttur. Hún hefur þá sérstöðu að
vera gefin út af Norðurlandaráði,
en Bjallan annast dreifingu. Bitte
Bagerstam skrifar stuttan inn-
gang fyrir hönd Norðurlandaráðs
og greinir þar frá þeim hugmynd-
um sem liggja að baki þessu verk-
efni. Tilgangurinn er að kynna
krökkum starf stjórnmálamanna,
en einnig að uppfræða norræn
börn um ísland, Alþingi og nor-
rænt samstarf. Bókin er svo
myndskreytt ljósmyndum sem
teknar eru hér á landi.
Fyrst er að taka ofan fyrir
Steinunni Jóhannesdóttur, höf-
undi bókarinnar. Hún hefur unn-
ið mikið afrek. Texti hennar er í
senn fræðandi og listrænn,
skemmtilegur og fjörlegur. Þetta
er bók sem maður les eins og
skáldsögu. Persónur eru allar
sprelllifandi og þess megnugar að
framkalla bæði hlátur og grát.
Víða er komið við og ljósi varpað
á flest svið mannlífsins. í raun
gerir Steinunn miklu meira en
það sem Norðurlandaráð bað
um, svo mikið að textinn ber
aldrei keim af uppfræðslu. Þess
sér aldrei merki að skrifað er eftir
pöntun. Frásögnin streymir
áfram af miklum þrótti og í raun-
inni er ekki hægt að leggja bókina
frá sér fyrr en hún er búin.
Mamma og Unnur eru að vísu
þungamiðja bókarinnar, en þær
eru margslungnar persónur og
eru samskiptum þeirra við aðra í
sögunni gerð góð skil. Pabbi
Unnar er sjómaður og er einang-
run hans frá fjölskyldunni og
einkum mömmu lýst af samúð og
innsæi. Starfi þingmanns er lýst
frá sjónarhóli barns sem verður í
rauninni að missa móður sína af
heimilinu og taka á sig aukna
ábyrgð. Hún færir samfélaginu
og Iýðræðinu fórn sem enginn sér
eða metur. Auk þess er Unnur á
dálítiö erfiðum aldri. Hún er el-
lefu ára, hvorki barn né ung-
lingur. Samband hennar við for-
ÓLÖF
PÉTURSDÓTTIR
SKRIFAR
eldrana og aðra fullorðna er í
mikilli mótun. Hún er farin að
skilja margt það sem barninu var
hulið. Hún er ekki fullorðin enn,
þó þroskaðri en bróðir hennar og
systir. Þetta er ósköp venjuleg
stelpa sem á sínar vonir og þrár,
sína kosti, sína galla. Þetta allt
sýnir höfundur á hrífandi og ein-
lægan hátt.
Bókin spannar vítt svið. Dreg-
in er upp mynd af lífi í bæ, í sveit
og til sjós. Við kynnumst fólki á
öllum aldri, úr mörgum stéttum.
Síðast en ekki síst fæst góð mynd
af starfi þingmanna og því hve
seinlegt og erfitt getur verið að
berjast fyrir hugsjónum sínum í
lýðræðislegu samfélagi, og hvers
vegna lýðræðið er þrátt fyrir galla
sína ákjósanlegasti kosturinn.
Enn og aftur lýsi ég yfir aðdáun
yfir hlut höfundar. Aldrei er
staglað. Upplýsingin berst átaka-
laust um lipurlega rituð samtöl.
Innilega til hamingju með frá-
bært verk, Steinunn.
Myndskreyting bókar hlýtur
að skipta máli því hún er það
fyrsta sem augað nemur þegar
bók er skoðuð. Þessi bók er
prýdd ljósmyndum af bráð-
myndarlegu fólki í kunnuglegu
umhverfi. Gallinn er sá að ljósm-
yndirnar bera það of greinilega
með sér að þær eru uppstillingar
en ekki svipmyndir úr daglegu
lífi. Myndirnar birtast ekki alveg
á hárréttum stöðum mizað við
textann og virðist oft hjárænu-
legar, jafnvel óþarfar. Þær minna
einnig of mikið á ýmsar samfél-
agsfræðibækur sem kenndar eru
á grunnskólastigi. Þetta námsefn-
Steinunn Jóhannesdóttir
isyfirbragð er villandi og raunar
fráhrindandi. Stærri ljóður á bók-
inni þótti mér þó sá aragrúi prent-
villna sem þar er að finna. I nafni
Norðurlandaráðs, hvað var próf-
arkalesarinn að lesa? Var hann
kannski ekki fyrir hendi? Það er
grátlegt að svona vel saminn texti
skuli líða fyrir slóðaskap, dóna-
skap og sóðaskap. Þetta gengur
svo langt að í sjálftím
inngangsorðum fulltrúa Norður-
landaráðs er Alþingi stafað
„Aþingi". Bók sem birtist í broti
og gervi kennsluefnis á að vera
prentvillulaus, nema hvað!
Miðvikudagur 20. desember 1989 ÞJÓÐVIUINN - SIÐA 9