Morgunblaðið - 23.02.1957, Blaðsíða 9

Laugardagur 23. febrúar 1957
MORGUNBLAÐIÐ
9
Tal okkar Jóns barst nú
að því, hvernig leikarinn
geti bezt rækt það starf sitt af
hendi, og sanaverðuglegast, bæði
gagnvart sjálfum sér, hlutverk-
inu og höfundi þess.
Starf leikarans er afburða
skemmtilegt, en oft er það erfitt
og vonbrigði meiri þar en í flest-
um öðrum störfum. Það er höf-
uðhlutverk leikara, sem vill
leysa hlutverk sitt giftusamlega
af hendi að gæða það lífi og
blóði, biása lífsanda í nasir þess,
ef svo má að orði komast. Hann
glímir við að tjá hið prentaða
orð, sem fullmótaða og sannfær-
andi persónu á leiksviðinu og
honum eru þær skorður settar
að lúta þar hugmynd höfundar-
ins í einu og öllu om sjálfa pei--
sónusköpunina. Fyrst og fremst
ber leikaranum að .,úlka vilja og
ætlan höfundarins, láta leikhús-
gesti skynja og skilja það, sem
höfundurinn ætlast til með hlut-
verkinu, þann boðskap eða þá
mynd, sem hann vill draga upp
með orðum sínum og ætlan. Þetta
er þraut leikarans og þolraun
og mælikvarðinn a það hvort
hann er góður eða slæmur leik-
ari.
Það er mjög mismunandi
hvernig manni tekst að smjúga
þannig í mynd höfundarins, seg-
ir Jón. Stundum er manni ljóst
að vel hefur tekizt, en stundum
irka að maður nær ekki þeim
tokum á hlutverkinu sem vera
bæri.
— Hverjir mundir þú segja,
Jón, að væru kostir góðs leik-
ara?
— Leikarinn þarf aS gjörskilja
leikritið áður en hann gengur
íram á sviðið og hyggst túlka
ríska leikkona Helen Hays lagði
áherzlu á þegar hún sgaði um
starf sitt sem leikkona:
„I am nothing".
Með þessum orðum vildi hin
aldna leikkona leggja áherzlu á,
að í rauninni væri leikarinn ekk-
ert, persóna hans skipti engu
máli, heldur væri hans þáttur
einungis sá að móta þá persónu
sem hlutverkið krefðist.
Eitt af fyrstu hlutverkum Jóns
og skenimtilegustn var hlutverk
prestsins í Candidn eftir Shaw.
„Sex í bíl“ sýndu leikinn viða um
land sumarið 1950.
— Já, leiklistin er göfugt starf,
heldur Jón áfram, en þar er líka
margs að gæta. Ekkert er leik-
urum raunverulega hættulegra (
starfi sínu en það ef þeir hyggja,
að þeir séu komnir upp á tind-
inn í list sinni; að þeir séu orðnir
alfullkomnir leikarar. Þegar svo
ire“) eftir Williams. En skemmti
legasta leikritið sá ég suður á
Ítalíu, í Mílanó, og hét það
„Beggja þjónn“ eftir Coldoni. Það
er gamaldagskomedía í akrobat-
stíl, er mun einhvern tímann
hafa verið sýnd hér á landi, —
sprenghlægilegur gamanleikur.
— beyrist stundum að þið
Mr leikararnir séuð óánægð-
ir með leikgagnrýnendurna. —
Hvernig viljið þið hafa þá?
— Því er ekki að neita að sum-
ir leikarar eru þvi ánægðari með
leikgagnrýnenduma og telja pá
hvað snjallasta, þegar þeir hrósa
þeim sem mest í dómum sínum
í dagblöðunum. En það er ekki
nema einn þátturinn í hlutverki
leikgagnrýnandans að hrósa því
sem vel er gert. Beztu dómarr.ir
eru ekki einhliða hrós eða last,
heldur hlutlægar og sanngjamar
leiðbeiningar til leikarans, um
það, hvemig hann geti sem bezt
með hlutverk sitt farið. Benda á
gallana, svo unnt sé að leiðrétta
þá, en undirstrika líka það sem
vel er gert. Höfuðatriði gagnrýn-
innar er, að hún geti hjálpað
leikaranum að túlka hlutverk
sitt sem bezt, sé jákvæð og leið-
beinandi. En til þess þarf hún
að vera sanngjöm og velviljuð,
en ekki í hæðnistón svo sem um
of hefur sézt í islenzkum blöðum.
Góður gagnrýnandi verður að
gjörþekkja leikritið, og höfund-
inn sem það ritar og gera sér
fullkomlega ljóst hvað hann ætl-
ast fyrir. Slíkum gagnrýnanda
fögnum við leikarar og íslenzkri
leiklist væri fengur að sem fiest-
Jón Sigurbjörnsson kom í fyrsta sinn fram á sviði í hlutverki
Hórasar í Hamlet hjá Leikfélagi Reykjavíkur 1949.
um, sanngjömum og menntuð-
jm leikgagnrýnendum.
Og að lokum vikjum við Jón
aftur talinu að þvi, sem
við ræddum um 1 upphafi, að
framtíðarhorfum íslenzkrar leik-
listar og íslenzkra leikhúsa.
— Okkur skortir nýja strauma,
nýjar hugmyndir, segir Jón. —
Leiklistin hefur staðið hér of
mikið I stað og grundvöliur herrn-
ar er ekki nógu breiður. Með
fleiri leikstjórum og fastari tök-
um á viðfangsefnunum er stærsti
hjallinn að baki. Og það gefur
góðar vonir um árin sem í hönd
fara, að ungu leikaramir sem sí-
fellt verða fleiri og fleiri, ganga
til móts við starf sitt og hlutverk
af einlægni og festu.
Svo kveðjumst við og Jón held-
ur aftur niður í Iðnó.
Þar bíður hans starf við æf-
ingar og leikstjóm á Tengda-
mömmunni tannhvössu; leiksýn-
inguna má ekki tefja.
Útgefendur og ungir höfundar
Jéu Sigurbjornsson.
— Ljócm. Mbi. ÓL K. M.
það. Hann verður að skflja gang
þess, og samhengið í því til
hlítar, boðskap þess og tilgang
höfundar, sem undir býr.
Þegar leikarinn hefir þannig
lesið og kynnt sér leikritið verð-
ur hann að geta túlkað það sem
bezt. Hann verður að hafa öðl-
azt vald yfir látbragði sínu, fraxn-
sögn og hreyfingum þannig að
hann geti orðið sú persóna, sem
hlutv. heimtar. Sjálfur leikur-
inn byggist auðvitað fyrst og
fremst á leikaranum, þjáifun
hans og hæfiieikum, en þó ekki
síður á mótleikurunum. Góðir
mótleikarar geta kallað fram það
bezta hjá manni sjálfum og næst-
um látið mann leika vel eða
illa.
Leikarinn verður að virða list
sina og elska hana. Það
er frumskilyrðið fyrir þvi að ná
árangri á leiklistarbrautinni.
Öhætt er að fullyrðo, að bezta
lífsreglan er sú að ganga bljúgur
fram fyrir Thaliu og það er ein-
mitt þáð, sem hin kunna bnnða-
er komið þé er ekki nema ein
ledð sem við blasir og hún er
niður á yið.
Sannleikurinn er sá, að leik-
arinn verður sífellt að vera vax-
andi í starfi sánu, sífeilt að vera
að læra eitthvað nýtt, mér liggur
við að segja á degi hverjum. Það
kemur fyrir að ég tek eftir sér-
kennum i fari manna, t d. á göt-
unni eða á kaffihúsum, og stund-
um getur maður notfært sér þau
á leiksviðinu.
Þannig er hversdagsiíflð líka
dýrmætur skóli leikaranum.
— Segðu mér, Jón, hver eru
beztu leikritin sem þú heíur séð
um ævinat
— Því er vandsvarað, en mest
eftirlæti hef ég á þeim leikrita-
höfundunum Arthur Miller, Ten-
nessee Williams, Eugene O’Neiil
Og Clifford Odéts. Og svo líka
þeim Anhouil og Terence Rat-
tigan. Tilþrifamestu leikritin
ég hef séð eru vafalaust
maður deyr” (Death oí a
man) eftir Miller og „Á gimdar-
leiðum“ (Streetcar nemed Dee-
ÉG HAíOI ekki hugsað mér að
til orða um Arbók skáida
1956, því að mér finnst þetta
orðtð leiðindaþvarg, en ummæli
í grein Ragnars Jónssonar for-
stjóra Helgafells í Morgunblað-
inu 31. janúar knýja mig til að
gera nokkrar athugasemdir.
Haustið 1953 skrifaði ég Ragn-
ari Jónssyni bréf, þar sem ég
að fálæti þvi er útgefendur
sýndu upprennandi rithöfundum
og benti á hvem dilk það hlyti
að draga á eftir sér fyrir bók-
menntir þjóðarinnar. Lagði ég
að honum að gefa út sýnisbók
ljóðum ungra skálda sem lagt
höfðu & nýjar brautir og al-
mennt voru talin óalandi og
óferjandi, meðfram eða einkum
vegna þess að flestir dæmdu
verk þeirra eins og blindur mað-
ur lit: án þess að hafa séð þau.
í löngu svarbréfi féllst Ragnar
ekki aðeins á gagnrýni mína,
heldur taldi hana ganga fremur
of skammt en langt. Jafnframt
hann mér að Helgafell æti-
aði að gefa út bók með ljóðum
ungra skálda og hefði beðið
Magnús Ásgeirsson að velja ljóð-
in og sjá um útgáfuna. Ég fagn-
aði þessu xáði og taldi engan
betur til þess hæfan en einmitt
Magaús að takast slikt verk á
hendur. Þegar til kastanna kom,
var bókin talsvert ólík því, sem
ég hafði búizt við, en það er
önnur saga; þegar hún var kom-
in á þrykk fannst roér vel hafa
tekizt um gerð hennar alla.
Nokkru eftir þessi bréfaskipti
átturo við Ragnar tal saman, og
sagði ég þá við hann hálft í
gamni, hálft í alvöru, að mér
fyndist bókaútgáfan Heigafell
minna óþægilega á fyrirtæki sem
væri í þann veginn að „loka
bókhaldinu". Hann svaraði á þé
leið, að hann væri að draga sam-
an segUn — væri t. d. alveg hætt-
ur að gefa út þýddar bækur og
liti nú orðið aðallega á sig sem
starfsroann þeirra höfunda, sem
forlagið væri skuldbundið: KUj-
ans, Gunnais, Þórbergs, Davíðs,
Tómasar, Steins. Mér fannst
þetta svar ekki sérstaklega und-
arlegt — hugsaði sem svo: að
hefði átt sinn þátt í að
efla stórum hag heillar skálda-
væri farinn að þreyt-
og nú riði á að finna nýjan
í Sroára
Skömmu eftir þessi orðaskipti
las ég mjög óviðkunnanlega
klausu í tímaritinu HelgafelU
(desember 1965). Höftrod henn-
ar get ég ekki nefnt, því að
hann lét ekki nafns síns getiS,
og nöfn ritstjóra, útgefanda eða
prentverks fyrirfinnst ekki held-
ur í heftinu. En Ragnar Jónsson
mun fráleitt neita allri ábyrgð á
henni, þótt mér detti ekki í hug
að hann hafi skrifað hana sjálf-
ur. UmmæUn eru á bls. 63 í
ritdómi um bók eftir gáfað ungt
skáld, Stefán Hörð Grímsson, og
hljóða þannig:
„Eg held, að íslenzkir bóka-
útgefendur ættu að fara að dsemi
sumra skandínavískra útgefenda
og gefa út í einni ljóðabók ár-
lega beztu kvæði margra byrj-
endaskálda, en láta ieirburðinn
í bréfakörfuna. Með því að velja
aðeins beztu kvæðin úr bókum
á borð við þær, sem hér hefur
verið getið, mætti fá sæmilega
ljóðabók. sem von væri til að
seldist eitthvað og yrði lesin.
Það er lítið vit í því, að þessi
ungu skáld séu að setja sig í
stórskuldir við það að koma á
þrykk kvæðarusli, sem aðeins
dregur athygU frá þeixn góð-
kvæðum, sem þeir hafa einnig
gert Þau góðu kvæði eru betur
komin í selskapi með góðkvæðum
skáldbræðra þeirra, en innan um
tugi lélegra kvæða í eigin ljóða-
bók“.
Mér Möskraði virðingarleysið
fyrir verkum ungra höfunda og
illviljinn, sem í þessum oröum
felast, því að ekki er þörf að
rýna ,p-ökin“ ttl að ajá, að það
sem hér er sagt um eirburð og
kvæðaval á náttúrlega aUt eins
við um kveðskap af því tæi,
eftir eldri höfunda, og eftir verð-
ur því aðeins lítilmannleg hvatn-
ing til bókaútgefenda að gera
ungum skáldum sem erfiðast fyr-
ir, setja þau utangarðs. Væri
höfundinum sæmst að segja tU
nafns sins, svo að saklausir þurfi
ekki að liggja undir grun, en
tímaritið kemst að sjálísögðu
ekki undan vansæmdinni af að
hafa birt ritsmíð hans. AUt firá
þvi er ég las þessa grein hef
ég haft hálf illan bifur á
bókarhugmynd Helgaiells, og
hver tt mér sem vilL Eg
ekki getað varizt þeim grun,
með Árbókinni hygðist
þvo hendur ainar: bretða yfir
sinnuleysið sem það hefur óneit-
anlega sýnt ungum höfundum á
næstliðnum árum, ekki síður en
flest önnur forkjg. Margsinnis
þegar fundum okkar Ragnars
hefur borið samao hef ég vikið
að útgefendum og ungum höf-
undum og kannski deilt óvægi-
lega og ómaklega á harrn stund-
um. Ég hef látið í ljós þá skoð-
un, að framsýnn bókaútgefandi
yrði á vissan hátt að hafa svipað
viðhorf og hygginn maður sem
elur upp veðhlaupahesta — oft
með æmixm kostnaði um ára-
bil, en á von eða vissu um að
vinna síðar á einu skeiði allan
tilkostnaðinn og álitlega fúlgu að
auki; ennfremur: að nytsemi for-
lags fyrir bókmenntirnir mætti
helzt marka af því, hvert skarð
yrði fyrir skildi, ef það yrði
fyrirvaralaust lagt niður; væri
Helgafell vegið á þá vog, væri
það ekki þungt á metunum, því
að hvaða útgefandi sem væri
mundi fúslega gefa út bækur
Kiljans, Davíðs, Þórbergs, Tóm-
asar, en vandamál ungra höf-
unda yrðu jafn óleyst eftir sem
áður.
Ég hef rakið ýmislegt, sem
okkur Ragnari hefur farið á roilli
um þessi mál almennt, bæði tfl
«ð viðhorf mín fari ekki milli
mála, eins vegna þess að ókunn-
ur lesandi gæti ætlað af grein
hans í Morgu nblaðinu að ég ætti
einhvem þátt í karpi sem orðið
hefur um Árbókina 1966 eftir
útkomu hennar og einkum snú-
izt um kápuna, prófarkalestur,
greiðsiu ritLauna og þess hátt-
*r. — Ég er vanur að ríta undír
fullu nafni eða segja mönnum
álrt mitt upp í eyrun í trausti
þess að fóik með sæmiiega
mannslund kunni að taka því —
viðbrögð hinna læt ég mig engu
skipta. Ég hef hvorki leynt né
Ijóst tekið þátt í þessu þrefí um
Árbókina 1956 og get ekki fall-
izt á þau ummæli Ragnars, að
í því kveði við „einkennilega lík-
an tón“ og grein eftir mig I
Birtingi (3. hefti 1956), enda fjall-
aði hún um allt önnur atriði.
Mun ég víkja lítillega að þeim
að gefu tilefni.
Ragnar segir í grein sinni:
Karisson var fyrir
margra Uuta sakir sjálíkjörmn
eftirmaður Magnúsar Ásgeársson-
ar *em ritstjóri Arbókarinnar.“
Framh. áák iA