Morgunblaðið - 23.02.1957, Blaðsíða 11

Laugardagur 23. febrúar 1957
MORCVNBLAÐIÐ
11
Eldast snartarar hœgar?
Kenning Einsteins um
samdrátt tímans rædd
VÍSINDAMAÐUR í KALIFORNÍU telur sig hafa fært sönnur á
eina umdeildustu kenningu Einsteins varðandi afstæði allra
hluta. Niðurstöður hans voru birtar í síðasta hefti brezka vísinda-
ritsins „Nature“. Hér er um að ræða hina svo nefndu „þverstæðu
klukkunnar“, en samkvæmt henni veldur hreyfing því, að tími
og rúm dragast saman. Vísindamaðurinn, sem telur sig hafa sann-
að kenninguna, er Frank S. Crawford við Kaliforniu-háskólann
í Berkeley.
Kenning Einsteins er í eíuttu
rnáli þessi: Setjum svo að til
séu tvíburar, og annar þeirra
fari með geimfari eitthvað út
fyrir himinhvolfið og fljúgi með
mjög miklum hraða. Þegar hann
kemur aftur til jarðarinnar, mun
hann komast að raun um, að
hann er lífeðlisfræðilega yngri
en tvíburinn, sem heima sat, og
að úrið í vasa hans hefur að
sama slcapi farið færri hringi.
17 ÁR VERÐA 1414 ÁR
Sumir formælendur afstæðis-
kenningarinnar hafa rciknað það
út, að fari geimfar til næsta
himintungls og aftur til jarð-
arinnar á 17 árum, þá muni
klukkurnar í farinu sýna, að
ekki hafi liðið nema 1414 ár,
og mennirnir, sem með því ferð-
ist, verði 214 ári yngri en hefðu
þeir vorið kyrrir á jörðinni .
UMDEILD KENNING
Ýmsir eðlisfræðingar, einkum
í Bretlandi, eru á öðru máli.
Prófessor Herbert Dingle, heim-
spekingur og vísindasagnfræð-
ingur við University College í
London, og prófessor William H.
McCrae, stærðfræðingur og
stjarneðlisfræðingur við Lund-
únaháskóla hafa mjög deilt um
ofangreinda kenningu í „Nat-
ure“.
McCrae trúir á „þverstæðu
klukkunnar", en Dingle gerir
það ekki. Hann segir: „Hreyfing
milli tveggja hluta eða hnatta er
hlutfall milli þeírra og er ekki
bundin við annan fremur en
hinn, þannig að áhrif hennar,
ef þau eru nokkur, eru hin sömu
á báða“.
McCrae svaraði því til, að það
væri „alger mismunur“ á þeim,
sem ferðuðust út í geiminn, og
þeim, sem væru kyrrir á jörð-
inni. Hinir fyrrnefndu notuðu
vélar til að auka hraða sinn og
starfsemi og draga saman tíma
sinn; hinir síðarnefndu gerðu
það ekki.
RANNSÓKN Á GEIMGEISLUM
Eftir langdregnnr deilur féll
málið niður án nokkurra úrslita.
Yfirlýsingin, sem Crawford gaf
í sambandi við „þverstæðuna“
er þess efnis, að vísindamenn
verði að iáta sér nægja athug-
anir og kenningar, þangað til
þeir finni tvíbura, sem séu • eiðu-
búnir að framkvæma tilraunina
sjálfir. Hann bendir á, að hægt
sé að athuga flug og tiltölulcg-
an aldur hluta, sem fara með
miklum hraða, í þar til gerðum
vélum eða geimgeislana úti í
náttúrunni, sem brjótast gegnum
himinhvolfitf með ógnarhraða.
FYRRI RANNSÓKNIR
Crawford var kostaður til
rannsókna af kjarnorkunefnd
Bandaríkjanna. Hann hóf að
grafa í gegnum hinn mikla bóka-
kost um geimgeisla, og komst að
raun um, að árið 1940 höfðu 3
bandarískir vísindamenn mælt
flughraða smáagna úr geimnum,
sem kallaðar eru „mu-mesons“.
Þeir gerðu þessar tilraunir í
Chicago og hátt uppi á Evans-
fjalli í Colorado.
AGNIRNAR „ELDAST“
MISJAFNLEGA HRATT
„M esons" eru agnir úr
geimnum, sem brjótast inn í loft-
hjúp jarðarinnar með svipuðum
hraða og ljósið. Eftir því sem
þessir „mesons" nálgast jörð-
ina (á broti úr sekúndu) „eld-
ast“ þeir og „hrörna“ skjótlega,
verða fyrst „p i - m e s o n s“, þá
„m u - m e s o n s“ og loks „e 1 -
e k t r ó n u r“.
Með „geiger“-teljurum og ljós-
myndaplötum geta eðlisfræðing-
arnir ákveðið, hvaða tegund af
„m e s o n s“ þeir hafa „náð í“.
Og með því að rannsaka sýnis-
horn úr ýmsum hæðum loftsins
geta þeir reiknað út, hve „gaml-
ar“ þessar agnir eru.
I»að er álit Crawfords, að
spurningin sé einfaldlega þessi:
Sýna rannsóknir, að „m e s o n s“,
sem fara með miklum hraða,
eldist hægar en „m e s o n s“, sem
ekki hreyfast? Hann þykist geta
fært sönnur á, að rannsóknir
eðlisfræðinganna þriggja ásamt
rannsóknum P. M. S. Blackcts í
Englandi og dr. Harold Tichos í
Chicago, hafi leitt í ljós, að svo
sé.
ER UM REIKNINGSSKEKKJU
AÐ RÆDA?
En þar sem munurinn á „aldri“
þessara agna nemur ekki íema
milljónasta hluta úr sekúndu
(hann er 30 mikró-sekúndur á
„mesons“ sem eru á hreyíingu,
en 2 mikró-sekúndur á „mesons“
sem eru kyrrar), þá velta sum-
ir eðlisfræðingar því fyrir sér,
hvort þessi ,,aldursmunur“ verði
ekki einfaldlega skýrður með
því, að tilraunir og útreikn.ngur
sé ónákvæmur.
Crawford sjálfur er í engum
vafa um niðurstöðurnar. Þær
sanna segir hann að endingu, að
afstæðiskenning Einsteins um,
að hlutir eldist með ójöfnum
hraða, er á rökum reist.
Albert Einstein
Tillcsga um að ijölga
bæjariullfirúum
Þá er hægt oð klofna 1 enn fleiri parfa!
k BÆJARSTJÓRNARFUNDI í
fyrrad. var mættur Jón P.
Emils, lögfræðingur, en hann
mætir þar jöfnum höndum fyrir
Alþýðuflokkinn og Málfundafé-
lag jafnaðarmanna. í þetta skipti
var hann mættur þar af hálfu
hins fyrrnefnda aðila.
Bar Jón fram tillögu þess efnis
að bæjarfulltrúum yrði fjölgað
verulega frá því sem nú er. —
Nefndi hann í því sambandi fjölg-
Hundrað ára minning Bertels Þorleifssonar
F. 1857 — D. 1890
B E R T E L . Um Bertel
E. Ó. Þorleifsson og eftir
hann. Snæbjörn Jónsson
tók saman. Prentsmiðjan
Leiftur. Reykjavík 1957.
í BYRJUN marzmánaðar árið
1883 ritar tuttugu og sex ára
gamall íslendingur, sem staddur
var í Kaupmannahöfn, einu viku-
blaðanna á íslandi langt frétta-
bréf, og kemst meðal annars
þannig að orði:
„Dr. Georg Brandes, hinn ágæti
ritdómari og fagurfræðingur, er
nú fluttur hingað til Hafnar al-
kominn. Hann hefir um nokkur ár
dvalið í Berlín, en hefir nú tekið
að sér að halda fyrirlestra hér
við háskólann eftir áskorun nokk
urra manna, sem hafa efnað til
samskota til þókknunar fyrir það.
Hann hóf fyrirlestra sína á
mánudaginn var, um bókmenntir
á Þýzkalandi á seinni tímum, og
var svo fjölsótt, að fjöldi varð
frá að hverfa, en mörgum hélt
við meiðingum. Hafði hann upp
aftur fyrirlestur þann seinna, og
urðu enn margir að snúa frá,
enda er það engin furða, þó að
fjölsótt sé hjá honum, því að allir
yngri menntamenn og rithöfund-
ar á Norðurlöndum skoða hann
sem meistara sinn“.
Þessi ungi maður, sem svo hug-
fanginn var af Georg Brandes,
hét fullu nafnl Bertel Edvard
Ólafur Þorleifsson og var einn af
þeim mönnum, sem árið áður
höfðu gefið út ritið Vertfandi, sem
nokkurri hræringu hafði valdið
í andlegu lognmollunni hér
heima. Félagar hans voru:
Hannes Havstein, Einar Hjör-
leifsson og Gestur Pálsson, sem
seinna urðu allir nafnkunnir
menn og tryggðu sér öruggan sess
í íslenzkri bókmenntasögu. Allir
voru þeir ungir og óráðnir, er
þeir stóðu að útgáfu þessa rits og
sóttu sig mjög síðar, þeir sem
lengra líf áttu fyrir höndum. Og
öll líkindi mæla með því, að svo
hefði einnig orðið um Bertel, ef
ævilok hans hefðu ekki orðið með
þeim sorlega hætti nokkrum ár-
um seinna, að hann stytti sér
aldur. Hvers hefði fsland farið
á mis, ef félagar hans hefðu gert
slíkt hið sama?
Eg er að virða fyrir mér ofur-
lítið snoturlega út gefið kver, þar
sem haldið er til haga öllu því
helzta, sem prentað finnst eftir
Bertel Þorleifsson og því, sem um
hann hefir verið ritað. Ekkert
af þessu er mikið að vöxtum,
og trúað gæti ég því, að ýmsir
væru nú þeir, sem litla hugmynd
hefðu um þetta gleymda skáld,
sem aldrei gat sér mikinn orðstír
í lífinu og gekk fyrir stapann
rúmlega þrítugur. En þó varir
minningin, meðan einhver er, sem
ekki lætur sér á sama standa, og
hér er það Snæbjörn Jónsson rit-
höfundur, sem með einstakri
natni, rækt og ástúð, hefir friðað
um minningu þessa týnda sonar
íslenzkra bókmennta, eins og
hann hefir áður þurrkað rykið
af öðrum gleymdum góðskáldum,
svo sem þeim Brynjólfi Oddssyni
og Sigurði Bjarnasyni, með fögr-
um og smekklegum útgáfum af
ljóðum þeirra. Er ritgerð hans
um Bertel eins og vænta mátti
öll hin skilmerkilegasta, og vissu
lega er með þessu riti minningu
hans miklu betur borgið en áður,
og það er megintilgangur Snæ-
bjarnar Jónssonar. En sjálfur er Í
hann svo yfirlætislaus um þetta
verk eitt, að hann kemst þannig
að orði:
„Skemmtilegt væri, ef þetta
kver, sem nú birtist hér, gæti
orðið til þess að vekja einhvern
okkar mörgu bókmenntafræðinga
til þess að gera honum viðunandi
skil, sýna honum verðugan sóma.
En til hlítar getur enginn gert
minningu hans skil fyrr en þau
kvæði finnast, er hann lét eftir
sig óprentuð, ef það skyldi nokk-
urn tímann verða“.
Það er án efa rétt, að ýmislegt,
sem Bertel varðar, þarf frekari
rannsóknar við, svo minningu
hans verði gerð full skil. Senni-
lega kann að mega grafa eitt-
hvað upp um ævi hans úr bréfa-
söfnum, sem smám saman kunna
að koma í leitirnar, þó að eins
líklegt sé hitt, að hann hafi eins
og margir farið með þyngsta
harm sinn í gröfina. Þrátt fyrir
allt varð meistarinn Brandes,
sem hann dáði og var persónulega
kunnugur, ekki mikið ljós á veg-
um hans, þó að hann skrifaði
vingjarnlega um hann látinn.
En jafnvel þó að Bertel gæfist
upp við skáldskapinn, læknisvís-
indin og lífsbaráttuna sjálfa,
hvílir að ýmsu leyti hugþekkur
blær yfir minningu hans. Einar
H. Kvaran hinn glöggskyggni
maður, ber honum hið bezta orð.
Hann virðist hafa verið einkar
vinsæll í hópi Hafnar-íslendinga,
hversdagslega glaður og reifur,
snyrtimenni mikið, manna bezt
að sér í bókmenntum, víðlesinn
og hefir fylgzt vel með öllu sem
gerðist í heiminum. Fréttapistlar
þeir, sem hann skrifar heim, eru
skemmtilega og lipurlega skrif-
aðir og bregður hann sér stund-
um á leik með pennann. Og enda
þótt skáldskapur hans, sem kunn-
ugur er, þætti ekki viðamikill,
bregður þar þó fyrir ósviknum
skáldskap. Hagmælskan er auð-
sjáanlega mjög mikil og þýðingar
hans hinar liprustu.
Gæta verður þess, að þetta eru
æskuverk. Haft er það eftir Ed-
vard Brandes, að hann teldi
Bertel efnilegastan Verðandi-
manna. Enginn getur nú úr því
skorið, hvernig lífið kynni að
hafa spunnið úr honum. Því að
hversu mikið skáld mundi t.d.
Matthías Jochumsson hafa verið
talinn nú, ef vér hefðum ekkert
annað við að styðjast en kvæði
þau, er hann orti áður en hann
fór í skóla?
Mér þykir vænt um þessa
Bertels-minningu og hygg að svo
muni fleirum fara. Hún er sam-
antekin af manni, sem fyrir sex-
tíu árum síðan lærði vísu eftir
Bertel og gat aldrei gleymt hon-
um eftir það. „Síðan þann lestur
hefi ég ætíð tregðað Bertel, en nú
getur ekki verið, að ég þurfi mik-
ið lengur að bera þann harm. Svo
líða tregar sem tíðir".
Þar sem hlúð er að minning-
unni af slíkri tryggð og hlýju,
er betur farið en heima setið.
Nógu lengi hefir kuldinn og
kæruleysið, sem hrakti þennan
viðkvæma mann í sjóinn eina
septembernótt fyrir tveim þriðj-
ungum aldar, nætt um kumbl
hans. Eigi þarf þó annað en lesa
Kolbrúnarljóð hans í þýðingu
Hannesar Havstein til að sann-
færast um, að þarna hefir verið
söngvari, sem átt hefir óvenju
innilegan og hreinan ljóðrænan
streng í ,sál sinni.
Benjamín Kristjánsson.
an upp í 45 etfa 21. Taldi flutn-
ingsmaður að það fyrirkomulag
að hafa aðeins 15 bæjarfulltrúa
hefði nú staðið í hartnær 50 ár
og væru fulltrúarnir of fáir. í
sama streng tóku þeir Alfretf
Gíslason og Þórtfúr Björnsson,
sem voru meðflutningsmenn
Jóns að tillögunni. í sambandi við
tillöguna tók J. P. E. sérstaklega
fram að ef þetta fyrirkomulag
væri tekið upp væri fremur
möguleiki til þess að íella meiri-
hluta Sjálfstæðismanna og væri
Sjálfstæðisflokkurinn búinn að
tapa 6 sinnum í bæjarstjórn, ef
þetta fyrirkomulag hefði verið
haft.
Borgarstjóri tók til máls og
kvað þetta mál hafa verið allmik-
ið rætt og gerði það að tillögu
sinni, að það yrði athugað betur
og að hafðar yrðu 2 umræður um
málið. Hann sagði atf þatf væri
mjög misjafnt hver væri tala
bæjarfulltrúa í hinum ýmsu
borgum. Nefndi hann sem dæmi,
að Los Angeles með 2 milljónir
íbúa hefði 15 bæjarfulltrúa, eins
og Reykjavík, Kaupmannahöfn
með 1 milljón íbúa hefði 55 bæj-
arfulltrúa, Toronto, með 1 millj,
íbúa hefði 25 bæjarfulltrúa,
Amsterdam, með 1 milljón íbúa
hefði 45 bæjarfulltrúa. Ef litið
væri til austurs, þá hefði Moskva
með 5 milljónir íbúa 1392 bæjar-
fulltrúa, en í Ráðstjórnarríkjun-
um væri sá háttur hafður á, að
1 bæjarfulltrúi væri á hverja
3000 íbúa. Ef sú regla væri tekin
upp hér ættu bæjarfulltrúar að
vera 12 eða 13.
Borgarstjóri vék að því að ef til
vill væri tilgangurinn með þess-
um tillöguflutningi að minni-
hlutaflokkarnir í bæjarstjórn
gætu klofnað í enn fleiri parta en
nú væri orðið, því allir þeir flokk
ar minnihlutans, sem klofnatf
gætu, heftfu þegar faritf þá leiff.
Borgarstjóri kvað það mundi
ekki verða einhlítt ráð til þess
að fella Sjálfstæðismenn í
Reykjavík, að andstæðingar
þeirra byðu fram sameiginlega,
eins og J. P. E. hefði minnzt á.
Minnti hann á dæmi frá 1938,
þegar Alþýðuflokksmenn og
kommúnistar buðu fram sameig-
inlegan lista, en í það skipti
fengu Sjálfstæðismenn 9 bæjar-
fulltrúa kosna.