Morgunblaðið - 27.02.1957, Blaðsíða 9
Miðvikudagur 27. febr. 1957
MORGUNBLAfíin
9
Stokkhólmsbréf
Jón H. Aðalsteinsson
Lézt Wallenberg í Lubjanka
eða er bann íangi í Siberiu?
„RAOUL Wallenberg dó
úr hjartasjúkdómi í Lub-
jankafangelsinu í Moskvu, að-
faranótt 17. júlí 1947“. Gro-
myko, þáverandi varautan-
ríkisráðherra, skýrði sendi-
herra Svía í Moskvu frá þessu
6. febrúar sl. Gromyko gat
þess einnig í skýrslu sinni að
ástæðan til þess að hinn
sæski sendiráðunautur var
hnepptur í varðhald og hald-
ið í fangelsi, hafi verið sú að
í ráðherrastóli innanríkisör-
yggismála sat um þær mund-
ir glæpamaðurinn Abakum-
ov, samverkamaður Beria. —
Það skyldi einnig hafa verið
Abakumovs sök að sænsku
stjórninni voru árum saman
sendar skýlausar yfirlýsingar
þess efnis að Wallenbergs
hefði aldrei orðið vart innan
rússnesku Iandamæranna.
Af Sænska stjórnin er ekki
ánægð með þessar upplýsing-
ar um afdrif Wallenbergs. —
Þá hefur Wallenhergsnefnd-
in lýst því yfir að hún taki
þessa síðustu tilkynningu
Rússa ekki trúanlega frekar
en hinar fyrri, og muni gera
allt sem í hennar valdi stend-
ur til að komast að hinu
sanna í málinu. Fangar, sem
sleppt hefur verið úr rúss-
neskum fangahúðum, telja
sig hafa staðið í sambandi við
Raoul Wallenberg eftir 17.
júlí 1947, sem Rússar segja nú
hans dánardægur.
• • •
Raoul Wallenberg fæddist árið
1912, sonur ungs sjóliðsforingja,
sem þremur mónuðum áður en
drengurinn fæddist lézt úr næm-
um sjúkdómi er hann hlaut af að
hjúkra sjúkum félaga. Var hann
af hinni frægu og auðugu Wall-
enbergsætt, en þó voru foreldrar
hans engir auðkýfingar. Raoul
Wallenberg tók stúdentspróf árið
1930, en dvaldist eftir það fjögur
ár við háskólanám í Bandaríkjun-
um. Á námsárunum sá hann fyrir
sér sjálfur og ferðaðist í sam-
bandi við þá vinnu víðs vegar
um Ameríku. Er hann kom til
Svíþjóðar að nómi loknu lagði
hann stund á verzlunarstörf og
aflaði sér skjótt frama og viður-
kenningar á því sviði. Ferðaðist
hann víða vegna atvinnu sinnar
og varð gagnkunnugur mönnum
og málefnum, einkum í Mið-Ev-
rópu. Hann rak viðskipti við
Ungverjaland og kynntist þá hin-
um heiftarlegu Gyðingaofsókn-
um þar í landi.
BJARGAÐI OFSÓTTUM
GYÐINGUM
Þá var það árið 1944 a8 Roose-
velt Bandaríkjaforseti fór þess á
leit við War Refugee Board, að
hún gerði eitthvað til hjálpar of-
sóttum Gyðingum í Búdapest. —
Var álitið heppilegt að Svíi tæki
þetta að sér og Raoul Wallenberg
falið að hafa með höndum fram-
kvæmd málsins. Var hann gerður
sendiráðsritari við sænska sendi-
ráðið í Búdapest, en meginverk-
efni hans var, eins og áður segir,
að bjarga ofsóttum Gyðingum.
Þegar Wallenberg tókst þetta
starf á hendur var hann lítt
þekktur verzlunarmaður i Stokk-
hólmi. En á þvi tæpa ári, sem
hans naut við í starfinu, aflaSi
Dularfullt mál, er gefur inn-
sýn í sovézkt réttarfar
hann sér alheimsviðúrkenningar Vestur-Evrópu.Meðal þeirra voru
vegna óvenjulegrar fórnfýsi, frá-
bærrar atorku og snjallrar skipu-
lagsgáfu. Sú þakklætisskuld, sem
Gyðingar telja sig eiga Wallen-
berg að gjalda, kom greinilega
fram í skeyti, sem Svíþjóðardeild
heimssambands Gyðinga sendi
I móður Wallenbergs þegar Rússar
sögðu hann látinn. Skeytið hljóð-
aði á þessa leið: „Vér vottum yð-
ur vora einlægustu hluttekningu.
Megi það vera huggun yðar að
sonur yðar afkastaði merku
mannúðarstarfi á mestu hörm-
ungartímum, sem yfir mannkynið
hafa dunið og þá einkum við vort
fólk, og bjargaði þúsundum
mannslífa. Nafn hans verður
skráð gullnu letri í sögu vora og
hjörtu vor. Nafn Raouls Wallen-
bergs skal aldrei gleymast“.
RÚSSAR„VERNDA"
WALLENBERG
Þegar starfsemi Wallenbergs
í Búdapest stóð sem hæst, rudd-
ust rússneskar hersveitir inn f
borgina. Hinn 13. janúar 1945
birtust rússneskir hermenn á
tröppum sænska sendiróðsins. —
Wallenberg var þá æðsti maður
í sendiráðinu, því sendiherrann
hafði leitað hælis hinum megin
Dónár. Tóku Rússar Wallenberg
höndum og höfðu á braut, en
settu vörð um sendiráðið. Ástæð-
una til handtökunnar veit eng-
inn, en 16. sama mánaðar til-
kynnti þáverandi utanríkisráð-
herra Rússa sænska sendiherran-
um í Moskvu, að rússneskar her-
sveitir í Búdapest hefðu tekið að
sér að vernda sænska sendiráðu-
nautinn Wallenberg. Voru Svíar
því ókvíðnir um hag Wallen-
bergs, þar sem þeir töldu hann í
góðum höndum. Þó gerðu þeir
nokkrar fyrirspurnir til rúss-
neskra stjórnarvalda síðari hluta
vetrar 1945, og spurðu m.a. hve-
nær þeir mættu vænta heimkomu
Wallenbergs.
Ekki komu nein svör við þess-
um fyrirspurnum og voru þær
því ítrekaðar haustið 1945 og vor.
ið 1946. í júní 1946 sneri sendi-
herra Sví í Moskvu sér til Stalins
með mál þetta og lofaði Stalin
því hátíðlega að hann skyldi
„upplýsa málið“. Rússneska ut-
anríkisráðuneytið gaf loks það
svar í janúar 1947 að þrátt fyrir
ýtarlegar eftirgrenslanir hefði
ekkert komið fram, sem gæfi
upplýsingar um dvöl Wallen-
bergs í Rússlandi. Hinn 18. ágúst
sama ár — réttum mánuði eftir
að Wallenberg er nú sagður hafa
dáið — gaf Vishinsky, utanríkis-
ráðherra, út yfirlýsingu þess
efnis að Wallenberg væri ekki í
Sovétlýðveldinu og væri óþekkt-
ur þar. Um leið skýrði Vis-
hinsky svo frá að tilkynningin um
að Rússar hefðu tekið að sér að
vernda Wallenberg hefði verið
byggð á rangri skýrslu hershöfð-
ingja í Búdapset. Gat Vishinsky
þess að lokum að ástæða væri til
að ætla að Wallenberg hefði fall-
ið í átökunum í Búdapest.
GÖGNUM SAFNAÐ
Eftir þetta svar var erfitt fyrir
Svía að halda málinu áfram, því
án nýrra gagna var ekki hægt að
afsanna fullyrðingu Vishinskys.
Og næstu fjögur ár kom ekkert
það fram er gæfi ástæðu til að
taka málið upp að nýju. Þó voru
menn hér í ’Svíþjóð vongóðir um
að Wallenberg væri á lífi ein-
hvers staðar í Rússlandi.
Haustið 1951 kom hópur fanga
sem höfðu verið látnir lausir úr
rússneskum fangabúðum, til
menn, sem sögðust hafa hitt
sænska sendifulltrúann Wallen-
berg og haft samband við hann
í rússneskum fangelsum. Á næstu
árum komu fleiri fangar austan
að, einkum sendifulltrúar og
hershöfðingjar, sem skýrðu frá
því að Wallenberg hefði verið í
fangelsi í Moskvu. Einn þessara
manna, Þjóðverjinn Gustav
Raoul Wallenberg
fyrirspurnum svöruðu Rússar enn
ákveðnar og ýtarlegar er þeir
skýrðu frá þeim nákvæmu rann-
sóknum, sem þeir hefðu gert og
sögðu jafnframt að ímynduð dvöl
Wallenbergs í Rússlandi væri not
uð til að fjandskapast við Sovét-
lýðveldið. Á þessu gekk næstu ár
og kom ekkert nýtt fram í mál-
inu frá Rússa hálfu.
49 FYRIRSPURNIR
í marz 1956 sendi sænska
stjórnin enn eina fyrirspurn við-
víkjandi Wallenberg, en hún hef-
ur alls gert 49 fyrirspurnir til
rússneskra stjórnarvalda í þessu
máli eftir 1952. Var í þessari fyr-
irspurn skýrt frá framburði fang
anna og sagt að sú skoðun væri
almennt ríkjandi í Svíþjóð, að
Wallenberg væri á lífi í Rúss-
landi. Rússar svöruðu því til, ó-
venju kurteislega en ákveðið að
Wallenberg væri þar ekki. Þeir
kváðust ekki leggja mikið upp
úr vitnisburði fanganna, sem
væru fyrrverandi stríðsglæpa-
menn og því ekki hægt að taka
þá trúanlega. Sögðu þeir að fyrri
fullyrðingar þess efnis að Wall-
enberg fyrirfyndist ekki í Rúss-
landi, væru „fullgildar og tæm-
andi.“
Þegar Erlander forsætisráð-
herra Svíþjóðar heimsót'ti vald-
hafana í Moskvu vorið 1956 tók
hann málið upp í viðræðum við
þá. Einnig voru Rússum við það
tækifæri afhent ýmis skjöl mál-
inu viðvíkjandi svo auðveldara
væri fyrir þá að átta sig á hvern-
ig það stæði. Hétu þeir Krúsjeff
og Bulganin að láta fara fram
gagngerðar rannsóknir og jafn-
framt senda Wallenberg heim ef
hann fyrirfyndist í Rússlandi.
Þegar ekkert svar hafði borizt í
september sl. haust sendi sænska
stjórnin harðorðá tilkynningu
þess efnis að henni fyndist mál-
ið ganga óeðlilega seint.
Richter, skýrði m. a. svo frá, að
hann hefði um tíma verið í sama
klefa og Wallenberg. — Aðrir
höfðu rætt við hann með því að
berja í klefavegginn, og er Wall-
enberg sagður hafa verið æfður
í að halda uppi samræðum á
þann hátt.
Þegar þessi vitni höfðu komið
fram þótti sænsku stjórninni á-
stæða til að hefjast handa, og í
febrúar 1952 sendi hún gagnorða
beiðni til rússneskra stjórnar-
valda, þar sem þau voru beðin að
hlutast til um það þegar í stað
að Wallenberg yrði sendur til
Svíþjóðar. Eftir að beiðni þessi
hafði verið ítrekuð barst það svar
frá Rússum að þeir hefðu engu
við orðsendingu Vishinskys frá
1947 að bæta og vissu ekkert frek-
ar um örlög Wallenbergs. Síðari
STUTTORÐ TILKYNNING
Ekkert svar barst við þessu
fyrr en hin stuttorða tilkynning
6. febrúar. Sagði þar að hin einu
spor sem fundizt hefðu eftir
Raoul Wallenberg í Rússlandi
væri dánartilkynning hans í
skj alasafni Lubj ankafangelsisins.
Jafnframt harmaði rússneska
stjórnin að þetta skyldi hafa
komið fyrir og vottaði sænsku
stjórninni og ættingjum Wallen-
bergs sína einlægustu samúð.
Þetta síðasta svar Rússa hefur
mikið verið rætt í sænskum
blöðum undanfarið. Eru þau
sammála um aö þetta geti verið
satt, en þó sé það engan veginn
áreiðanlegt. Þá þykja upplýsing-
arnar mjög ófullnægjandi. —
Hvorki er þess getið af hvaða
ástæðum Wallenberg var tekinn
höndum né hverja meðferð hann
hlaut næstu tvö ár í fangabúð-
unum. Mun sænska stjórnin á
næstunni óska frekari upplýs-
inga um þessi atriði, að því er
blöðin tjá. Þá verður að sjálf-
sögðu verið á verði ef einhver ný
sönnunargögn kynnu að koir.a
fram.
Vitnisburður fanganna, sem
áður getur, sannar að Wallenberg
hefur verið á lífi í rússneskum
fangabúðum a; m. k. fram á mitt
ár 1947, eða tvö ár eftir að heims
styrjöldinni laúk. Sumir fang-
anna fyrrverandi telja sig þó
hafa haft samband við hann síð-
ar en í júlí 1947, en sá vitnis-
burður er ekki talinn óyggjandi.
Þýzki sendifulltrúinn Richter,
sem bjó í klefa með Wallenberg
segir í viðtali við sænskt blað
um daginn að Wallenberg hafi
verið við góða heilsu er þeir
skildu, og hann eigi bágt með
að trúa því að hann hafi dáið
eðlilegum dauða rúmu ári síð-
ar. —
Á LEIÐ TIL SÍBERÍU
Eftir að fréttin um dauða
Wallenbergs birtist kom fyrr-
verandi Ijósmyndari, Heinz
Tanzer að nafni til aðalræðis-
manns Svía í Berlín og skýrði
frá því að hann hefði hitt Wall-
enberg haustið 1949 í fangelsi í
Moskvu og talað við hann í 25
mínútur. Tánzer hafði fengið ævi
langan fangelsisdóm og var á
leið til þrælabúða í Síberíu. Var
höfð viðdvöl í fangamiðstöð í
Moskvu og Tánzer vísað til al-
menningsklefa,sem í voru u. þ. b.
60 krúnurakaðir rússneskir fang-
ar og einn með hár. Sá kom til
Tánzer og talaði við hann á
þýzku. Sagðist vera sænskur
sendifulltrúi, sem Rússar hefðu
tekið höndum í Búdapest. Nú
kvaðst hann hafa hlotið 25 ára
fangelsisdóm og væri á leið til
þrælabúða í Síberíu. Er hér var
komið kom fangavörður og hafði
Tánzer á brott. Hann hafði lent
í röngum klefa. Ekki sagði maður
þessi nafn sitt og Tánzer vissi
ekki við hvern hann hafði rætt
fyrr en hann sá mynd Wallen-
bergs í þýzku blaði um daginn.
Nú hefur Gromyko lýst því yf-
ir að aðgerðum Rússa í Wallen-
bergsmálinu sé lokið. Svíar segj-
ast aftur á móti einskis láta ó-
freistað til að draga fram hvað
eina, sem gæti varpað ljósi á af-
drif hans og þeirri spurningu
virðist enn ósvarað hvort Wall-
enberg dó 1947 eða hvort hann
er fangi í rússneskum þræla-
búðum.
Stokkhólmi,
19. febr. 1957
J. H. A.
Sjómannasamb. Islands stofnað
þrátt fyrir andstöðu ASÍ-stjdrnar
SJÓMANNASAMBAND íslands
hefur verið stofnað. Hafði
Sjómannafélag Reykjavíkur for-
göngu um málið og gerðist félagið
aðili að því ásamt Matsveinafé-
lagi S.M.F. Munu fleiri sjómanna
félög landsins taka afstöðu til
þátttöku í sambandinu.
I gær sendi Sjómannafélag
Reykjavíkur fréttatilk. um sam-
bandsstofnunina og segir þar m.
a. á þessa leið:
Seint á sl. sumri skrifaði stjórn
Sjómannafélags Reykjavíkur öll-
um sjómannafélögum landsins,
þeim sem eru innan vébanda ASÍ,
og bað félögin að ræða og taka
afstöðu til stofnunar sjómanna-
sámbands, en undirtektir voru
heldur daufar, sérstaklega vegna
þess að stjórn ASÍ skrifaði félög-
unum litlu síðar og beitti sér
gegn því aö sjómannasamband
yrði stofnað.
Þrátt fyrir afstöðu stjórnar
ASÍ, samþykkti Sjómannafélag
Reykjavíkur á aðalfundi sínum,
nær einróma, að gerast aðili að
sjómannasamabndi, ef það yrði
stofnað og sömuleiðis samþykkti
Matsveinafélag S.M.F. á fundi að
gerast aðili.
Á fyrrnefndum fundi voru
mættir fulltrúar frá þessum tveim
félögum og einnig frá Sjómanna-
félagi Hafnarfjarðar og sjómanna
deildunum í Grindavík og Kefla-
vík. Samþykkt var á fundinum
að stofna sjómannasamband og
voru samþykkt lög, en samkv.
þeim er tilgangur sambandsins
þessi:
Að gangast fyrir stofnun sjó-
mannafélaga.
Að styðja og styrkja sjómanna-
félögin, efla hagsmunabaráttu
þeirra og starfsemi og tryggja að
þau séu í sambandinu.
Að veita þeim sjómannafélög-
um sem í sambandinu eru, sér-
hverja þá aðstoð, sem sambandið
getur í té látið til eflingar starf-
semi þeirra og hindra að gengið
sé á rétt þeirra.
Að gangast fyrir samræmdum
aðgerðum sjómannafélaganna við
samningsgjörð um kaup og kjör,
svo og gagnkvæmum stuðningi
félaganna hvers við annað í verk-
föllum, verkbönnum og hvers
konar deilum, enda séu þær deil-
ur viðurkenndar af sambands-
stjórn eða hafnar að tilhlutun
hennar.
Að gangast fyrir aukinni
fræðslu sjómanna um félagsmál,
með því m.a. að gefa út eða
stuðla að útgáfu blaða, bóka og
ritlinga, og láta flytja í blöðum
skýrslur, fréttir, ritgerðir og
greinar er sjómannasamtökin
varða á hverjum tíma.
Að vinna að því, að komið veröi
fram löggjöf um hagsmunarétt-
inda-, öryggis- og menningarmál
sjómanna.
Sambaridið heitir Sjómanna-
samband íslands.
í bráðabirgðastjórn voru kosn-
ir Jón Sigurðsson, formaður; Hil-
mar Jónsson, ritari og Magnús
Guðmundsson, gjaldkeri.
Eins og áður segir eru félögin
aðems tvö, sem eru formlegir
aðilar, en þau hafa samtals 1800
meðlimi.
Vitað er að nokkur félög munu
nú á næstunni taka afstöðu til
sambandsins og er nokkur vissa
um að þau munu gerast aðilar
að því.