Morgunblaðið - 24.12.1958, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐ1Ð
Miðvik'udagur 24. des. 1958
Kötlugosið 1918
Frásögn G'isla Sveinssonar, fyrrum
sýslumanns Skaftfellinga
Gísli Sveinsson.
SÍÐASTLIÐIÐ haust voru liðin
40 ár frá því er Katla gaus. Mörg-
um er þetta gos enn í minni. Nú
eru menn aftur farnir að ræða
um, að nú muni Katla gamla senn
vakna á ný af 40 ára blundi.
Hefur þetta einkum verið til um-
Teikningar þessar hefur Halldór
Pétursson gert, eftir Ijósmyndum,
sem G. Sv. á og Kjartan Guð-
nvundsson tók, en hann hafði Ijós-
myndastofu í Vík í Mýrdal. Síðar
fluttist hann til Vestmannaeyja.
Hann er nú látinn. Efri myndin
er af sjálfu gosinu, í upphafi
þess, tekin fyrir ofan Vík í Mýr-
dal. Neðri myndin er af jakaflóði
er það stöðvaðist á Mýrdalssandi.
Þegar komist varð á sandinn
klifu tveir menn úr Vík upp á
einn jakanna, þó ekki þann
hæsta. Myndin sýnir glögglega
stærð eins hins hæsta þeirra.
ræðu í haust og vetur. Af núlif-
andi mönnum mun enginn hafa
komið meir við sögu Kötlugossins
1918 en Gísli Sveinsson fyrrum
sýslumaður Skaftfellinga. Þegar
Katla gaus 1918, var Gísli nýiega
setztur að sýslumannssetrinu í
Vík í Mýrdal, sem sýslumaður
Skaftafellssýslna. Þó það kunni
að hljóða einkennilega í eyrum,
þá átti það eftir að verða verkefi.i
hins unga sýslumanns, ásamt um-
fangsmiklum störfum, sem komu
í hans hlut, m. a. vegna gossins,
að taka saman og skrá sögu
Kötlugoss. Nú er þessi saga að
eins í fárra manna eign til þess
að gera og því lítt á vitorði al-
mennings.
Það var því eitt kvöldið nú á
jólaföstunni að ég brá mér heim
til Gísla Sveinssonar á Grett-
isgötu 98, og bað hann að segjá
mér undan og ofan af aðdraganda
þess, að hann tókst á hendur að
skrá sögu Kötlugossins 1918.
Gísli Sveinsson varð vel við
þessari málaleitan minni.
— Kemur frásögn manna nú
af Kötlugosinu nokkurn veginn
heim við það, sem þér sáuð og
reynduð þar eystra, er Katla
gaus?
— Víst riiætti segja svo, svarar
G. Sv., það vaf ekkert rangt í
því, sem sagt hefur verið, þótt
það feyggðist minnst á sjálfssýn.
En sem betur fór, var til skráð
nákvæm lýsing á gosi og hlaujpi,
þar sem var rit mitt „Kötlugosið
1918 og afleiðingar pess“, kom út
1919, og það hafa þeir, er látið
hafa heyra til sín um þetta efni,
haft í höndum, svo sem og var
ljóst, en nú er rit þetta að vísu
ófáanlegt. Tel ég ekki þörf að
ræða um sjálfa þessa atburði í
þessu spjalli.
— Hvað kom yður sjálfum á
stað með að semja þetta þarflega
rit?
— Það er nú i rauninni saga
að segja frá því. Ég var vissu-
lega önnum kafinn í allt öðru,
nýkominn í erfitt embætti, eins
og þá hagaði til, enda dundi þá
einnig annað yfir, hið mikia sótt-
arfár „Spánska veikin", sem ég
réðist í, til að byrja með á ein-
dæmi mitt, að stemma stigu fyrir,
svo að éigi næði að granda sýsl-
um þeim, sem mér var trúað fyr-
ir. En það er önnur saga. í byrj-
un gossins átti ég tal við forsætis
ráðherra Jón Magnússon og fór
eindregið fram á, að stjórnin ann-
aðist um, að einhver „náttúru-
fróður“ maður yrði sendur aust-
ur, til þess að fylgjast með þess-
um miklu hamförum, sem þá
voru að komast í algleyming,
bæði í gosinu með ösku- og vik-
urfalli, og jökulflóðinu á Mýr-
dalssandi, og rita síðan um þessa
viðburði. Lagði ég fast að ráð-
herranum að finna einhver ráð
til þessa, en hann kvaðst þar eng-
in ráð til kunna. Vissi ég einnig,
að ekki var hægt um vik með
náttúrufræðinga. Helgi Péturss,
jarðfræðingurinn, ekki tiltækur
orðinn til slíkra hluta, Helgi Jóns-
son grasafræðingur alls ekki til
þess kjörinn og Bjarni Sæmunds-
son (dýrafræðingur) fastur við
sína kennslu i Menntaskólanum,
— og nú fór vetur í hönd. Helzt
hefði verið til þessa bær Guð-
mundur G. Bárðarson, en hann
var víðs fjarri, sem sé við störf
í Norðurlandi, og ef til vill heilsu
veill, en síðar fylgdist hann
reyndar með gosinu frá sínum
stöðum. Skoraði þá Jón Magnús-
son á mig að taka þetta að mér
með öðru, sem voru margar og
erfiðar ráðstafanir, sem nú urðu
aðkallandi í embættinu. Undan
þessu færðist ég ákveðið, en þar
kom þó, er ég sá, í hvert óefni
þessu yrði stefnt, ef engin rit
yrðu um þetta gerð samtímis
sjálfum atburðunum, að ég lofaði
að gera mitt til, að þetta tækist.
— Þetta hefur þá riðið bagga-
muninn?
— Ójá, og þó einkanlega það,
að ráðherrann hafði minnt mig á
að athuga, eftir líkum, hvað lang
afi minn, Sveinn Pálsson, myndi
hafa lagt til þessara mála. — Tók
ég þá síðan til óspilltra málanna,
fékk í lið með mér ágæta menn
austan Mýrdalssands til þess að
skrá daglega frá sínum sjónarhóli
allt, er fram færi þar um sveit-
ir, að því er gosið varðaði og
afleiðingar þess; sjálfur var ég
vestan Sandsins. Niðurstöðuna
má nú sjá í nefndu riti, svo og
allt, er við kom öllum aðalráð-
stöfunum, sem gera þurfti, líka
vegna afleiðinganna, sem urðu
þrengingar sýslubúa, skemmdir
og tjón í stórum stíl.
— Ekki hef ég séð þetta rit, —
en hver gaf það út?
— Næsta vor, 1919, hafði ég
lokið því verki, sem og öðru, er
nauður rak til að gera í þessum
málum. Færði ég stjórnarráðinu
handritið, þá er ég fór á þing.
Verð ég að segja, að ég hafði
aldrei séð Jón Magnússon svo alls
hugar feginn. Nú er kannske
skömm að því á þessum tíma að
geta hins, að ég gaf þetta verk
mitt allt, þáði ekki neina greiðslu
fyrir það, enda gat forsætisráð-
herra þessa lofsamlega í eftir-
mála, er stjórnin gat ritið út, svo
að allt fór sómasamlega fram,
tel ég. Ég vil nú ætla, að nátt-
úrufræðingar og aðrir hafi síðar
hrósað happi yfir því, að þetta
tókst, skrásetning alls þess, er
við kom síðasta Kötlugosinu. Og
brátt kom það einnig í ljós, frá
hendi þess, er mestu skipti. Próf-
essor Þorvaldur Thoroddsen, sem
hafði látið þess getið við mig í
Kaupmannah.fn fáum árum eftír
siðustu aldamót, að „líklega væri
Katla útdauð“, en ég gat frætt
hann á því, að gamiir menn í
Skaftafellssýslu væru á annari
skoðun, — hann kom einmitt til
Reykjavíkur frá Danmörku sum-
arið 1919 og hafði ég ætlað mér
að færa honum fyrsta eintakið af
riti mínu um Kötlugosið, sem og
várð. Lét hann óspart í ljósi, að
hann væri harla glaður áf þessu,
því hann kvað sig vart hafa á
heilum sér tekið allan veturinn,
er hann hugsaði til þess, að nú
myndi ef till enginn hirða um
þetta nauðsynjaverk o. s. frv. Má
fara nærri um, að mér varð sjálf-
um þetta ógleymanleg ánægja,
er við slíkan mann var að eiga.
— Nú horfir þetta öðru vísi
við?
— Jú, vissulega. Nú er nóg af
færum náttúrufræðingum við
höndina, sem á sama augabragði
og eitthvað gerist í Kötlu, verða
komnir á vettvang, í lofti og á
láði. En af öllu þessu má sjá, að
ekki eru nema fáir áratugir síðan,
að allt þetta var, mátti segja, í
kalda koli. Nú eru líka samgöng-
ur og faratæki til allskonav til-
tekta í bezta lagi og fjöldi þjálf-
aðra manna.
— Og nú ræða menn um kom-
andi Kötlugos?
— Katla er varla dauð, frekar
ep fyrri daginn. Og tími hennar
getur verið hvenær sem er úr
þessu, eftir venju að dæma. Viss
merki hafa glöggir menn þar í
sveitum ávallt haft fyrir augum,
eða þózt sjá, sem fyrirboða þess,
sem í vændum gæti verið, á Mýr-
dalsjökli og í öðru tilliti. Kemur
þar helzt til greina, hvernig jök-
ulísinn kringum og yfir Kötlu-
gjá hagar sér samanborið við
fjallsnípur, er upp úr jökli
standa eða við hann, svo og smá
flóðköst, vöxtur eða þurrð í jök-
ulkvíslum, sem út úr eða undan
jöklinum falla. Að ekki séu
nefndar draumfarir gamalla
mann, sem nú að vísu eru mjög
dofnaðar eða deyddar í öðru flóði,
sem sé menningarflóði nútímans.
'Sjálfsagt má þegar geta sér til
ýmislegs, af því sem menn nú
undanfarið hafa tekið eftir. En
að öðru leyti veit enginn daginn
eða stundina. Og víst er um það,
að 1918 kom Katla manni alveg
að óvörum, hvort sem nokkurn
tíma tekst að ráða hennar rúnir
til fullnustu. Trúlegast kem-
ur hún áfram eins og þjéfurinn
á nóttu eða þruman úr heiðskíru
lofti.
— Varúðarreglur?
— Bollaleggingar, segi ég.
Náttúran leggur þær að nokkru
leyti til og hefur ávallt gert. En
vitaskuld verða mennirnir að vita
fótum sínum forráð, eftir því, sem
bezt eru tök á. — Ef t. d. einhver
kynni að vera á ferð á Mýrdals-
sandi, er hlaup kæmi, er eina ráð-
ið að leita þangað sem hæðir eða
hólar eru (ef ekki tekst að kom-
ast til fjalla), annars gætu nú
flugvélar fljótt komið til skjal-
anna, ef þeim tekst að lenda á
hæfilegum stað. Einn maður gat
um það við mig á dögunum, hvort
ekki myndu tiltök, að þeir flutn-
ingabílar, sem eru í föstum förum
yfir Sandinn, hefðu „móttöku- og
senditæki" nokkurs konar í bif-
reiðum sínum. Sel ég þetta ekki
dýrara cn ég keypti, en sagði Sig-
urði Þórarinssyni af þessu og
greindi skilvíslega uppástungu-
manninn. I mannabyggðum að-
liggjandi á ekki nú fremur en
áður að stafa mikil lífshætta af
jökulhlaupi úr Kötlu, ef menn
hafast ekki við á ófærustöðum,
— Skaftórtungan er örugg í því
falli, í Álftaveri hafa ávallt hólar
staðið upp úr, enda hlaupið farið
að linast næsta mjög, er þar
kemur í byggð, en vesturhluti
Meðallands er flatari og opnari
fyrir Kúðafljóti, er flóð fellur
þar í, en með aðgát eiga menn
á bæjum þar að geta komizt
á brautu, enda ekki vitað til með
sanni, að þar hafi fyrrum grand-
azt fólk af þeim sökum (Sanda-
bærinn ekki í byggð lengur),
enda nú tilætlunin að koma öllum
til hjálpar með ílutningi eftir
þörfum og svo sem þegar í stað.
Vestan Mýrdalssands hefur áður
verið spurning (og var 1918), en
af ýmsum ástæðum verða líkurn-
ar fyrir ágangi flóðs þar minni
en í fljótu bragði mætti virðast.
En skemmdir á landi (jörðum)
og eyðing á fénaði af völdum goss
og flóðs eru engu minna yfirvof-
andi en verið hefur og verður
víst lítt við það róðið. Mannvirki
öll, er á leið jökulflóðs verða, eru
og í sýnlegri eyðingarhættu.
Gagnvart náttúrunni
er manneskjan ennþá barn.
— Sv. Þ.
Arnesingar
Spillið ekki jólahelginni með neyzlu áfengis.
GLEÐILEG JÓL
Félag áfenglsvarnanefnda í Ámessýslu.