Morgunblaðið - 24.12.1958, Blaðsíða 13

Miðvikudagur 24. des. 1958
MORGUNBLAÐIÐ
13
Qráa upplitaða bókin var
sjálf tötrastundin
Sagt frá æsku og þroskaferli rússneska
skáldsins Boris Pasternak
HANN SITUR í desember rökkr-
inu. Skólapiltur, — svarthærð-
ur með spyrjandi opin augu, —
horfir út um gluggann, sem er
skipt í margar smárúður .Það
snjóar og mjótt strætið fyrir ut-
an virðist allt á flökti við áular-
fullan titring snjóflygsanna.
Þetta er í ljósaskiptunum, dauf-
rautt skin í gluggum frá arin-
eldum og olíulömpum. Hesta-
sleði rennur framhjá og marrar
undir meiðunum. Þetta er
Moskva, veturinn 1906 og jólin
nálgast.
Móðir hans kemur framan úr
eldhúsinu. — Þú ætlaðir að
hjálpa mér við jólahreingerning-
una.
Pilturinn sprettur á fætur og
teygir úr sér slenið. Hann er ha-
vaxinn og sterkbyggður, — held-
ur klunnalegur. Hann hjálpar
mömmu sinni við að þurrka rykið
úr bókaskápum föður síns. Bæk-
urnar eru teknar úr hyllunum,
danglað laust saman og farið um
þær með afþurrkunarklút.
Síðan raðar hann bókunum aft-
ur upp í hyllurnar. Þá kom til-
viljunin í spilið. Hann var að
glíma við ósamstæðasta bóka-
hlaðann sem var valtur og óþæg-
ur. AUt í einu datt út úr honum
og niður á gólfið dálítil bók í
gráu upplituðu bandi. Pilturinn
hirti ekki um að stilla henni
strax á sinn stað, en rétt á eftir,
þegar hreingerningunni var að
ljúka, rak harin aftur augun í
hana á gólfinu, tók hana upp af
rælni og fór meí hana upp í
herbergið sitt.
Tíminn leið og honum fór að
þykja vænt um þessa bók og aðra
til. Þær voru báðar áletraðar til
föður hans, — vinarkveðja frá
Rainer Maria Rilke.
Það rifjaðist upp fyrir honum,
að fyrir nokkrum árum hafði
hann vérið á ferð með foreldrum
sínum í járnbrautalest. Skammt
suður af Moskvu milli Kúrsk og
Túla, kom ókunnugur maður inn
í klefann klæddur í Týrólatreyju.
Hann var útlendingur og talaði
lengi við föður drengsins á þýzku.
Það var auðséð að þeir voru
gamlir kunningjar.
Drengnum fannst þessi ókunn-
ugi maður með einhverjum hætti
svo ólíkur öllu hinu fólkinu, að
dvöl hans í járnbrautarklefanum
og viðskilnaðurinn, þegar hann
kvaddi þau á lítilli járnbrautar-
stöð og veifaði hvítum vasaklúti,
hafði læst sig inn í vitund hans.
Og nú vissi hann, hver hann var
þessi ókunnugi farþegi.
Gráa, upplitaða bókin var sjálf
töfrastundin. Hún fól í sér krafta
verkið. Það óendanlega augna-
blik, þegar hin læsta og albrynj-
aða sál mannsins allt í einu opn-
aðist og inn streymdu ferskir
stormar, fárviðri, ofsarok, eða
bara blærinn.
og tilbrigðum úr hmni voldugu
sögu þjóðarinnar.
Foreldrar hans voru vel metnir
listamenn í Rússlandi, á þeim
tímum, þegar mestur ljómi var
um keisaradæmið. Faðir hans
Leonid Pasternak varð víðkunn-
ur listmálari, prófessor við lista-
háskólann í Moskvu, heimsmaður
og vinur hins aldna Leo Tolstoy,
hrókur alls fagnaðar meðal ungra
listamanna, jafnt í Rússlandi sem
Þau komust sæmilega af,
bjuggu í rúmgóðri íbúð, sem
listaháskólinn leigði Leonid í
Mjasnitskaysstræti, beint á móti
gamla aðalpósthúsi Moskvu. Og
sumarkofa tóku þau á leigu í
Obelenski, sem þá var nokkuð
fyrir utan borgina.
Boris ólst ekki upp í fátækt,
eins og svo margir í hinni stóru
borg. En hann var heldur ekki
vaninn á óhóf og ómennsku. Sem
elzti sonur fjölskyldunnar fékk
hann herbergi út af fyrir sig uppi
á lofti, en innanstokksmunir voru
einfaldir og lifnaðarhættir pilts-
ins í uppvextinum fábrotnir.
Það gerðist um líkt leyti, —
í desemberrökkrinu, — og þeg-
ar litla gráa bókin datt inn í
veröld hans.
Loksins tók hann sig til eftir
langa mæðu, að ganga á fund
meistarans Skriabins og leika
fyrir hann á píanó fyrstu frum-
sömdu tónverkin sín. Hann stóð
á öndinni af taugaspennu, tung-
an var skraufþurr, húðin herpt-
ist um kjálkana og augabrúnirn-
ar. Hann lék lögin sín og meist-
arinn hlýddi á og brosti með vel-
þóknun, — dásamlegt, — dásam-
legt.
Máske hafði Boris hæfileika
tónskáldsins, máske hafði hann
sigrað. Það var dásamlegt að
vera mettur.
Að því búnu sneri hann heim,
en tónsmíðarnar fengu að liggja
í horninu og mást út. Hann hætti
frá þeirri stundu að semja lög
úr áttundapartsnótum, — en
sköpunarverk hans urðu tónlist,
☆
Sönn ævisaga skálds verður
aldrei skráð. Henni verður ekki
flett upp undir nafni hans í
„Hver er maðurinn?", heldur
verður að leita hennar undir nöfn
um allra hinna. Ævisaga hans er
allt það sem gerist í sál lesenda
hans.
Þó má rétt nefna þá skjalfestu
staðreynd, að Boris Leonidovich
Pasternak fæddist árið 1890 í
rauðu tígulsteinahúsi, við Arsen-
al-stræti í Moskvu. Þessi gamla
höfuðborg sléttanna miklu, varð
honum sem barni undraheimur,
uppspretta full af gömlum og
nýjum ævintýrum. Hún var eins
og hljómkviða með þungu stefi
Pasternaksystkinin fjögur, talið frá vinstri: Boris, Jósefína, Lydia og Alexander. Þetta er
málverk, sem faðir þeirra, Leonid Pasternak, málaði af þeim fyrri hluta árs 1914.
vestar í Evrópu, ferðaðist um
álfuna þvera og endilanga.
Móðir hans Rosali Kaufman
var píanósnillingur. Átta ára
hélt hún fyrstu píanótónleika
sína. Og hinn mikli Rubinstein
hlýddi á leik hennar er hún var
14 ára, hreifst af henni og hvatti
hana til að fara í mikla hljóm-
leikaför um Odessa, Kiev, Khar-
kov, Poltava, Varsjá og Vínar-
borg. Hún stóð enn á hátindi
frægðar sinnar, er hún kynntist
Leonid. Hvílík fórn, er hún gift-
ist honum. Hann var þá rétt að
byrja frægðarferil sinn, en hún
hafði þegar hlotið almenna við-
urkenningu og starfaði sem kenn-
ari við Tónlistarháskólann í
Moskvu.
Boris var fyrsta barnið. Hann
fæddist eftir eins árs hjúskap.
Þaðan í frá helgaði móðirin sig
heimilinu og lék aðeins á píanóið
í vinahópi, þótt hún kenndi enn
píanóleik og annaðist undirleik
fyrir einsöngvara.
Þetta var hamingjusamt heim-
ili. Börnin urðu fjögur, tveir syn-
ir og tvær dætur. Það sem tengdi
þau saman var fórnfýsi og elska
móðurinnar, gamansemi og leik-
araskapur pabbans og svo var
heimilið baðað í rósum tónlistar-
innar.
Hann var látinn ganga mennta-
veginn, eins og oft tíðkast í borg-
arfjölskyldum, án annars sérstaks
markmiðs með menntuninni, en
að jhann skyldi verða lærður.
Ást til tónlistarinnar varð
snemma ríkur eðlisþáttur haris.
Hún var samtvinnuð ástinni til
móður hans og hún örfaðist við
ótal áhrif, við söng og hamingju
og við heimsóknir tónlistarmanna
á heimilið. Hann var ungur að
árum er hann byrjaði að læra á
píanó og hann var varla vaxinn
úr grasi, er hann fékk að fara
með foreldrum sínum á flesta
hljómleika. Við áhrifamikla tón-
list gat hann ekki varizt því að
augun fylltust af tárum.
Einn af fjölskylduvinunum var
tónskáldið Alexander Skriabin.
Boris litli settist við fótskör þessa
meistara og tignaði hann sem guð.
„Ég elskaði tónlist meira en nokkuð
annað og ég elskaði Skriabin meira en
nokkurn annan í heimi tónlistarinnar“.
Samt kom að því, að hann tók
tónlistina, kvaddi hana og kast-
aði henni út í horn. Það var ekki
eins og að höggva af sér annan
handlegginn, — nei ekki einu
sinni eins og að fara úr gömlu
fati. Það var líkast því að hafa
snætt ljúffengan rétt — og vera
mettur.
sem takmarkast ekki af takt-
stokki.
☆
Skólapilturinn Boris Pasternak
gaf sig á vald skáldskapar og
sökkti sér í heimspekilegt grufl.
Oft voru það ægilegar stundir
efasemda, þegar hyldýpisgjár opn
uðust í jörðina undir fótum hans,
svo honum fannst hann vera að
hrapa. Hann varð óeðlilega næm
ur og viðkvæmur í lund. Er hann
hafði lokið stúdentsprófi vissi
hann ekkert, hvað hann ætti
af sér að gera. Um sinn byrjaði
hann lögfræðinám við háskólann
í Moskvu. Það varð aðeins kák,
hins vegar þótti honum gaman
að lesa heimspekisögu og sál-
fræði, sem voru þættir í for-
spjallsvísindum háskólans. Móðir
hans horfði áhyggjufull á ringl
sonar síns. Veturinn leið og einn
fagran apríl-morgun kom hún og
vakti hann og skýrði honum frá
því, að allan veturinn hefði hún
verið að spara saman fé af hús-
haldspeningunum. Hér var hún
nú komin með 200 rúblur, sem
hún ætlaði að gefa honum. Hann
gæti notað peningana í ferðalag
til annarra landa.
Boris hafði undir niðri sam-
vizkubit af því að taka við pen-
ingunum. Hann vissi fullvel að
hann átti ekki skilið nein verð-
laun og einnig, að hún hlyti að
hafa lagt hart að sér, — hamrað
mikið og lengi á píanóið til þess
að vinna sér inn svo stóra fjár-
hæð. En hann varð svo glaður
og gjöfin kom svo ó/ænt, að
hann hafði ekki einurð til að
neita henni.
Þá var ástandið í Rússlandi,
allt annað en það varð seinna.
Samgöngur við V-Evrópu voru
greiðar og ungir menn gátu far-
ið hvert á land sem þeir vildu
til háskólanáms.
Boris fór á upplýsingaskrifstof-
ur og fékk nýjustu fréttir um
fyrirlestra á næsta kennslumiss-
eri í háskólunum í Frakklandi,
Þýzkalandi og Ítalíu.
En aðeins til málamynda, því
að hann var ekki í neinum vafa
um hvert halda skyldi. Um þessar
mundir voru ýmsir straumar i
heimspeki í álfunni og þeir náðu
alla leið austur í Moskvu, þar
sem menntamenn deildu um stefn
urnar á kaffihúsum. Pasternak
hafði hneigzt að Ný-Kantism-
anum. Háborg hans var án efa
þýzki 1 háskólabærinn Marburg
undir forustu prófessors Her-
manns Cohens.
Þangað var aðeins nokkurra
daga þreytandi járnbrautarferð
frá Moskvu vestur á bóginn með
þriðja farrými. Ferðin opnaði
honum útsýn í nýja heima. Hann
hafði aldrei getað skilið riddara-
sögur miðaldanna fyrr en hann
sá þýzku kastalana bera fyrir
járnbrautargluggana. Hann hafði
aldrei séð slíkt ríkidæmi, skraut
og stolt sem í Berlín.
Loks kom hann til Marburg.
Hún var fremur lítil borg, göm-
ul gotnesk miðaldaborg með turn
um og spírum og snarbröttum
þröngum stígum. Hér gátu Faust
og Mephistopheles sprottið á
hverri stundu út úr múr-
unum. Fyrstu dagana reikaði
hann um sem furðu lostinn, öll-
um ókunnugur en sökkti sér nið-
ur í sögu staðarins. Hér var bær
Elísabetar af Ungverjalandi,
Hans Sachs, og Grimms-bræðra.
-Hér dvöldust þeir Bruno Gior-
dano, Leibnitz, Lomanossov og
ótal fleiri andans stórmenni.
Pasterriak kunni dæmalaust vel
við sig i margbrigðilegum stúd-
entahópnum. Þar hugsuðu allir
um heimspeki, lifðu og hrærð-
ust í henni, hvort sem þeir
komu frá Danmörku, Englandi
eða Japan. Setið var á kaffi-
húsum, vakað fram undir morg-
un og talaði hver tuskan. Paster-
nak kynntist ótal ungum mönn-
um með ný og skemmtileg við-
horf. Hann losnaði úr ham feimni
og fásinnis.
☆
En þá komu tvær systur frá
Rússlandi og heimsóttu hann í
Marburg. Sú eldri var jafnaldra
hans, 21 árs og hann hafði elskað
hana frá því þau voru 14 ára.
Systurnar voru af auðugu fólki.
Þegar þær voru að hefja nám
í menntaskóla, var Boris feng-
inn til að lesa með þeim undir
próf gegn hæfilegri borgun. Hann
las með þeim Stærðfræði og sitt-
hvað fleira í einkatímum af og
til næstu árin. Og hann varð
skotin í eldri systurinni. Það var
leyndarmál hans. Hún var fögur
og aðlaðandi stúlka. En franska
fóstran hennar hafði víst grun
um að annað og meira en einskær
vinnugleði stefndi honum til
þeirra á ólíklegustu stundum,
jafnvel fyrir sólarupprás, að
þylja yfir þeim systrunum al-
gebru og geometriformúlur. Hún
hafði því nákvæmar gætur á
kennslustundunum, svo að pilt-
inum gafst aldrei tækifæri til að
opinbera ást sína.
Boris gerði sér ósköp vel grein
fyrir kenndum sínum. En með
sjálfum sér var hann frökeninni
þakklátur fyrir að hún sat þarna
eins og refsinorn og bægði frá
öllum úrslitastundum'. Fyrir það
varð ást hans langlíf og ham-
Framh. á bls. K