Morgunblaðið - 27.08.1976, Blaðsíða 25

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 27. AGUST 1976
25
Sr. Jón Þorvaldsson
Stað, Reykjanesi
Aldarminning
Sjá dagar koma, ár og aldir Ifda,
og engin slöðvar tfmans þunga nið.
I djúpi andans duldir kraftar hfða.
Hin dýpsta speki hoðar Iff og frfð.
f þúsund ár bjð þjðð við yztu voga.
Mðt þrautum sfnum gekk hún djörf og sterk.
t hennar kirkju helgar st jömur loga
og hennar Iff ereilfft kraftaverk.
D. St.
Varla yrðu aðrir staðir nefndir
en íslenzku prestssetrin, ef telja
skyldi þær stöðvar, þar sem þezt
hefur verið vakað yfir íslenzkri
menningu og að henni hlúð. Þótt
margt mætti að íslenzkri presta-
stétt finna, og það hafi verið gert
fram á þennan dag, yrði samt
vandfundinn sá starfshópur, sem
betur hefur hlúð að andlegum
gróðri, sótt gull lista og speki um
langan veg, og boðað líf og frið.
Öldum saman voru prestssetrin
yfirleitt eins og vitar við veg kyn-
slóðanna, vermireitir sagna og
fræða, uppsprettulindir hins
fagra og góða og helgidómar
huggunar og vona, þegar allt um
þraut. Oft voru þetta líka efnuð
og gestrisin heimili, sem veittu
aðhlynningu og leiðbeiningar
þeim, sem minnst máttu sín og
áttu engar dyr opnar.
Um íslenzka presta sem heild
má vissulega segja, þegar á allt er
litið:
Alla þá, sem voru að verki
virðir þjóðin alla daga.
Undir þeirra mikla merki
mótast okkar Iff og saga.
þeir, sem réttu horfi halda
hljótasömu þakkargjöldin,
varpa Ijóma um aldir alda
yfir heilög sagnaspjöldin.
Þarna var Staður á Reykjanesi
við Þorskafjörð sannarlega í
fremstu röð árum og öldum sam-
an, og þó ekki sízt á 19. og byrjun
20. aldar. Ekki þarf annað en
minna á sr. Ólaf Johnsen til að
sanna, hve vel var þar vakað yfir
frelsi og frama og öllu því sem
orðið gat til að efla dug og dáðir
Islendinga á þjóðarvori. Það var
sannarlega ekki meðal hinna
minnstu prestssetrið, sem um-
vafði Matthías Jochumsson fimm
ára gamlan svo aldrei fyrnist það
faðmlag ævilangt i gleði né hörm-
um.
Þar réðu hugsun, helgun og víð-
sýni ásamt djúpskyggni og kirkju-
legri smekkvísi, sem gerði Staðar-
kirkjuna að einum fegursta dýr-
grip íslenzkrar smiði.
Og það var þetta prestssetur,
sem var starfssvið og heimili
hans, sem hér skal minnzt örfáum
orðum í aldarminningu. Þangað
var horft með virðingu og aðdáun.
Svipmikið setur undir grænni
hlíð og fagurri fjallabrún, eyjarn-
ar, Stöðin, fossin. En samt var það
fyrst og síðast presturinn og kon-
an hans, sem settu svip á bæinn í
vitund okkar krakkanna. Og við
vissum að presturinn var lærður
og kunni latínu, ensku og dönsku
og fleiri framandi tungur. Hann
kunni jafnvel ljóð og leikrit á
framandi málum utan að. Hann
söng svo að bergmálaði fjalla-
brúna milli, ekki sízt í Gufudals-
kirkju. Hann orti ljóð sem gerðu
jafnvel sjálfan dauðann að bros-
andi engli, sem gaf honum styrk
til að hugga aðra, sem áttu börn,
sem voru dáin. Og síðast en ekki
sízt hélt hann svo kraftmiklar
predikanir, að allir urðu að
hlusta, sumir grétu eða táruðust
að minnsta kosti. Enginn gleymdi.
Hjá prestinum og frúnni í stof-
unni á Stað bjuggu spekingar og
stórmenni frá útlöndum og þar
var fult af bókum með gylltum
kili og vizku, sem var öllu gulli
dýrmætara. Svona var hugsað um
prestinn í sveitinni í gamla daga.
Svona var hugsað um sr. Jón.
Aldrei var hann samt nær sem
þáttur af okkar eigin tilveru en
þegar hann kom að húsvitja.
En það skeði alltaf á hverju
einasta ári seinni part vetrarins.
Einmitt þegar vorleysingar hóf-
ust. Lækir hoppuðu niður hlíðar
og áin ruddi ísjökum fram í vaðal-
inn. Það var kannski verið að lesa
I húspostillunni og syngja Passíu-
sálm, þegar jafnvel pabbi leithvað
eftir annað út i gluggann. En
meðan var verið að „lesa“ mátti
enginn hreyfa sig, hvað þá heldur
horfa út. Og þegar loksins var
búið að syngja síðasta versið, sá-
ust tveir menn vazla yfir vaðalinn
alla leið frá Stóru-Skriðu og inn
~að Skipatanga. Þeir færðust nær
og komu loks upp bæjarhólinn
heitir og sveittir og heilsuðu
pabba sem beið úti á hlaði. Við
földum okkur bak við búrhurðina
og gægðumst fram:
Presturinn, hann sr. Jón á Stað
og fylgdarmaður hans, Jónas í
Borg. Menn með yfirskegg og
rauðar kinnar, presturinn með
stór, ljósblá augu og hátt enni,
sem var svo sveitt þegar hann tók
ofan loðhúfuna, sem var prýðileg-
asta húfa, sem nokkur hafði séð.
Og Jónas, sem var svo brosmildur
og góður og átti til að koma bara
inn í búr eða eldhús og heilsa
meira að segja okkur krökkunum.
En presturinn fór aðeins inn í
„húsið“ sem var reyndar svolitil
stofa undir loftinu. Og þaðan
heyrðist hann tala og hlæja með
ótrúlega djúpri og myndarlegri
röddu, meðan verið var að baka
pönnukökur, hita kaffi eða setja
hangikjöt og kartöflur í pott.
Presturinn var kominn. Og allt
hið bezta í kotinu skyldi borið
fram.
Og seinna um kvöldið eða
kannski næsta morgun, var
hvíslað: Presturinn ætlar að láta
ykkur lesa: presturinn ætlar að
hlýða ykkur yfir: Og þá var nú
betra að standa sig og fá mjúkt
klapp á kollinn af hlýrri, hvítri
hönd og bros frá bláu augunum
og orðin: Þú ert dugnaðar-
drengur, I kaupbæti. Varð bjart-
ara í bænum en þá? Svona var
koma prestsins, húsvitjun í gamla
daga. Siðast var svo bókstaflega
messað frammi í „húsinu", litlu
stofunni okkar, sem var orðin að
kirkju. Sungið — og mikið sungu
þeir vel sr. Jón og Jónas. Mamma,
sem alltaf söng nú bezt, vildi
varla láta heyrast i sér. Og ég
þorði ekki að bæra varirnar.
Presturinn flutti predikun og
talaði svo sterkt að heyrzt hefði
um heila höll. Og svo var bæn,
sem var nærri hvislað. Og innan
stundar lögðu næturgestirnir af
stað fram á „Hálsinn". Bærinn
okkar í Kvígindisfirði var vestasti
bærinn í Staðarprestakalli og
langt til næstu bæja. Erfiði hús-
vitjunarinnar því mest. En slikar
stundir gætu aldrei gleymzt.
Vaktar af virðingu, aðdáun og
undrun. Vermdar af tilbeiðslu og
trú, sem gerir hið smáa stórt og
hið hversdagslega heilagt, skapar
helgi lífsins og nálægð Guðs.
Um erfiði þessara ferða fyrir
innisetumann, sem lagði af stað í
margra milna göngu, meðan færð-
in var verst á vorin, hugsuðum við
auðvitað aldrei.
En við þetta óx virðing fyrir
því, sem heilagt er. Löngun til að
leita langt, stefna hátt og standast
allt, til að hljóta hrós frá svona
miklum manni-þjóni Guðs.
Þess vegna gat hann haft svo
mikil áhrif í fermingarundirbún-
ingnum I stofunni sinni á Stað, og
i kirkjunni á fermingardaginn,
þegar hann söng allan sálminn:
„Hærra minn guð til þín“ einn án
undirleiks, þrumandi röddu, sem
ómar enn í dag, ekki í dalnum
fyrst og fremst heldur í hug- og
hjarta heila mannsævi. Honum
gætum við aldrei gleymt. En samt
mundu flestir segja: Bara íslenzk-
ur sveitaprestur á sama stað alla
ævi. Maður, sem fáir skildu.
Sr. Jón Þorvaldsson á Stað á
Reykjanesi var fæddur 26. ágúst
1876 að Hvammi í Norðurárdal.
Foreldrar hans voru hjónin
Kristín Jónsdóttir og sr. Þorvald-
ur Stefánsson prestur í Hvammi.
Seinna fluttist ''möðir hans
Kristín, að föður hans látnum,
vestur að Brjánslæk og vapð þar
prófastsfrú sr. Bjarna Símonar-
sonar.
Sr. Jón lauk stúdentsprófi 30.
júní 1894 og prófi í guðfræði 25.
júní 1897. Hvortveggja með
fyrstu einkunn.
Næstu ár varð hann svo kennari
í Keflavík og svo heimiliskennari
hjá Thorsteinssonar fjölskyld-
unni á Bíldudal.
Dvaldist samt tvö ár í Dan-
mörku við söngnám og guðfræði-
nám og sótti kristileg stúdenta-
mót.
Hann mun mjög hafa mótazt
þar af hinni sterku stúdenta-
hreyfingu í trúmálum, sem meðal
annars settu mark sitt og mótun á
sr. Bjarna Jónsson, sr. Friðrik
Friðriksson og sr. Sigurbjörn Á.
Gíslason, ritstjóra Bjarma. Þetta
var sterk og ákveðin trúmála-
stefna, sem skapaði fastmótaðar
trúarskoðanir rétttrúnaðarins.
En samt mátti segja um þessa
menn, og ekki sízt sr. Jón að hann
lét aldrei trúarskoðanir loka leið
að annarra hjörtum. Og ekki
minnist ég þess, að hann þröngv-
aði sinum skoðunum að okkur
fermingarbörnum sínum og gaf
þó „Helgakver" sannarlegatilefni
til þess.
Til tákns um frjálslyndi hans og
víðsýni sem hámenntaðs manns
vil ég benda á, að meðal hans
beztu vina voru þeir sr. Matthías
Jochumsson og Björn Jónsson rit-
stjóri. Báðir raunar ættaðir úr
Þorskafirðinum, og eiginlega að
mörgu leyti brautryðjendur þess
frjálslyndis I kirkjulegum efnum,
sem einkennt hefur íslenzku
kirkjuna á þessari öld. Og í stjórn-
málum fór sr. Jón Þorvaldsson
ekki leynt með að hann var jafn-
aðarmaður af lífi og sál. Og var
það sannarlega ekki heiglum hent
af presti i þá daga. Predikari var
hann af sannfæringarkrafti. Það
gat enginn fundið hræsni né hálf-
velgju i hugsun hans né máli.
Mér eru þartvær ræður minnis-
stæðar, en satt að segja var sjald-
an farið til kirkju um 30 km leið
yfir fjöll og firnindi. En þeim
mun meiri viðburður var kirkju-
gangan og áhrifamikil. Fóstra
min vildi fá efni ræðunnar og öll
sálmanúmer þegar heim kom.
Efni þessara predikana má fela i
tveim setningum, sem lýsa prest-
inum okkar vel. „Vertu ekki of
réttlátur,“ gæti verið nafn hinnar
fyrri. Og hún var alveg í anda
þess húslestrar eftir Helga Thord-
arsen biskup, sem ég man bezt.
Sr. Jón var ekki smámunasam-
ur maður né afskiptasamur um
einkamál. Sumum fannst hann of
fálátur og fjarlægur, dulur og fá-
máll.
Eitt er víst, það fannst ekki
slúður í orðum hans. „Dæmið
ekki,“ voru orð, sem hann mat
mikils.
Hin predikunin, sem hér skal
minnzt hét: „Hvar er verkefni
fyrir kærleika þinn?“
Þar var fyrst og fremst kenn-
ingin um, hve orð væru einskis-
virði, ef þau yrðu ekki líf og starf.
Öll sýndarmennska væri fjarri
anda og krafti kristins dóms.
Það var 12. júlí 1903 sem sr. Jón
vígðist til þess starfs sem hér hef-
ur verið getið að Stað á Reykja-
nesi.
Reykhólar, Gufudalur og stund-
um Garpsdalur voru svo annexí-
urnar hans. Þetta eru allt fremur
fámennar sóknir, miðað við hin
víðlendu héruð annars staðar á
landinu. En til gamans má geta
þess hér að fjórir af fermingar-
sonum sr. Jóns hafa nú starfað
sem þjóðkirkjuprestar um áratugi
á íslandi. Sr. Sigurður Kristjáns-
son frá Skerðingsstöðum prófast-
ur á ísafirði, sr. Björn Björnsson
frá Gufudal, prófastur á Hólum í
Hjaltadal, sr. Jón Árni Sigurðsson
fóstursonur og systursonur sr.
Jóns, hann er prestur í Grindavík-
urkaupstað, og svo sá sem þetta
ritar.
Má vera að fleiri séu prestar af
fermingabörnum úr Staðarpresta-
kalli. En miðað við svo fámenna
söfnuði, mun þetta vera óvenju-
legt.
Heimilið á Stað var stört. Þar
var gestkvæmt svo af bar. Enda
mátti í þá daga telja þar miðstöð
milli lands og eyja. Fáir voru þeir
dagar, sem ekki væri þar fjöldi
innlendra og útlendra gesta. Ut-
lendir gestir dvöldu þar gjarnan
langtimis einkum fræðimenn. Má
þar nefna: dr. Reinhardt Prins,
dr. Hans Kuhn og fræðimanninn
og íslandsvininn William A.
Craige prófessor í Oxford. Ég
minnist þar einnig þýzkrar
menntakonu, líklega þjóóhátta-
fræðings sem hét Regina Rinze.
Þetta var fólk, sem þarna kynnt-
ist islenzkri menningu, svo sem
bezt varð á kosið, og kom sumt af
því oftsinnis til sömu stöðva. Það
var því varla ofmælt að Staður á
dögum sr. Jóns og Ólinu hafi bor-
ið með réttu hinn sanna heiður
íslenzkra prestssetra að mennt og
virðingu, dáð og drengskap.
Frú Ólína Snæbjörnsdóttir, frú-
in á Stað, dóttir Guðrúnar og Snæ-
bjarnar i Hergilsey, sem flestir
þekkja enn af orðspori, var einnig
meðal hinna allra fremstu i sinni
Framhald á bls. 21
Gerið góð kaup!
Rófur pr. kg........... 187.—
Emmess ís 1 I.........
Hangikjöt frampartar pr. kg.
Cheerios pr. pk.......... 195
Rækjur 1 kg............1.438.—
Nautahakk pr. kg......... 967.
Ora grænar baunir 1/2 ds. .
Nesquik kókómalt 800 gr. .
Finnskur pilsner pr. fl.
Coca-cola 1 I án glers ....
Sykur 10x1 kg. kr. 1200.—
OPIÐ TIL KL. 10
Leyft verö Okkar vi
187.- 168.
210.- 189.
677.- 610.
195.- 174.
1.438 — 1.290.
967.- 700.
124.- 112.
499.- 448.
145.— 131.
130.- 120.
V
Vörumarkaðurinn hf.
Ármúla 1A. Húsgagna- og heimilisd S-86-11 2
Matvörudeild S-86-111, Vefnaðarv.d.^S-86-11 3
<( lu Ti
>iy - n i, 11 j
r t n i iijniuin i
iií