Morgunblaðið - 15.04.1981, Blaðsíða 22

2 2 MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 15. APRÍL 1981
Minning:
Eiríkur Hjartarson
rafvirkjameistari
Fæddur 1. júní 1885
Dáinn 4. apríl 1981
Fyrir tæpum 36 árum geystist
ég í hlað í Laugardal á gljá-
brenndri, amerískri skartbifreið
til að ganga í fyrsta sinn á fund
tilvonandi tengdaföður, Eiríks
Hjartarsonar, sem nú hefir horfið
háaldraður á fund feðra sinna.
Hann verður lagður til hinztu
hvílu í Fossvogi í dag. í þá gömlu
og glöðu daga var bíllinn eitt
meiriháttar stolt mitt. Sakir
brenglaðrar og beyglaðrar dóm-
greindar var manngildi bíleigand-
ans lagt að jöfnu við dýrleik
bifreiðarinnar að gildismati ung-
æðisins. Þá var ég-ungur að árum
og fór með tilþrifum eins og
glysgjarn negrahöfðingi, fjáður af
fyrstu málverkasýningu. Af
hundakætislegum hégóma, oflát-
ungshætti og sundurgerð hins
ástfangna, unga listamanns hugð-
ist ég teikna elegant hringi með
hjólbörðunum í hlaðvarpann,
stækkaða eftirmynd af nýfengn-
um festarbaugum okkar dóttur
hans, „hins ljósa mans“, sem
stuttu síðar varð minn betri helm-
ingur og hjálparhella í erfiðri og
ótryggri lífsbaráttu listarinnar.
Tilvonandi tengdafólk mitt, sem
beið í ofvæni í varpa við heimreið-
ina að húsabaki umvafið trjá-
gróðri og litríkum vorblómum
skyldi fá að sjá á ökulagi og
farkosti, að þar væri stór-akur-
eyrskur fursti á ferð. Spennan óx
og skartmennið bar skjótt að garði
með gljáfunsað efrivararskegg.
Kappinn var glæsilega klæddur og
skæddur, nýkominn heim frá Am-
eríku, forframaður eftir nokkurra
ára dvöi í því umbrotalandi hraða
og tækifæra, þar sem kyrrstaða og
dauði komust aldrei á óskalistann
nema í landlægri skotgleði. Þegar
mest á reið, hefir jafnan flaustur
og fum og önnur taugaveiklun
helgripið undirritaðan og oftlega
orðið honum að falli. Sem ég er í
miðju hniti í trúlofunarhringa-
beygjunni á sirkilstýrðum hjól-
börðunum, birtist mér óvart yggli-
brún alvörunnar eða öllu heldur
brúnaþung og íbyggin ásjóna til-
vonandi tengdapabba bak við rifs-
berjarunna. Hræðslan og sektar-
kenndin greip mig heljartökum og
mér fundust hvassir og einbeittir,
mikilúðlegir og ódysseifskir and-
litsdrættir hans segja: Láttu dótt-
ur mína í friði, þá saklausu,
engilbjörtu og góðu stúlku, þú
svarti og skuggalegi glæfrahund-
ur! Mér varð svo mikið um þessa
óvæntu sýn, að ég missti gersam-
lega stjórn á rennivökrum far-
kostinum, sem lenti með vélarhús-
ið niður í kjallara slotsins. Það
munaði ekki nema hársbreidd, að
ég tæki með mér allan runnann,
snúrustaurana, eldiviðarhlaðann
og sjálfan húsbóndann niður í
kjallara framan á krómslegnu
grillinu, þar sem áður glömpuðu
þúsund sólir á fjörmiklum góð-
akstri hins glaða og sólríka
sumars tilhugalifsins, eftir að
hildarleik heimsstyrjaldarinnar
síðari lauk. Það var framlágur og
niðurbrotinn ökugapi og vonbiðill,
sem göfugmennið, Eiríkur Hjart-
arson, studdi upp úr bílflakinu og
leiddi til stofu, þar sem veittir
voru nokkrir hjartastyrkjandi
geneverdropar um leið og hann
bauð mig hjartanlega velkominn í
fjölskylduna ásamt nokkrum
dætrum og vestur-íslenzkri konu
sinni, frú Valgerði. Hlýtt og vel-
viljað viðmót allrar fjölskyldunn-
ar stuggaði á brott allri ótíma-
bærri hræðslu og rangskynjan í
brjósti mér. Þannig getur oft
einbeitt, svipmikil og persónurík
ásjóna „kamóflerað" eða hulið
mildan og viðkvæman innri mann
eins og Eiríkur Hjartarson hafði
að geyma. Frá þessum einkenni-
lega stofnfundi kynna okkar Ei-
ríks fór alltaf með afbrigðum vel á
með okkur. Það var blátt áfram
ómögulegt annað en láta sér þykja
vænt um þenna hreinskipta og
rex- og pexlausa tengdaföður og
gæðagamm. í honum var góður
málmur, ósvikinn og hreinn. Eina
umræðuefnið, sem ég man frá
þessum okkar fyrsta fundi var, að
hann kvartaði sáran undan svefn-
leysi og kvaðst naumast hafa fest
ærlegan blund í 18 ár. Þá minnti
ég á, að hann mætti vart eiga von
á að festa svo mikið sem hænu-
blund í næstu 18 árin, eftir að
hafa eignazt annan eins grallara-
spóa og mig fyrir tengdason. Þau
ár urðu reyndar tvisvar sinnum
átján, eða þrjátíu og sex talsins og
endist aðrir tengdafeður betur.
Nú er fögru og löngu mannlífi
lokið, jákvæðu athafnaskeiði hins
frjálsborna framkvæmdamanns,
sem orti sinn fegursta óð í runn-
um og rafmagni. I slóðina hans óx
alltaf grænn gróður, birta og ylur
í öllum skilningi. Margt ber því
fagurt og áþreifanlegt vitni, svo
sem einka vatns- og vindrafstöðv-
ar, sem hann gerði víða um land,
sem sumar hverjar veita ennþá
ljós og hita. í>á dafnar og vex
skrúðgarðurinn fagri hér í Laug-
ardal, sem sumir kalla Eiríksgarð,
að ógleymdri skógræktinni á eign-
arjörð hans á Hánefsstöðum í
Svarfaðardal, sem hann skenkti af
einstakri rausn Skógræktarfélagi
Eyfirðinga þegar hann fyllti átt-
unda áratuginn fyrir tæpum sext-
án árum, ásamt jörðinni allri og
nýuppbyggðum húsakosti og
rammgerðum girðingum með
steyptum stólpum umhverfis
skóginn, sem hann gróðursetti og
skóp sjálfur. Þar ber að líta
friðsama og fallega tjörn, sem
hann lét grafa fyrir með stórvirk-
um vélum, þar sem fuglar himins-
ins eiga sér griðland og syngja um
sumardaga og bjartar nætur.
Svarfaðardalur hefir löngum þótt
mikil snjóakista. Þessi frjósami og
sumarfagri dalur gróandans virð-
ist ekki síður vera mikil mann-
ræktarstöð ef dæma má af lífs-
hlaupi Eiríks Hjartarsonar og
fleiri merkra Svarfdæla. Nöfn eru
hér óþörf.
Eftir áratugs brautryðjanda-
starf með þátttöku í rafvæðingu
Reykjavíkur, festi hann kaup á
mýrarfláka í námunda við gufu-
stróka þvottalauga Ingólfs, sem
Reykjavík er kennd við. Þá fóru
um dalinn digrir álar með sporða-
köstum í vatnsósa og svamp-
kenndum jarðveginum, sem Eirík-
ur ræsti fram. Þar hóf hann
búskap og framangreinda trjá-
rækt, jafnhliða umsvifamiklum
atvinnurekstri niðri í Reykjavík.
Nú er gamli garðurinn hans einn
mesti unaðsreitur gerður af
manna höndum hérlendis. Laug-
ardalsgarðurinn og öll torfan er
nú í eigu Reykjavíkurborgar, þar
sem vel er að verki staðið og
stuðlað að viðhaldi og vexti þess-
arar miklu paradísar borgarinnar,
ef til vill síðustu vinjarinnar, sem
ekki verður skurðgröfum og jarð-
ýtum að bráð fyrir tilstilli hins
nýja og andræktarlega ofskipu-
lags hinnar ungu, róttæku og
snöggbyltingartrúuðu reglustiku-
nefndar. Ef eitthvað verður þess-
um fagra dal til bjargar frá nýjum
húsgrunnum, sem til hefir staðið
að verpa, vil ég minna á, að allt að
fjórtán metrar mældust þar eitt
sinn niður á fasta undirstöðu.
Ibúðarhús Eiríks, sem hann reisti
fyrir rúmri hálfri öld, flaut eins og
steinnökkvi í mýrinni á steyptum
kjallaranum fyrstu árin.
Um aldamót dokaði Eiríkur við
um skeið i Akureyrarskóla. Síðan
lá leiðin suður til Reykjavíkur, þar
sem hann nam járnsmíði hjá
Þorsteini Jónssyni járnsmið, sem
reyndist honum mæta vel. Þá hélt
hann til Ameríku og hóf nám í
rafmagnsfræði hjá Hirti Þórðar-
syni í Chicago, sem þá átti eitt
stærsta safn íslenzkra bóka í
Vesturheimi auk erlendra, sem
vörðuðu Island. Safnið geymdi
hann á einkaeyju sinni úti í
Michigan-vatni. Hann var hún-
vetnsk-borgfirzkrar ættar, stór-
brotinn að allri gerð. Hann hafði
smíðað stærstu túrbínu, sem þá
var til í heimi hér og var stolt
Ameríkana á heimssýningunni
miklu í St. Louis 1904, þar sem
Hjörtur hlaut gullmedalíu fyrir
afrekið. Auk þess hlaut hann
annað gull á sýningunni í San
Francisco 1915. Hann fékk stað-
fest yfir eitt hundrað einkaleyfi á
uppfinningum sínum í Washing-
ton. Þá var hann sæmdur ótal
heiðursnafnbótum við ýmsa amer-
íska háskóla. Doktorsnafnbót
hlaut hann við Háskóla íslands
1930. Þó að Hjörtur biði Eiríki
eignaraðild að iðjuveri sínu eftir
nokkurra ára samleið og vináttu,
þá héldu Eiríki engin bönd vegna
ólæknandi heimþrár.
Fyrir tæpum sjötíu árum gekk
Eiríkur að eiga vestur-íslenzka
afbragðskonu frá North-Dakota í
USA, Valgerði Halldórsdóttur
Ármann, af Ásgarðsætt í Árnes-
sýslu, sem andaðist fyrir tæpum
áratug. Þrjár elztu dæturnar eru
fæddar vestanhafs. Hann hélt
ánægður og sæil heim eftir
margra ára útivist í sama mund
og rafmagnið hélt innreið sína í
Reykjavík 1918, frostaveturinn
mikla, þegar menn léku sér að'
bruna á skautum upp á Akranes.
Þá herjaði Spánska veikin á
mannfólkið með sama miskunnar-
leysi og Svartidauði forðum. Það
var ófögur og ófýsileg aðkoma
fyrir eiginkonu og dætur, sem litu
nú draumalandið og ættjörðina í
fyrsta sinn. Aldrei æðraðist Val-
gerður, sem var af bjargálna fólki
komin þar vestra og þvi viðbrigðin
ærin. Líf sitt helgaði hún börnum
og eiginmanni. I nógu var að
stússa og snúast, því brátt urðu
börnin átta talsins, sjö dætur í röð
og einn sonur, öll einstakt mann-
kostafólk, þar sem enga vanmeta-
kind er að finna. Þau hafa öll
numið nytsamar og lifandi starfs-
greinar og eru þessi í aldursröð:
Margrét, píanóleikari og kennari
við Tónlistarskólann í Reykjavík,
ekkja Þórarins Björnssonar skóla-
meistara. Hlín, garðyrkjukona,
gift Carli Brand fulltrúa. Bergljót,
vefkona og kennari, gift Eiði
Hermundssyni trésmið. Unnur,
kaupkona, gift Örlygi Sigurðssyni.
Bergþóra, framreiðslukona, gift
Níelsi K. Svane bifvélavirkja. Val-
gerður, sem fæst við eplarækt
langt fram yfir vanaleg heimilis-
nöt, gift Michael Warrener,
tæknifræðingi í Kent á Englandi.
Auður, kennari, gift Andrési
Gunnarssyni, rafvélavirkja.
Hjörtur, ullariðnfræðingur, for-
stjóri iðnaðardeildar SÍS, kvæntur
Þorgerði Árnadóttur.
Eiríkur var fæddur á Uppsölum
í Svarfaðardal 1. júní 1885, sonur
Hjartar bónda Guðmundssonar
hreppstjóra, Jónssonar í Syðri-
Grenivík í Grímsey. Séra Jón
Norðmann segir í Grímseyjarlýs-
ingu sinni, að heimili Guðmundar,
afa Eiríks, hafi verið eitt helzta
menningarsetur meðal eyjar-
skeggja. Synir hans þáðu ítölsk
fílabeinstöfl af prófessor Willard
Fiske, þeim ameríska íslandsvini,
fyrir tilþrif í þeirri göfugu mennt,
skáklistinni. Kona Guðmundar
hreppstjóra í Grímsey og föður-
amma Eiríks var þingeysk, Ingi-
björg Jónsdóttir, Gunnarssonar í
Brennisteinshúsinu á Húsavík,
þaðan sem áður var fluttur út
brennisteinn úr Námaskarði við
Mývatn í „Svovlstikker" og
„Krudt“.
Hjörtur Guðmundsson ólst upp
frá ungum aldri við Eyjafjörð og
gekk að eiga ljósa og lokkaprúða,
svarfdælska heimasætu, Margréti
Eiríksdóttur á Uppsölum, Páls-
sonar í Pottagerði í Skagafirði, Þor-
steinssonar, Páissonar skálds á
Reykjavöllum, bróður Sveins
læknis Pálssonar, sem fyrstur
manna í heimi hér uppgötvaði
hreyfing skriðjökla og tryggði sér
þar með ódauðlegt nafn í jarðsögu
heimsins.
Móðurætt Eiríks Hjartarsonar
einkennist af óbugandi langlífi.
Espólín segir frá einum skagfirzk-
um forföður Eiríks, að hann yrði
107 ára gamall og slægi síðasta
sumarið á öðru hné. Það er
ómældur styrkur lötum og metn-
aðarlitlum listamanni að vera
kvæntur konu af slíku elju- og
seiglukyni. Sá gamli mun sjálfsagt
aldrei hafa litið glóaldin né
epli, hvað þá drottningarhun-
ang eða krúsku, sakramenti ný-
tízkunnar í hollustu. Móðuramma
Eiríks, Margrét Gunnlaugsdóttir
frá Skuggabjörgum, varð 92 ára.
Bólu-Hjálmar orti blessunarvísur
um það heimili og alla niðja
Gunnlaugs. Móður Eiríks, Mar-
gréti, skorti nokkrar vikur í ní-
rætt er hún dó hér í dalnum á býli
Malínar, dóttur sinnar, á Hafra-
felli við Múlaveg. Margrét var góð
kona og greind, glaðsinna og
feitlagin. Hún reykti krítarpípu
svo lítið bar á til hinzta dags.
Reykjarpípuna faldi sú gamla á
dömulega vísu undir pilsfaldinum.
Bróðir Eiríks, Gamalíel, lézt fyrir
nokkrum árum á Hrafnistu á
tíræðisaldri, gamall og ástsæll
réttarkóngur, sem söng og hvein í,
svo heyra mátti um hálfan Svarf-
aðardal í röggsamri stjórn á
réttardag. Eftirlifandi af Upp-
salasystkinunum, sem öllum lá
lágt rómur nema Gamla, er Malín
Ágústa, tæplega níutíu og eins árs
að aldri, vistkona á Hrafnistu,
einhver dömulegasta og andlega
sprækasta vistmanneskjan þar í
sveit, hæversk og prúð í fram-
göngu og ræktuð af lestri góðra
bóka. Hin systkinin voru Una og
Páll, sem bæði létust gömul.
Bróðirinn Ivar lét ungur lífið í
umferðarslysi í Winnipeg frá eig-
inkonu og börnum. Auk framan-
taldra systkina eignaðist Hjörtur
bóndi dætur tvær með sömu kon-
unni utan hjónabands. Helga hét
önnur, látin fyrir löngu, en hin er
Sigrún, háöldruð kona, sem lengst
af hefir verið búsett norður í
Glerárþorpi. Hjörtur brá síðar búi
og fluttist með fjölskyldu sína til
Akureyrar, þar sem hann vann
lengst af hjá svarfdælskum vini
sínum og spítalahaldara staðar-
ins, Einari Pálssyni, föður Matthí-
asar heitins Einarssonar, skurð-
læknis og yfirlæknis í Reykjavík.
Einhver snjall, erlendur öldrun-
arsérfræðingur svaraði þannig,
þegar hann var spurður um ráð til
langlífis, sem ekki er alltaf að
sama skapi eftirsóknarvert: „Vís-
indin þekkja ekki ennþá haldbetra
ráð en að velja sér langlífa
foreldra." Þannig öðlumst við líka
miður æskilega galla og góða kosti
í erfðir frá forfeðrum og formæðr-
um. Gamall og grár, íslenzkur
skólafrömuður sagði eitt sinn, að
raðauglýsingar — raðauglýsingar — raðauglýsingar

húsnæöi óskast Gleraugnaverzlunin Optik Hafnarstræti 20. óskar eftir herbergi fyrir erlendan starfsmann í 6 mánuði, frá 1. maí. Upplýsingar í síma 11828 á verzlunartíma, eftir lokun í síma 37255.
Viljum kaupa 3ja herb. íbúð í steinhúsi útb. 250 þús. til 260. Kjallaraíbúðir koma ekki tii greina. Uppl. í síma 20637 eftir kl. 7. Til sölu GMC bifreið árgerð ’73 með dráttarstól, palli, 8 tonna krana, árgerð ’80, 12 metra festivagni meö skjólborðum og gámafestingum. Uppl. ísíma 91-52371.