Morgunblaðið - 21.08.1982, Blaðsíða 16

16
MORGUNgkAÐJÐytAUGARDAGUR 21. ÁGÚST 1982
Hver er boðskapur
Milton Friedmans?
þá Paul Samuelson og Assar
Lindbeck. Til eru jafnvel þeir, sem
myndu vilja telja Karl Marx
vinstri sinnaðan frjálshyggju-
mann. Nokkur rök má einnig færa
fyrir því, að hugsjónir Karls Marx
hafi ekki verið ósamrýmanlegar
hugsjónum frjálshyggjumanna,
þannig að sannleikskjarni sé í því,
sem Ólafur Ragnar Grímsson
sagði í blaðaviðtali um bók mína,
Frjálshyggju og alræðishyggju, að
ekki sé óbrúanlegt bil milli skoð-
ana Mills og Marx. Ekki verður þó
reynt hér að brjóta það mál til
mergjar.
En fyrir utan þann skoðana-
mun, sem þannig er milli vinstri
og hægri arms frjálshyggjunnar,
er verulegur skoðanamunur um
margt milli þeirra Hayeks og
Friedmans eða milli Vínarskólans
svonefnda og Chicago-skólans,
sem mjög er tengdur nafni Fried-
mans. Einn megin munurinn á
er sótt í fyrirlestra, sem hann
flutti á málþingum í Bandaríkjun-
um á sjötta áratugnum. Ekki er
þess nánar getið, hverjir hafi sótt
þessi málþing, en fyrirlestrarnir
virðast samdir með það fyrir aug-
um, að efni þeirra sé auðskilið al-
menningi. Sumt er þó efalaust tor-
skilið þeim, sem ekki þekkja
grundvallaratriði hagfræðinnar,
eins og gagnrýni Friedmans á þá
kenningu Keyness lávarðar, að að-
gerðir í peningamálum séu að
jafnaði óvirkar sem tæki til hag-
stjórnar, þannig að árangurslítið
sé að beita fjárlögum í því skyni
að ná fram markmiðum stjórn-
valda í efnahagsmálum. Hér er þó
um undantekningu að ræða. I
heild er boðskapur sá, sem fluttur
er, settur fram á skýran og auð-
skiljanlegan hátt.
Hver er þessi boðskapur? Hann
er í stuttu máli sá, að ríkisvaldið
sé alltaf þvingunartæki til þess að
Boðskapur Friedmans er í stuttu máli sá, að ríkisvaldið sé alltaf þvingunar-
tæki til þess að neyða borgarana til þess að ráðstafa fjármunum sinum á
annan hátt en þeir myndu sjálfir kjósa og að þess vegna beri að takmarka
umsvif ríkisins sem mest
Milton Friedman
Frelsi og framtak.
Almenna bókafélagið og Félag
frjálshyggjumanna, 1982.
Um síðustu mánaðamót kom á
bókamarkaðinn eitt þekktasta rit
bandaríska nóbelsverðlaunahaf-
ans í hagfræði, Miltons Fried-
mans, Frelsi og framtak (Capital-
ism and Freedom), í þýðingu
Hannesar H. Gissurarsonar. Að
útgáfu bókarinnar standa Al-
menna bókafélagið og Félag
frjálshyggjumanna.
Á sviði hagfræðivísindanna er
Milton Friedman kunnastur fyrir
framlag sitt til peninga- og banka-
mála. Ber þar hæst þátt hans í að
endurlífga hina svonefndu pen-
ingamagnskenningu, er var talin
dauð og grafin, eftir að peninga-
málakenningar breska hagfræð-
ingsins Keyness lávarðar komu
fram á fjórða tug aldarinnar.
Hér á landi er Milton Friedman
þó öllu kunnari fyrir þjóðmála-
skoðanir sínar en hagfræðikenn-
ingar, og sama máli mun raunar
gegna víðast hvar, að minnsta
kosti að því er varðar allan al-
menning. Hann er sem kunnugt er
einn þekktasti núlifandi formæl-
andi þeirra skoðana, sem í seinni
tíð hafa hér á landi gengið undir
nafninu „frjálshyggja". Um þetta
er líka bók sú, sem hér er til um-
fjöllunar. Er hér fremur um að
ræða fræðslurit um þjóðfélagsmál
fyrir almenning en hagfræðirit,
þótt höfundur beiti vissulega mjög
hagfræðilegum rökum skoðunum
sínum til stuðnings.
Borið í bakka-
fullan lækinn?
Fyrir aðeins tveimur árum kom
út í þýðingu Hannesar H. Gissur-
arsonar eitt þekktasta rit frjáls-
hyggjunnar á þessari öld og
reyndar þótt lengra væri farið aft-
ur í tímann, Leiðin til ánauðar (The
Road to Serfdom), eftir austur-
ríska nóbelsverðlaunahafann í
hagfræði, Friedrich A. Hayek.
Einnig má í þessu sambandi nefna
rit Johns Stuarts Mills, Frelsið
(Essay on Liberty), sem gefið var
út fyrir fáum árum í þýðingu
þeirra Þorsteins Gylfasonar og
Jóns Hnefils Aðalsteinssonar. Af
frumsömdum ritum á íslensku,
þar sem kenningar frjálshyggju
eru kynntar, má nefna bók mína,
Frjálshyggju og alræðishyggju, og
bók Jónasar Haralz, Velferðarríki á
villigötum, er út kom á sl. ári. Auk
þess hafa margar ritgerðir um
þetta efni verið birtar undanfarin
tvö ár í tímaritinu Frelsinu.
Sumum kann því að finnast, að
það sé í rauninni að bera í bakka-
fullan lækinn að bjóða rit Miltons
Friedmans á bókamarkaðnum.
Þetta sjónarmið er þó til marks
um mikinn misskilning. Þeir, sem
aðhyllast frjálshyggju, eru ekki
einlitur söfnuður, sem tilbiður
einhvern einn tiltekinn spámann.
Það væri jafnvel hæpið að líta á
marxista sem slíkan einlitan söfn-
uð, þótt þeir sæki hugmyndir sín-
ar að vísu til eins og sama höfund-
arins. En kenningar Marx má
skilja á ýmsa vegu, og eins og
kunnugt er, hefir í því efni verið
mikill ágreiningur meðal læri-
sveina hans allt frá andláti hans.
Boðskapur frjálshyggjunnar er
aðeins sá, að ákveðnum grundvall-
arreglum sé fylgt í samskiptum
einstaklinga í samfélaginu. Um
aðferðirnar til þess að tryggja
það, að slíkum reglum sé fylgt,
getur hins vegar verið ágreining-
ur, stórvægilegur eða smávægi-
legur. En hvað er það þá, sem er
öllum frjálshyggjumönnum sam-
Bókmenntir
prófessor
eiginlegt, þannig að unnt sé að líta
á þá sem eina heild? Það er sú
skoðun, að einstaklingurinn eigi
rétt á því að setja sér sín eigin
markmið og vinna að framgangi
þeirra innan þeirra takmarka,
sem alltaf verður að setja at-
hafnafrelsi manna til þess að það
skerði ekki óhæfilega frelsi ann-
arra einstaklinga. Um það eru
auðvitað skiptar skoðanir, hver
þessi takmörk eigi að vera, en eitt
er þó öllum frjálshyggjumönnum
sameiginlegt, en það er sú skoðun,
að þeir, sem krefjast slíkra tak-
markana af félagslegum ástæðum,
hafi sönnunarbyrðina. Þeir, sem
taka ekki undir þetta, geta ekki
talist frjálshyggjumenn.
MILTON FRIEDMAN
__Nóbelsverðlaunahafi 1 hagfræði-
frelsiog
mtMMK
„Vinstri“ og „hægri“
frjálshyggja
Hér hefir verið getið þriggja
höfunda úr hópi frjálshyggju-
manna, sem kynntir hafa verið
hér á landi með þýðingu rita
þeirra. Að mínum dómi er tví-
mælalaust, að allir þessir menn
séu frjálshyggjumenn samkvæmt
þeirri skilgreiningu, sem hér hef-
ur verið gefin á frjálshyggju. Á
hinn bóginn er verulegur skoðana-
munur um margt milli þessara
höfunda um ýmis mikilvæg atriði,
er snerta framkvæmd hugsjóna
frjálshyggjunnar.
Það auðveldar ef til vill skilning
á því, að sjónarmið þeirra, sem að-
hyllast frjálshyggju, geta verið
ólík um margt, að skiptingin í
frjálshyggju annars vegar og and-
stæðu hennar, alræðishyggju hins
vegar, gengur raunar þvert á hina
hefðbundnu skiptingu í „hægri“ og
„vinstri" stefnur. Flestum er nú
Ijóst, að alræðishyggjumönnum
má skipta í hægri og vinstri sinna,
svo sem nasismi og kommúnismi
ættu að vera skýr dæmi um.
Á sama hátt mætti að mínum
dómi gera greinarmun á hægri og
vinstri sinnuðum frjálshyggju-
mönnum, þótt markalínurnar séu
þar ekki eins skarpar og í hinu
dæminu. Nú er merking orðanna
„hægri“ og „vinstri" vissulega
mjög óljós, þegar um stjórnmála-
stefnur er að ræða. En ef við
leggjum þar til grundvallar ólíkar
skoðanir á því, hversu víðtækur
ríkisgeirinn í efnahagskerfinu eigi
að vera og hversu mikil afskipti
hins opinbera af efnahagsmálum
skuli vera, þá er afstaða Johns
Stuarts Mills í því efni allmjög
önnur en þeirra Hayeks og Fried-
mans. Ekki væri því óeðlilegt að
telja Mill til vinstri arms frjáls-
hyggjunnar, en þá Hayek og
Friedman til hægri armsins.
Af núlifandi hagfræðingum má
sennilega telja til vinstri armsir.s
kenningum Vínarskólans og
Chicago-skólans er sá, að Vínar-
skólinn telur ófrjóar allar tilraun-
ir til þess að finna hagfræðileg
lögmál með tölfræðilegum rann-
sóknum (ökonómetríu). Eitt
þekktasta rit Vínarskólans um að-
ferðafræði á sviði mannvísinda er
bók eftir Hayek, sem kom út 1952
og ber titilinn „The Counter-
Revolution of Science", en undir-
titillinn er „Studies in the Abuse
of Reason". Hayek telur aðleiðslu-
aðferðir (induktion) sjálfsagðar og
nauðsynlegar í raunvísindum, en
að sama skapi ófrjóar og jafnvel
hættulegar í mannvísindum. Bein-
ir hann spjótum sínum einkum að
hinum pósitívísku kenningum
franska heimspekingsins Ágústs
Comtes, sem hann telur vera eina
helstu uppsprettulind allra ein-
ræðis- og alræðiskenninga nútím-
ans.
Milton Friedman á það hins
vegar sameiginlegt með ýmsum
marxistum að aðhyllast pósitív-
isma í þjóðfélagsvísindunum, svo
mjög sem kenningar hans yfirleitt
að öðru leyti eru frábrugðnar
marxisma. Hann er því í þessu
efni á öndverðum meiði við Hayek
og aðra höfunda Vínarskólans, þó
að segja megi, að niðurstöður hans
séu svipaðar niðurstöðum þeirra.
Það er meðal annars vegna ólíkrar
afstöðu þeirra Hayeks og Fried-
mans til aðferða í mannvísindum,
að tengslin milli Leiðarinnar til
ánauðar og Frelsis og framtaks eru
ekki náin. Hin sameiginlega
niðurstaða er fengin eftir all ólík-
um leiðum.
Meginboðskapur
Friedmans
Friedman getur um það í for-
mála bókarinnar, að efni hennar
neyða borgarana til þess að ráð-
stafa fjármunum sínum á annan
veg en þeir myndu sjálfir kjósa og
að þess vegna beri að takmarka
umsvif ríkisins sem mest. Fried-
man viðurkennir að vísu, að
ákveðin verkefni séu þess eðlis, að
markaðurinn geti ekki leyst þau,
þannig að fela verði þau opinber-
um aðilum, en hann telur þó að
jafnvel í Bandaríkjunum séu um-
svif hins opinbera orðin til muna
meiri en sé þjóðhagslega hag-
kvæmt.
Verulegur hluti bókarinnar
fjallar um það, hvernig flytja
mætti mörg þeirra viðfangsefna,
sem sjálfsagt þykir nú, að hið
opinbera annist að mestu eða öllu
leyti, yfir til hins frjálsa markað-
ar og láta einstaklingsframtakið
annast þau. Þau svið, sem einkum
eru tekin til meðferðar, eru skóla-
mál, heilbrigðismál, samgöngumál
og almannatryggingar. Án efa
gætu skref í þá átt í mörgum til-
vikum leitt til betri og ódýrari
þjónustu fyrir almenning, auk
þess sem einkarekstur leiðir til
æskilegrar dreifingar hagvaldsins.
Það ber þó að hafa hugfast, að
Friedman miðar að sjálfsögðu við
aðstæður í Bandaríkjunum, þar
sem í flestum tilvikum er um stór-
an og virkan samkeppnismarkað
að ræða. I litlu og einangruðu
þjóðfélagi eins og hinu íslenska
verða erfiðleikar óhjákvæmilega
meiri á því að búa virkri sam-
keppni skilyrði, þótt allir væru
sammála um það, að slíkt bæri að
gera.
Athyglisverð er sú skoðun
F’riedmans, sem hann færir ýmis
rök fyrir, að stighækkandi tekju-
skattur geti alls ekki náð þeim til-
gangi að jafna tekjuskiptinguna,
þannig að áhrif þeirra verði ein-
göngu þau, að draga úr sjálfs-
bjargarviðleitni manna. Eins og
kunnugt er, er það meginsjónar-
mið Friedmans, að peningamálin
séu virkasta hagstjórnartækið til
þess að ná þeim markmiðum í
efnahagsmálum að tryggja stöð-
ugt verðlag og eðlilegan hagvöxt.
En sú peningamálastefna, sem
Friedman mælir með, er allræki-
lega rædd í bókinni og þó í of
stuttu máli til þess að svo viða-
mikið efni sé þar brotið til mergj-
ar.
Stjórn peningamála
á Islandi
Þar sem ég tel gild rök hníga að
því, að stjórn peningamála sé sá
þáttur hagstjórnar hér á landi,
sem mest hefir farið úrskeiðis, tel
ég að þeim, sem við þau málefni
fást, sé hollt að kynna sér kenn-
ingar Friedmans á þessu sviði,
þótt kaflinn um peningamál í bók-
inni sé síður en svo tæmandi. Hver
sem skýringin kann að vera, virð-
ist svo sem enginn þáttur efna-
hagsmála sé íslenskum stjórn-
málamönnum torskildari en sam-
bandið milli peningamagns, verð-
lags og vaxta. Skiptir þar ekki
verulegu máli, hvar í flokki menn
standa. Ef til vill er skýringin sú,
að hinir háu nafnvextir hér á
landi, sem eru bein afleiðing af
verðbólgunni, villi mönnum sýn í
þessu efni, þannig að þeir eigi bágt
w
Með hinum svonefndu Olafslögum
vorið 1979 voru hugmyndir Fried-
mans um hámark þess, sem pen-
ingamagn mætti vaxa, lögfestar, en
ákvæði þeirra um þetta hafa þó
aldrei verið framkvæmd.
með að átta sig á því, að það eru
raunvextirnir, en ekki nafnvext-
irnir, sem skipta máli. Þess veit ég
jafnvel dæmi, að gert hafi verið
gys að öllu tali um raunvexti sem
hagfræðilegri firru. Minnir það
óneitanlega á það, þegar menn á
sínum tíma hentu gaman að þeirri
uppgötvun, að jörðin væri hnött-
ótt, með þeim rökum, að allir gætu
séð að hún væri flöt.
í því er þó nokkur kaldhæðni, að
ísland er þrátt fyrir þetta eina
landið, að því að mér er kunnugt,
þar sem hugmyndir Miltons
Friedmans þess efnis, að ákveðið
sé hámark fyrir vöxt peninga-
magns, hafi beinlínis verið lög-
festar. Þetta er gert með hinum
svonefndu Ólafslögum vorið 1979.
Ekki veit ég betur en þessi ákvæði
séu enn í gildi, en með tilvísun til
fyrirvara í lögunum hefir þetta
ákvæði ekki verið framkvæmt.
Mikilvægt skref í átt til fram-
kvæmdar þeirri peningamála-
stefnu, sem mörkuð var í Olafslög-
um, var tekið sumarið 1980, þegar
öllum sparifjáreigendum var
heimilað að verðtryggja sparifé
sitt, en nú er sagt, að háværar
raddir séu uppi um það meðal
stuðningsmanna ríkisstjórnarinn-
ar að hverfa frá verðtryggingunni.
Ef rétt reynist, er mér ekki Ijóst,
hvaða hugsun liggur því að baki,
en mjög myndi það brjóta í bága
við skoðanir Friedmans, og að því
er ég hygg, raunar hagfræðinga
almennt, ef þetta væri talið spor í
rétta átt, svo að verðbólgan hjaðni
og halli hverfi á viðskiptajöfnuði.
— Dæmi þau, sem hér hafa verið
rakin, frá vettvangi íslenskra
stjórnmála eru aðeins nefnd til
þess að sýna fram á, að málefni
þau, er bók Friedmans fjallar um,
snerta ekki síður íslensk vanda-
mál en annarra iðnvæddra þjóða.