Morgunblaðið - 09.12.1983, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 9. DESEMBER 1983
11
Úr fórum vesturfara
Bókmenntir
Erlendur Jónsson
Að vcstan. I.—V. Árni Bjarnarson sá
um útg. Akureyri, 1983.
Fyrir fjörutíu árum hóf Árni
Bjarnarson á Akureyri að safna
saraan til útgáfu þjóðlegum fróð-
leik sem Vestur-íslendingar höfðu
tekið saman og gefið út. Lágu þau
fræði á víð og dreif í ritum sem
gefin höfðu verið út í Vesturheimi,
fáum tiltæk. Þetta skyldi ekki
verða neitt smáræðis ritsafn, sext-
án bindi. Fjórum tókst Árna að
koma út nokkuð fljótlega. En þá
varð hlé á útgáfunni af orsökum
sem hann réð ekki við. Þar til nú
að Skjaldborg hleypur undir
bagga, endurprentar þau fjögur
sem út voru komin, bætir einu við
strax og hyggst síðan halda áfram
útgáfunni þar til lokið er.
1 endurprentuðu bindunum eru:
þjóðsögur og sagnir ýmsar, Sagna-
þættir Sigmundar M. Long og
Minningaþættir Guðmundar í
Húsey.
Þjóðsögur þær, sem Vestur-ís-
lendingar hafa safnað og skráð,
eru í fáu frábrugðnar því sem
skráð var um svipað leyti hér
heima. Draugasögur sýnast hafa
verið einkar vinsælar upp úr aida-
mótunum síðustu, bæði hér og þar.
Og meir en svo að þjóðtrúin fylgdi
landanum vestur um haf, einnig
þar bættist við safnið. Saga segir
frá reimleikum í Winnipeg og fer
ekki á milli mála að dularfullu
fyrirbærin hafa hagað sér þar að
íslenskum hætti.
Minningaþættir Guðmundar í
Húsey eru nokkuð sundurlausir en
prýðilega skráðir og bera með sér
að Guðmundur hefur verið maður
greindur og minnugur. Hann
fæddist í Jökulsárhlíð eystra, og
bjó til fullorðinsára á Austur-
landi. Þaðan eru líka söguþættir
hans. Sumir segja frá kunnum
mönnum. Skemmtilegar eru t.d.
frásagnir hans af Páli ólafssyni.
Páll var lengi í röð heldri bænda
þar eystra. En Guðmundur getur
ekki aðeins höfðingja heldur vel-
flestra bænda í sveit sinni. Einnig
lýsir hann jafnöldrum sínum og
segir jafnframt hvað úr þeim varð
í lífinu. Mannlýsingar Guðmundar
eru fáorðar en skýrar. Hann hefur
að eðlisfari verið afbragðs rithöf-
undur. Aldurhniginn var hann
orðinn þegar hann skráði þætti
sína. Og þá fór honum sem öðrum
á ævikvöldinu: »Nú rifjast upp
fyrir mér orð og atburðir, sem mér
hafa ekki runnið til hugar um
margra ára skeið; það er engu lík-
ara en að opnast hafi í heila mín-
um geymslurúm, sem lokuð hafa
verið lengi, en um leið lokist þau,
sem eiga að varðveita viðburði líð-
andi stundar.^
I fimmta bindinu, sem nú kemur
fyrir almennings sjónir í fyrsta
sinn, eru sex minningaþættir vest-
urfara. Árni Bjarnarson segir um
höfundana: »Minningar sínar skrá
þeir „er degi tekur að halla“ og
einhver stund gefst til ritstarfa.
Rekja þeir fyrst bernsku- og
æskuárin heima á íslandi, lýsa
Árni Bjarnarson.
fábreyttum störfum til sveita og
sjávar, vinum og kunningjum og
þeirri örlagaríku stund þegar
vesturför kemur til sögunnar. Þá
er sjálft ferðalagið til fyrirheitna
landsins, sem oftast tók mánuð
eða meir með öilum þeim miklu
erfiðleikum sem verða á hinni
löngu leið, og siðast en ekki síst
landnámi í nýjum heimi.«
Eins og ráða má af ofanskráðu
voru menn jafnan búnir að dvelj-
ast lengi vestanhafs þegar þeir
hófu að rita endurminningar sín-
ar. Þeir höfðu aðlagast lífinu
vestra að svo miklu leyti sem full-
tíða menn festa rætur í nýjum
heimkynnum. Þó lífið hefði ekki
leikið við þá hér á Fróni var margs
að minnast að heiman. Og hvað er
náttúrlegra en að horfa með sökn-
Dýrmætur farmur
Bókmenntir
Jóhann Hjálmarsson
ÍSLENSKIR SAGNAÞÆTTIR.
II. bindi.
Safnað hefur Gunnar S. Þorleifsson.
Kápa og teikningar cinnig eftir
hann.
Bókaútgáfan Hildur 1983.
Þjóðlegur fróðleikur er íslend-
ingum í blóð borinn. Menn vilja
ólmir vita eitthvað um hið liðna,
ekki síst gefi það vísbendingar um
uppruna þeirra sjálfra.
Gunnar S. Þorleifsson bókaút-
gefandi sendir nú frá sér annað
bindi íslenskra sagnaþátta. -Að
öllum líkindum verður þetta stórt
safn hjá Gunnari því af miklu er
að taka. Að þessu sinni er Gunnar
mjög fundvís á eftirtektarverða og
vel ritaða þætti. Ég nefni sem
dæmi Miðhúsaránið í Vestmanna-
eyjum eftir Jóhann Gunnar ólafs-
son, Hákarlaveiðar á Ströndum
eftir Jóhann Hjaltason, Hvíta-
bjarnaveiðar í Þingeyjarsýslum
eftir Jóhannes Friðlaugsson, Ind-
landsfar strandar á íslandi hlaðið
gulli og gimsteinum eftir Árna
Óla og Sölvi Helgason eftir Ing-
unni Jónsdóttur.
Allir þessir þættir og margir
fleiri eru læsilegir og veita okkur
innsýn í liðinn tíma, hugsunarhátt
og samfélag. Þeir fara ágætlega
saman. Galli er þó að flesta þeirra
er að finna í öðrum bókum. Gunn-
ar S. Þorleifsson hefur gert nýja
bók úr efni gamalla bóka ef svo
má komast að orði. Þetta kemur
kannski ekki að sök með tilliti til
nýrra lesenda, en þeir sem eru á
höttum eftir þjóðlegum fróðleik
munu rekast hér á gamla kunn-
ingja.
Þessar aðfinnslur vega vitan-
lega ekki þungt. Mestu skiptir að
íslenskir sagnaþættir séu vönduð
og góð heimild í anda hins þjóð-
lega fróðleiks. Að því leyti er ann-
að bindið fremra fyrsta bindinu.
Meðal þess sem menn munu lesa
með athygli í íslenskum sagna-
þáttum er frásögn Árna Óla af
strandi Het Wapen van Amster-
dam, og dýrmætasta farmi sem til
landsins hefur komið. Árni Óla
færir rök að því að margur hafi
orðið fingralangur fyrir austan
þegar slíkur hvalreki barst á land:
„Þær sagnir ganga og, að hús-
mæður eystra hafi um þetta leyti
skipt um sængurföt i rúmum sín-
Gunnar S. Þorleifsson
um, og hafi heimilisfólk sofið við
silkirefla og rúmklæði úr silki
lengi á eftir."
Frágangur er allur hinn snyrti-
legasti á íslenskum sagnaþáttum
og fylgja laglegar teikningar og
skreytingar útgefandans. En ég
vænti þess að í lok sagnaþáttanna
sé heimilda getið og upplýst hvar
þættirnir birtust upphaflega. Það
er hógvær krafa um sjálfsögð
fræðimannsleg vinnubrögð.
uði til uppvaxtarára og æsku-
stöðva?
Vitanlega var vesturförin og
landnámið stærsti viðburðurinn í
lífi hvers vesturfara. Hins er líka
skylt að geta að i þáttum þessum
er ýmsan fróðleik að finna um
menn. og málefni hér heima sem
varla tjóir að leita annars staðar.
Þeir, sem hurfu vestur um haf,
fylgdust margir grannt með því
sem gerðist hér heima þó þeir
ættu ekki afturkvæmt sjálfir. Þeir
skrifuðust á við vini og kunningja
hér heima. Og lengi voru einstakl-
ingar og fjölskyldur að flytjast
vestur og færðu þá með sér nýj-
ustu fréttir að heiman. Þegar árin
færðust yfir tóku vesturfarar
óbeint að bera sig saman við jafn-
aldrana heima og þá um leið að
vega og meta kosti og galla þess
hlutskiptis sem þeir höfðu kosið
sér, en ýmsir höfðu þeir á sínum
tíma horfið vestur um haf vegna
þess að menntunarmöguleikar
voru hér alls engir. Árni Bjarnar-
son getur þess í inngangi að vest-
urfararnir hafi ekki alltént losnað
undan fátækt og basli, þótt þeir
freistuðu gæfunnar í nýju landi.
Þeirra biðu ærnir erfiðleikar. En
eitt virðist hafa verið sameigin-
legt flestum eða öllum sem komnir
voru til vits og ára, þegar þeir
fluttust til Vesturheims: Þeir
héldu áfram að vera Islendingar í
sinni og skinni. Þjóðlegu fræðin
fylgdu þeim eins og gerst má
marka af þáttum þessum. Og
ástríðan að skrifa það sem á hug-
ann leitaði.
Vonandi auðnast Árni Bjarnar-
syni að halda verki þessu áfram og
leiða það til lykta í fyllingu-tím-
Útigangsbörn
Bókmenntir
Sigurður Haukur Guðjónsson
ÍITIGANGSBÖRN
Höfundur: Dagmar Galin
Myndir: Kurt Schmischke
Þýöing: Salome Kristinsdóttir
Prentverk: Prentsmiðja Björns
Jónssonar
Útgefandi: Bókaútgáfan Skjaldborg
Þetta er bók eins og bækur ger-
ast beztar, vekja lesandann til
umhugsunar um þá niðurlægingu
mannkyns sem víða blasir við, og
líka um mátt kærleikans. í Bog-
ota, Kolumbíu, hefst sagan. Ferða-
langar eru að festa á filmu glans-
hlið lands og þjóðar. í skugganum
ráfa lítil börn um í leit að æti.
Foreldralaus, heimilislaus, van-
hirt og í lörfum fara þau um í
hópum milli svefnbælis og rusla-
hauga borgarinnar. Þetta er ekki
sýnt af leiðsögufólki, en við fylgj-
um konu, Emiliu, inní þennan
viðbjóð, fylgjumst með hvernig
henni tekst að bjarga 3 börnum,
tveim systrum og dreng, frá þessu
hörmunganna lífi. Þau eru af indí-
ánum komin, og Emilia býður
þeim í hús sitt, sem reyndar er
fullt fyrir af börnum, sem líkt
hafði verið ástatt um. Húsmóðirin
og þerna hennar, Eualia, reyna
eftir föngum að seðja hungur
barnanna með súpuseyði. En það
er meira fyrir þau gert. Emilia
kemst í samband við góðhjartað
fólk, sem tekur börnin í fóstur. Við
fylgjum systrunum Pilar og
Blöncu og félaga þeirra Antonio
til Frakklands, kynnumst því,
hvernig kærleikurinn breytir þeim
úr tortryggnum dýrum í elskuleg
börn. Þetta er ekki skáldskapur,
heldur sönn saga, sönn saga af
akri hræsnisfulls heims, sem
flaggar pappírslögum um jafnan
rétt allra barna til menntunar,
þroska, öryggis.
Höfundur gerir efninu frábær
skil, og þýðingin hefir tekizt mjög
vel. Málið fallegt og lipurt.
Vart telst það til lélegrar vinnu
á próförk þó púði gerist púpa (84),
nei, hér er allsstaðar vel að verki
staðið. Þessi bók á ekki síður er-
indi við fullorðna en unglinga.
Hafi útgáfan innilega þökk fyrir
frábæra bók.
Allt í lagi“-bækurnar
99
Bókmenntír
Siguröur Haukur Guöjónsson
„Allt í lagi“-bækur Arnar og Örlygs.
Höfundur: Jane Carruth
Myndir: Tony Hutchings
Þýðing: Andrés Indriðason
Setning: Svansprent hf.
Prentað á Ítalíu
Útgefandi: Bókaútgáfan Örn og Ör-
lygur.
Þetta eru bráðfallegar bækur,
myndskreytingarnar hreint meist-
araverk. Texti hverrar síðu stutt-
ur, hnitmiðaður, og á ljósan og
auðveldan hátt er sagt frá þvf sem
bókinni er ætlað að tjá. Allt eru
þetta myndir sem stautfær börn
þekkja úr sínu lífi eða félaga
sinna.
Nussbaum, Swallow og Scofield í góðri stund.
mér fannst Swallow ná sér veru-
lega á strik í sóló, fyrir utan
„Confirmation". Nussbaum lék
oft einleik þetta kvöld og komst
prýðilega frá þvi. Tónleikunum
lauk á rokki og eftir mikið klapp
fylgdi eitt stykki glerhart bop.
Þetta voru aflmiklir og
skemmtilegir tónleikar. Desíbelin
voru ekkert spöruð, né heldur
bassatromman. Mörgum kunn-
uglegum föstum liðum úr rokkinu
brá fyrir, en tónlistarlega er tríó
Scofields ansi mörgum fetum
framar en hin fremur einhæfa
rokktónlist, sem þó er ágæt þar
sem hún á við.
Mér skilst að nokkurt tap hafi
verið á þessu tónleikahaldi og er
það leitt. Ástæðurnar eru án efa
ýmsar, en ein er sú, að nú er hart
í ári hjá launafólki og önnur sú,
að hinar nýrri og ferskari stjörn-
ur í jassinum eiga ekki upp á
pallborðið hjá þeirri kynslóð
jazzáhugafólks sem hefur mest
auraráð (miðinn kostaði 460
krónur). Ég vona innilega að tap-
ið hafi ekki verið mikið og að við
getum átt von á því í framtíðinni
að sjá og heyra fleiri jazzleikara
af yngri kynslóðinni, þótt segja
megi um þá eldri að vissulega sé
betra seint en aldrei og þar fari
nú hver að verða síðastur, sam-
anber „hina átta stóru".
NYIR VINIR
Kanínustrákurinn Stubbi flyst
með foreldrum sínum á nýjan
stað. Þeta hryggir hann, því hann
ann því er hann þekkir, óttast hið
ókunna. En þar reynast líka vinir
og heillandi ævintýr í varpa.
TANNLÆKNIRINN ER GÓÐUR
íkornastrákur fær tannpínu, því
að hann var mikið fyrir sætindi og
hirti ekki um að bursta tennurnar.
Hann hræðist tannlækninn og
tækin hans, en kemst að því, að
slíkt er með öllu ástæðulaust.
HEILLAGLERAUGUN
Músadrengur er byrjaður i
skóla. Hann sér ekki réttvel, og
reynir að dylja það. Glöggur kenn-
ari gerir sér samt grein fyrir
|)essu, og móðir Anga fer með
hann til augnlæknis. Én Angi vill
ekki nota gleraugun. í skemmti-
garði kemst hann þó að því, að
betur eru þau komin á nefi en í
vasa.
Á SPÍTALA
Broddgaltarstelpan missir
brúðuvagn sinn út á götu, eltir
hann og þau verða fyrir bíl. Vagn-
inn molast, Ögn litla skellur í göt-
una og er flutt á spítala. Sem bet-
ur fer reynast meiðsli hennar
minni en áhorfist, og allt fer vel
að lokum í þessari bók, eins og í
„Allt í lagi“-bókunum öllum.
Þýðing Andrésar mjög góð.
Próförk villulaus.
Bráðfallegar bækur, sem for-
eldrar ungra barna ættu að veita
athygli.
Hafi útgáfan þökk.