Morgunblaðið - 27.01.1985, Blaðsíða 52

52
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 27. JANÚAR 1985
Leikhús einkaframtaksins og
áhrif þess á leiklistarlíf á íslandi
„Það er vissulega rétt, að með stofnun leikhússins hefur einkaframtakið haldið innreið sína í íslenskt leikhúslíf og við teljum það vera af hinu góða.
Við teljum að það sé grundvöllur fyrir því að reka menningarstarfsemi sem byggist á einkaframtaki og án ríkisforsjár að öllu leyti. Við viljum ekki
reka þetta á opinberum styrkjum, frekar deyjum við,“ var haft eftir þeim Páli Baldvini Baldvinssyni og Sigurjóni Sighvatssyni í Morgunblaðinu fyrir
skömmu, en þeir Páll Baldvin og Sigurjón eru aðstandendur nýstofnaðs leikhúss, Hins leikhússins, sem um þessar mundir stendur fyrir sýningum á
söngleiknum Litlu hryllingsbúðinni í Gamla bíói.
Einkaframtak í leikhúsrekstri? Er það mögulegt? kynni einhver að spyrja. Og ef það er mögulegt, er það æskilegt? Gefur það leikurum aukin
atvinnutækifæri, eykur það leikhúsáhuga almennings, skapar það meiri breidd, hefur það áhrif á gæðin eða breytir það yfirhöfuð nokkru um
leiklistarlífið í landinu?
Sjálfir segja forráðamenn Hins leikhússins að þeir ætli sér að reyna að stækka þann hóp sem sækir leikhús og það verði ekki gert nema með því að
„að tala við fólk á því máli sem það skilur". Leikhúsin eru að vissu leyti angi af skemmtanabransanum segja þeir, og sem slík í mikilli samkeppni um
frítíma fólks. „Við reynum að haga vinnubrögðum okkar í samræmi við þessa staðreynd," segja þeir.
Hvaða þýðingu hefur þetta nýja leikhús einkaframtaksins fyrir leikhúslífið í landinu? Morgunblaðið leitaði álits leikhússmanna á þessari spurningu
og öðrum tengdum og fara hugleiðingar þeirra hér á eftir:
Jón Viðar Jónsson
leiklistarstjóri
Útvarpsins:
Vinsældir
verka engin
trygging fyrir
listrænum
verðleikum
Það er vitaskuld ekkert lögmál
að Ieiksýning, sem nýtur það mik-
illa vinsælda að hún skilar kostn-
aðarmönnum sínum hagnaði,
þurfi að vera vafasöm frá listrænu
sjónarmiði. Á hinn bóginn veita
vinsældir nákvæmlega enga
tryggiöKU fyrir listrænum verð-
leikum og mætti bæði færa fyrir
því rök og nefna söguleg dæmi,
sem ekki er rými til að gera hér.
Það hefur sem sé löngum verið
svo, að sú listframleiðsla hefur
gleymst fyrst, sem naut mestrar
lýðhylli á sínum tíma, á meðan
verk, sem fengu takmarkaða við-
urkenningu í upphafi stóðust tím-
ans tönn og urðu varanlegur þátt-
ur menningararfleiðarinnar.
Á þetta verður tæpast of rík
áhersla lögð nú,. þegar öflugur
áróður er rekinn fyrir því að list
og menning eigi að standa undir
sér og helst að bera sig eins og
hvert annað gróðafyrirtæki. Það
þarf meira en lítinn skynsemis-
skort (sé ekki beinlínis um hreina
listfjandsemi að ræða, sem mér
finnst stórum líklegra) til að
halda því fram að tæplega 250
þúsund manna þjóð geti haldið
uppi menningarlífi, sem standist
einhvern samanburð við það sem
gert er meðal stærri þjóða, án þess
að til komi almennur stuðningur í
formi opinberra styrkja. Má í
þessu sambandi benda á stöðu ís-
lenskrar kvikmyndagerðar, sem ég
held að engum ábyrgum aðila
detti í hug að geti endalaust lifað
á bankalánum og persónulegum
slætti. Vil ég þá alís ekki gera lítið
úr því, sem sumir einkaaðilar hafa
lagt af mörkum til íslenskra
kvikmynda, en einn gallinn við þá
frjármögnunarleið er sá að hún er
of óviss og tryggir því ekki þá
órofa varðveislu og viðhald sem er
listinni nauðsynleg.
Bregðist hins vegar opinberir
aðilar, sem ég tel þá hafa gert
gagnvart frjálsri leikstarfsemi
hér, er full ástæða til að fagna því
að einkaaðilar bæti fyrir þá van-
rækslu. Ég skal þó ekki leyna því
að ég óttast að slíkir aðilar kunni
að vilja að fá peningana sína aft-
ur, jafnvel með vöxtum, og sníði
þar með þeirri sköpun sem þeir
styrkja óeðlilega þröngan stakk.
Ég er persónulega þeirrar skoð-
unar að aukin fjölbreytni og sam-
keppni á menningarsviðinu eigi að
vera af hinu góða sé skynsamlega
að staðið. Mér finnst íslensk leik-
list hafa á liðnum árum liðið fyrir
það andlega slen, sem stofnanir
geta alið af sér, og ég hef einnig af
því áhyggjur að of lítil atvinna sé
í boði hjá leikhúsunum fyrir þá
ungu leikara, sem nú eru að koma
fram á sjónarsviðið. Ég veit hins
vegar að þar leynast kraftar sem
geta átt eftir að bera ágætan
ávöxt fái þeir að þroskast og séu
vel virkjaðir. Mér finnst það tím-
anna tákn að fram komi ný leik-
hús og samtök, sem ekki sækja
allt til ríkisins, og vona aðeins aö
þau fái að lifa við skilyrði sem geri
þeim kleift að setja markið hátt
og verða í alvöru fær um að keppa
við stofnanirnar. Ég sé enga
ástæðu til að ætla að þau verði
hættuleg menningu okkar, en hins
vegar vona ég að engum nema
ofsatrúarmönnum detti í hug að
þau geti leyst opinbera aðila und-
an þeirri skyldu að veita fé til
menningar og lista. Stofnanir eins
og þjóðleikhús, háskóli, sinfóníu-
hljómsveit og ríkisútvarp eru
nauðsynlegar þjóðlegri sjálfsvirð-
ingu okkar og þeir sem vilja slátra
þeim í nafni sálarlausrar hug-
myndafræði hafa ekki bent á
neina aðra raunhæfa kosti.
Hans Kristján Árna-
son framkvæmdastjóri
Alþýðuleikhússins:
Allt framtak
jákvætt
Ég vil byrja á að óska aðstand-
endum Hins leikhússins hjartan-
lega til hamingju með framtakið.
Að baki svona fyrirtæki er mikill
stórhúgur og ómæld vinna.
Ég tel að fjölbreytni í okkar
menningarlífi sé kærkomin og
nauðsynleg og því gleðst ég heils-
hugar yfir öllu því sem kryddar
frítíma okkar íslendinga — sér-
staklega í skammdeginu. Fjöl-
breytni á þessu sviði kaliar á sam-
keppni sem er af hinu góða að
mínu viti. Það vill oft gleymast að
allt framtak er jákvætt fyrir list-
ina og styður þar hvert verk ann-
að. Og þeim mun fleiri sem tæki-
færin eru fyrir íslenska listamenn
því betri verður árangurinn, ef að
líkum lætur.
Spurt er hvort leikhús geti borið
sig án opinbers fjárstuðnings? En
spyrja má þá á móti: Hvers konar
ieikhús er átt við?.
Það er sjálfsagt hægt að reka
(söng) leikhús með hagnaði ef ekki
er tekin of mikil áhætta og ávallt
valin verk sem líkleg eru til að
draga sem flesta á sýningarnar.
Ég er hræddur um að leikhús sem
rekið er á þeim nótunum þróist
fyrr en síðar út í hefðbundinn
skemmtanaiðnað. Og þá erum við
ekki að tala um leikhús í venju-
legum skilningi þess orðs. Það er
t.d. afar mikilvægt að fjárhagsleg-
ar aðstæður séu fyrir hendi í
leikhúsi til að gera tilraunir með
verk sem reikna má með að njóti
e.t.v. ekki almennra vinsælda og
skili þar af leiðandi ekki nægum
tekjum til að standa undir kostn-
aði við uppfærsluna. Af slíkum
verkefnum er samt ávallt óbeinn
hagur. Hvernig á t.d. að vera unnt
að hlúa að íslenskri leikritun
nema því aðeins að unnt sé að
sviðsetja verkin? Það tekur leik-
ritahöfund oft langan tíma að ná
árangri og slíkur árangur næst
varla án þess að einhverjir séu til-
búnir að greiða niður framtakið í
leiksmiðjunni.
Að mínu viti er hlutverk leik-
húss, eins og annarra listgreina,
m.a. að kynna okkur ólíka menn-
ingarheima og fá okkur til að
skoða okkur sjálf og þjóðfélagið í
nýju ljósi. Schopenhauer segir ein-
hvers staðar: „Áð fara ekki í leik-
hús er eins og að hafa engan spegil
í baðherberginu." Leikhúsið á að
forða okkur frá einstefnu og
þröngsýni. Til þess þarf kjark og
víðsýni þeirra sem að leikhúsinu
standa — því oft eru slíkir könn-
unarleiðangrar fjárhagslega vafa-
samir. Það getur því verið afar
varasamt að meta árangur leik-
húsa á grundvelli ársreikninga
þeirra.
Ef leikhús getur ekki reitt sig á
ákveðinn fjárhagsstuðning frá
hinu opinbera — eða öðrum utan-
aðkomandi aðilum — þá segir það
sig sjálft að ekki verður ráðist í
tvísýn verkefni. En tilraunastarf-
semi á þessu sviði er jafn
nauðsynleg og t.d. tilraunir og
rannsóknir í atvinnulífinu.
AUs staðar þar sem ég þekki til
eru leikhús rekin með fjárstuðn-
ingi frá opinberum aðilum og/eða
einstaklingum og fyrirtækjum.
Leikhús sem slíkt borgar sig ekki
ef menn beita einungis hefð-
bundnum arðsemis mælikvarða
við mat á rekstrargrundvelli þess.
Ég er ekki þar með að segja að
ekki verði að taka tillit til tekna af
starfsemi leikhússins og gæta
hagsýni í rekstrinum eins og tök
eru á innan þessa ramma. Hjá því
verður ekki komist. Leikhús verð-
ur að taka mið af því þjóðfélagi
sem það starfar í og leitast við að
rata meðalveginn milli tekjuöflun-
ar og listræns metnaðar. Þetta
tvennt getur á stundum farið sam-
an og þá er vel — en oftar en ekki
verða menn að fórna öðru á kostn-
að hins.
Gísli Alfreðsson
Þjóðleikhússtjóri:
Fjölmörg
sjálfstæð leik-
hús hafa starf-
að hér áður
Óttast Þjóðleikhúsið samkeppni
við leikhús sem rekið er með því
hugarfari að það standi undir sér,
eins og forráðamenn Hins leikhúss-
ins ætla að reka sitt leikhús?
Þjóðleikhúsið fagnar allri sam-
keppni og hefur eftir mætti stutt
við þau leikhús sem hér á landi
starfa.
Öll leikhús eru rekin með því
hugarfari að þau standi undir sér
eins og frekast er möglegt.
Er hægt að reka leikhús sem full-
nægir ítrustu menningarkröfum án
styrkja af einhverju tagi?
Það tel ég ekki vera, frekar en
hægt sé að reka menntaskóla með
hagnaði. Þó stendur Þjóðleikhúsið
sig mjög vel, þegar haft er í huga
að styrkur til þess nemur um 60%
af fjárþörf þess á ári, á sama tíma
og sambærileg leikhús í Evrópu
eru með styrki sem eru um
85-95% af fjárþörf.
Forráðamenn Hins leikhússins
segja að leikhúsin séu í gífurlegri
samkeppni um frítíma fólks og séu
að því leyti angi af skemmtana-
bransanum. Ertu sammála þessu?
Það má vel vera að þeir hafi rétt
fyrir sér, en þá verður ekki annað
sagt en leikhúsin á ísiandi standi
sig frábærlega vel í þessari sam-
keppni, því það er staðreynd að á
Islandi seljast um 400.000 leik-
húsmiðar árlega, sem svarar til
þess að leikhúsaðsóknin sé um
170%. f öðrum Evrópulöndum er
hún á bilinu 5—10%. Enda getur
ekkert ríkisleikhús í veröldinni
státað af því að nær helmingur
þjóðarinnar sæki það á ári hverju.
Er leikhús einkaframtaksins rétta
leiðin, að þínu mati, til að gefa ung-
um leikurum tækifæri til að spreyta
sig, tækifæri sem þeir fá ekki hjá
atvinnuleikhúsunum?
Vissulega er þetta ein Ieið til að
gefa ungum leikurum tækifæri, en
þetta er engin ný leið. Flosi
Ólafsson stofnaði „Nýtt leikhús"
árið 1959 og sýndi söngleikinn
„Rjúkandi ráð“ fyrir fullu húsi
heilan vetur. Brynja Benedikts-
dóttir setti „Hárið" upp í
Glaumbæ 1971 sem sömuleiðis
gekk fyrir fullu húsi heilan vetur
og lengur. Fjölmörg sjálfstæð
leikhús hafa starfað hér síðustu
áratugi, nægir að nefna nokkur
s.s. Grímu, Litla leikfélagið,
Leiksmiðjuna, Alþýðuleikhúsið,
Revíuleikhúsið, og nú síðast Stúd-
entaleikhúsið, Kvennaleikhúsið og
Hitt leikhúsið. að ógleymdu Egg-
leikhúsinu.
Flest tækifæri fá þó ungir leik-
arar í atvinnuleikhúsunum, sem
dæmi má nefna að nú eru starf-
andi um 25 ungir leikarar við
Þjóðleikhúsið.
Hver er staðan í íslensku leikhús-
lífi í dag?
Eins og af orðum mínum má
ráða álít ég hana vera mjög góða.
Við eigum mjög góðum lista-
mönnum á að skipa á öllum svið-
um leiklistar, bæði ungum og
gömlum. Sterk staða leiklistarinn-
ar mótast þó ekki hvað síst af hin-
um mikla áhuga fólksins á leiklist,
enda eru nær allar sýningar Þjóð-
leikhússins sneisafullar um þessar
mundir.
Helgi Skúlason leikari:
Eg fagna nýjum
leikhúsum
Ég fagna nýjum leikhúsum og
ekki síst þessari gríðarlegu starf-
semi víða um bæinn á síðustu ár-
um. Nú er leikið á Kjarvalsstöð-
um, í Félagsstofnun stúdenta,
Nýlistasafninu og nú síðast í
Gamla bíói svo eitthvað sé nefnt.
Og fólkið streymir að. Ég sé ekki