Morgunblaðið - 16.08.1985, Blaðsíða 27

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 16. ÁGÚST 1985
27
anna og óendanlegar þulur og
þjóðkvæði, sumt af því var runnið
frá Guðrúnu gömlu á Flókastöð-
um, sem var eins og sprottin beint
út úr kviku þjóðtrúar og þjóðhátta
um aldir. Eg hef stundum gert
mér í hugarlund að hjá henni hafi
þær lært forneskju og galdur. Síð-
ar á lífsleiðinni málaði Ásta lítið
olíumálverk, sem sýnir þær stall-
systurnar í hlóðaeldhúsinu hjá
Guðrúnu á Flókastöðum. Myndin
verður að lifandi listaverki í inn-
sýn þess sem var.
Síðar eignuðust pær þriðju fóst-
ursysturina, frænku sína Guðrúnu
Einarsdóttur, sem síðar giftist
Gísla Sveinssyni sýslumanni, en
hún dvaldist hjá þeim á Breiða-
bólsstað að ég held í fimm ár. Og
enn bættist við frændi þeirra Páll
Eggert Ólason, síðar mikilvirkur
fræðimaður, sem kom austur í
sveitaloftið og nýmjólkina til að
sigrast á berklum. í nánum
tengslum var svo skyldfólkið á
Núpi, vinafólk á Sámsstöðum og
Árnagerði. Af frásögnum virðist
mér að unga fólkið í öllu þessu
fjölmenna hverfi hafi myndað
glaðan og vonbjartan hóp, sem
lifði í leik og ljóðum. Fjær í hlíð-
inni bjó svo frændfólkið á Kirkju-
læk og nánir vinir á Eyvindar-
múla.
En svo var haldið til borgarinn-
ar, „suður“ eins og það var kallað.
Saman stunduðu þær nám i
Kvennaskólanum í Reykjavík í
kringum 1912 og komust þar í
kynni við all stóran hóp bekkjar-
systra og mynduöu ævilöng vin-
áttutengsl við þær. Af þeim lifa
enn í hárri elli Anna Þorgríms-
dóttir úr Keflavík og Elín Vigfús-
dóttir á Laxamýri. Asta bætti síð-
ar við sig ári í hússtjórnardeild og
fyrir bragðið varð hún leiknari og
lærðari matmóðir og á ég sem
sælkeri og mathákur ófáar minn-
ingar um krásirnar hjá henni. Nú
má ekki skilja þetta svo að ég hafi
talið hana fremri móður minni á
öllum sviðum. Móðir mín átti líka
sína góöu parta, þó ég fari ekki að
tíunda það í grein um Ástu.
Árið 1916 giftist Ásta Skúla
Thorarensen á Móeiðarhvoli. Þau
ætluðu fyrst að setja upp bú á
Ragnheiðarstöðum í Flóa, en áður
en til þess kæmi, andaðist faðir
hans, Þorsteinn á Móeiðarhvoli, og
var þá ekki annað til ráða en að
þau stofnuðu heimili sitt á höfuð-
bólinu og tækju við búskapnum.
Nokkrum árum síðar giftist móðir
mín Óskari bróður Skúla -og má
sjá, hve tvær fjölskyldur okkar
voru nátengdar, að segja mátti að
þær væru systur, sem giftust
bræðrum. Slík systkinabrúðkaup
eru að því leytinu dásamleg, að
þau leiða til ótrúlega náinna
tengsla, þar sem segja má að þitt
er mitt og mitt er þitt, en á hinn
bóginn verða þau e.t.v. til að ein-
angra og takmarka eðlilegri
mægðatengsl út á við.
Ég ætla ekki að hafa mörg orð
um þetta, en þannig æxluðust mál,
að faðir minn fluttist til Reykja-
víkur með fjölskyldu sína 1928 og
hugðist hafa ofan af fyrir sér sem
trésmiður og húsasmiður. En þeg-
ar hann var að smíða hús Tómasar
Tómassonar ölgerðarmanns í
Bjarkargötunni, varð hann fyrir
slysi og tók að sér afgreiðslu á
Bifreiðastöð Reykjavíkur. Á
Móeiðarhvoli bjuggu hinsvegar
Skúli og Ásta á hálfri jörðinni, en
þriðji bróðirinn, Haraldur, og Al-
dís kona hans á hinum helmingn-
um.
Þannig var sviðið sett fyrir það
æviskeið Ástu, sem varð blóma-
tími hennar, húsfreyjan á Móeið-
arhvoli, og þar naut ég og systkini
mín hennar mest. Á stundum gát-
um við ekki gert mun á henni og
móður okkar. Hún og Skúli eign-
uðust aðeins einn son, Þorstein, og
svo var ég skírður sama nafni, sem
oft hefur valdið kátbroslegum
misskilningi. Pabbi og mamma
áttu hinsvegar fjölda barna, við
urðum sjö sem komumst upp.
Þá voru kreppuárin í algleym-
ingi. Án þess að við skildurn það
börnin, átti allt fullorðna fólkið i
fjárhagsbasli. Við krakkarnir
sáum aldrei pening, en kipptum
okkur ekki upp við það, því að þá
var það eðlilegt ástand. Við gerð-
um okkur ekki grein fyrir því,
hvernig kreppan lagðist eins og
farg á foreldra okkar, svipti fólk
framtaki og vonum. Löngu síðar
hef ég gert mér þetta ljóst og fæ
varla skilið, hvernig við skrimtum
af. Ein helsta björg okkar var að
við vorum send austur á Móeið-
arhvol, stundum allt að helming
árs og fyrir kom að maður dveldist
þar og að vetrarlagi. Móeiðar-
hvolsdvölin var í okkar augum
sjálfsagður hluti af tilverunni, og
við hugsuðum ekki hót út í það, að
vísast fylgdi enginn uppihalds-
kostnaður með. Þó við færum að
gera gagn, þegar við stækkuðum,
er víst að við áttum þar ekkert
inni. Þetta sýnir enn betur, hvern-
ig við fléttuðumst saman eins og
ein fjölskylda væri, þar sem bæði
feður okkar og mæður voru ein-
staklega samrýmd og elskuleg
systkini. Þorsteinn nafni minn,
sonur Ástu og Skúla, var elstur í
öllum hópnum og varð sjálfkrafa
leiðtogi sem við litum mjög upp
til.
Ógerlegt er í grein af þessu tagi
að gefa heildarlýsingu á tímabil-
inu sem spannar árin 1930—45.
Þetta var krepputími sem Skúli
frændi fór ekki varhluta af, frem-
ur en aðrir bændur. Þetta var tími
harkalegra stjórnmáladeilna, sem
frændi tók mikinn þátt í, upp-
hafstimi mjólkursendinga til
Flóabúsins og hlutverk mitt í
mörg ár að vera mjólkurkúskur,
aka brúsunum á hestvagni um 5
km leið upp á þjóðveg. Þetta var
upphafstími ríkisútvarpsins, þeg-
ar vinnutími var jafnvel styttur til
þess að allir gætu hlustað á fréttir
og kvölddagskrá. Ég man eftir því
að þá var sveitasími loksins lagð-
ur. Þá var líka verið að slétta stór-
ar skákir af túnum. Langt í
fjarska sáum við bíla aka eftir
Rangársöndum og Ijósker þeirra
glömpuðu í hauströkkrinu. Þetta
var tímabil MA-kvartettsins og
það var „kátt um kvöld“ á héraðs-
skemmtun á Strönd. Síðar varð
þetta ógnþrungið tímabil styrj-
alda og hernáms, breskar herbúðir
með bröggum voru reistar
skammt frá í Djúpadal. Alltaf var
eitthvað að gerast, eitthvað sem
greip hugann og hélt áhuganum
vakandi.
Ég verð að stytta mál mitt með
samlíkingu. Sagt er í gamni að
langslag yrði heldur leitt, ef það
héti ekki neitt. En í æskudvöl
minni á Móeiðarhvoli kynntist ég
því að örnefni hafa miklu dýpri
merkingu en að vísa túristum leið
um ókunna stigu. Á gömlu höfuð-
bóli eins og Móeiðarhvoli, sem átti
sér langa sögu hefðar- og heldri-
manna, mátti segja að hvert fót-
mál væri varðað örnefnum. Ég á
ekki við heitin í fjarska eins og
Heklu, Þríhyrning og Eyjafjalla-
jökul, sem lyftu þjóðernisvitund-
inni allt upp til guðanna, heldur
öll kennileitin í heimalandinu,
hvort sem var í haga eða túnum,
en einkum heimahúsin og á hlöð-
unum. f hólnum hafði verið djúpur
hellir, notaður sem hlaða, en við
gátum ímyndað okkur að þar hefði
verið Papabyggð með kroti og
krossum í mósteininn. Og í gömlu
skemmunni voru miklar kistur,
sagðar hafa verið fangakistur aft-
an úr miskunnarlausum miðöld-
um.
Enn áratugum síðar get ég með
hjálp heita og örnefna rifjað upp
og staðsett mig, hvar sem er á
bæjarlandinu, orðin minna mig á,
hvar balar og brekkur, girðingar
og kálgarðaskampar, breiður af
kúmeni og kamillutesjurt uxu á
bölunum, hvar við púluðum við
handdælu í dælukofanurn og
kynntumst fallegu maríuhænun-
um, litlu hamingjubjöllunum. Þar
var stóri rifsberjalundurinn undir
háum eikum, þar sem hægt var að
fara í frumskógaleiðangra þvert
yfir Afríku eða indíánaleiki eða
fela sig til að reykja fyrstu píp-
una, gallinn var bara að reykj-
arstrókurinn sást upp af skógin-
um. Þar við bættust svo nöfnin á
öllum húsdýrunum, jafnvel
hænsnin höfðu hvert sitt heiti, því
að öll voru þau nánir vinir okkar.
Síðar finn ég að öll þessi smá-
munaheiti á öllu nábýli okkar
verka öðruvísi á mann, en hin
fjarlægari og háleitari örnefni.
Þau voru beinlínis aðferð fólksins
til að nálgast og samlifa sig um-
hverfinu, renna saman við það í
undursamlegri pastóral-sinfóníu,
þar sem maðurinn verður eitt með
dýrunum, gróðrinum, landinu og
moldinni, með vindinum og rign-
ingunni.
Þessi ár voru blómatími Ástu,
hvort sem hún stóð í eldhúsinu eða
úti í sólskininu i garðinum með
gyllta hnakkahnútinn sinn, allt
umfaðmandi í elsku sinni. Mikil-
vægast fyrir okkur var, hvað hún
var alltaf opin og reiðubúin að
tala við okkur, vekja og næra
áhugann. Kannski naut ég þess
mest okkar systkinanna, af því að
ég var líklega opnastur á móti. Ég
fæ varla skilið, þegar ég rifja það
upp, hve óendanlegar sögur og
ævintýri hún sagði mér, hvernig
hún hafði tíma til þess frá allri
búsýslunni. Ég hef löngum ímynd-
að mér, að ég hefði orðið allur
annar maður, án þessarar með-
ferðar. Eitthvað afl, kannski aftan
frá Guðrúnu gömlu á Flókastöð-
um, aftan úr ævagömlu rangæsku
tungutaki og þjóðsögum alþýðu-
fólksins, náði valdi á mér, að vísu
meira og minna ómeðvitað, en
markvisst fann ég það brjótast út,
þegar ég fyrir nokkrum árum
þýddi og gaf út úrval af ævintýr-
um Grimmsbræðra.
( þessu samfélagi á bændabýl-
inu fyrir stríð þekktist enn engin
aflvél og ekkert rafmagn, nema á
rafgeymum til að hlusta á útvarp,
sem sendir voru til endurhleðslu
við Seljalandsfoss. Hér var allt
knúið áfram af mannafli og hesta.
Með stækkandi sléttum þótti
sláttuvél með tveim hestum fyrir
stórtæk og þá ekki síður rakstr-
arvélin, sem undirritaður var
kafteinn á í nokkur sumur. Þegar
ég renni huganum aftur til þessa
tíma, steypist yfir mig hafsjór
minninga. Mér finnst allt hafa
verið á ferð og flugi. Móeiðarhvoll
stendur að vísu dálítið fjarri og
einangraður frá öðrum bæjum
sveitarinnar, en Skúli frændi var
mikill þátttakandi og athafna-
maður í sýslunefnd, sveitarfélagi
og sókn, vel látinn og átti vini alls-
staðar. Mikill gestagangur var og
við kynntumst bændum af flestum
bæjum nágrennisins. Þá var líka
farið í útreiðartúra og erindi á
aðra bæi. Á sunnudögum var farið
ríðandi í kirkju í Odda hjá séra
Erlendi, sem ásamt Önnu konu
sinni varð náinn heimilisvinur.
Oft voru tíu saman á hestbaki í
kirkjuferðinni og farið á Fögru-
brekkuvaði yfir Rangá. Þar við
bættust svo hópar ríðandi
Bakkbæinga á glæstum fákum
eins og Sveinn á Uxahrygg, Val-
mundur í Bakkakoti, Páll í Fróð-
holti. Þeir þurftu fyrst að ríða yfir
Þverá, sem á þeim tíma var venju-
lega mjög vatnsmikil, síðan um
hlaðið á Móeiðarhvoli og þegar
þeir bættust í hópinn skiptu reið-
fylkingar manna mörgum tugum.
Fjöldi fólks kom við sögu í þessu
litskrúðuga samfélagi í tvíbýli
þeirra bræðranna Skúla og Har-
alds og má þá ekki gleyma vinnu-
fólkinu eða kaupakonunum, sem
urðu hluttakendur með okkur og
sálufélagar, hvort sem var í steikj-
andi sumarsól eða landsynnings-
slagviðri. Allt stendur það mér lif-
andi fyrir hugskotsjónum, Ari og
Veiga, Júlla og Sella, eða t.d. úr
Austurbænum Runki og Lindi eða
Svenni svo aðeins nokkrir af þess-
um vinum séu nefndir.
En allt hefur sinn endi og þessu
tímaskeiði lauk nálægt stríðslok-
um. Skúli var kominn yfir miðjan
aldur og brá búi. Margt fór saman,
heilsan að bila, ekki tilbúinn kom-
inn á þennan aldur að takast á við
óhjákvæmilega vélvæðingu, son-
urinn Þorsteinn kominn í embætti
í Reykjavík, þar sem hann hefur
síðar verið borgarfógeti.
Þau fluttust suður til Reykja-
víkur, Skúli fékk stöðu á Skatt-
stofunni, en eins og margir sem
ganga í gegnum snöggar breyt-
ingar á lífsháttum, entist hann
skammt. Hann veiktist og lá
rúmfastur í þrjú ár og það varð
lýjandi hlutverk Ástu að hjúkra
honum þennan langa tíma, uns
hann andaðist fyrir aldur fram.
Fráfall eiginmannsins varð henni
svo mikill hnekkir, að kannski
náði hún sér aldrei eftir það. Samt
hélt hún reisn sinni og ljómandi
gáfum. Hún bjó þá um skeið með
systur sinni Ingunni Kjartans-
dóttur og fallegt heimili þeirra
varð gestagarður með vinum og
sveitungum. Eftir flutninginn suð-
ur tókust að nýju hin nánu tengsl
við móður mína, þær bjuggu í
sama hverfi og leið ekkf sá dagur,
að þær ekki heimsæktu hver aðra
og eftir að báðar voru orðnar sein-
færar og lítið eitt ellimóðar, varð *
síminn daglegur tengiliður þeirra.
Fram að þessu hef ég mest lýst
tengslum Ástu við okkar fjöl-
skyldu og lái mér enginn, því að
þetta er fyrst og fremst mín per-
sónulega grein um hana. En
kringum fráfall eiginmanns henn-
ar hófst nýr kafli í lífi hennar.
Þorsteinn sonur hennar giftist
1949 Unu Petersen og eignuðust
þau tvö börn, Ástríði (nú gift Dav-
íð Oddssyni borgarstjóra) og
Skúla (giftur Sigríði Þórarinsdótt-
ur). Þessi barnabörn og síðar
þeirra börn urðu Ástu ný lífsfyll-
ing. Hún fékk tækifæri til að
breiða sig út yfir þau og innleiða
þau í sömu furðuskóga skáldskap- *
ar og fegurðar og ég hafði áður
kynnst.
Ég nefndi það i upphafi, að Ásta
var svo gæfusöm að sleppa að
miklu leyti við það sem mörgum
finnst niðurlæging ellinnar. Hjá
henni gætti varla nokkurrar
hnignunar huga og anda, sem kom
fram í því að hún gat hartnær ní-
ræð haldið sitt eigið heimili. óvíst
er þó að henni hefði auðnast þetta
eða farið svo vel úr hendi, ef hún
hefði ekki notið sérstakrar að-
hlynningar og elsku Unu tengda-
dóttur sinnar, sem bjó skammt frá
henni og leit inn til hennar á
hverjum degi til að standa henni
bí.
Þegar við kveðjum þessa góðu
konu fer ekki hjá því að við bein-
um huganum að því, hvert förinni
sé nú heitið. Hvort hægt sé að fara
fram á stekkjarbakkann og hrópa
á ferjumanninn. Ásta var aldrei í
neinum vafa um það, að nýtt land
lá handan hinnar eilífu Rangár,
sem hún nú stendur frammi fyrir.
En líklega myndi hún fremur
kjósa að fara ríðandi yfir fljótið á
Brandi sínum og velja sér Fögru-
brekkuvaðið.
Þorsteinn Ó. Thorarensen
t
Kær systir okkar,
ÓLÖF (ANNIE KERSBERGEN),
andaöist í Drachten í Hollandi aö kvöldi 13. ágústs sl.
Karmelsystur
Drachten
(áöur {Karmelklaustrinu,
Hafnarfiröi).
t
Móöir okkar
ÞORBJÖRG GUÐJÓNSDÓTTIR,
Króki, Garöahverfi,
lést miövikudaginn 14. þ.m. í St. Jósepsspítala í Hafnarfiröi.
Ragnheiöur Vilmundardóttir
Gísli Vilmundarson,
Elín Vilmundardóttir,
Vílborg Vilmundardóttir.
t
Eiginmaöur minn,
ÞÓRÐUR HJÁLMSSON,
framkvaamdastjóri,
Skólabraut 22, Akranesi
lést 14. ógúst. Jaröarförln auglýst síöar.
Jónína Guövaröardóttir.
t
Útför móöur okkar og tengdamóöur,
ÞÓRUNNAR BJARNADÓTTUR
frá Höfn, Hornafirói,
er lóst 12. ágúst, fer fram frá Fossvogskapellu þriöjudaginn 20.
ágúst kl. 13.30. Þeir sem vildu minnast hennar vinsamlega láti
sjúkrasjóö Hrafnistu Hafnarfiröi njóta þess.
Ester Sigurbjörnsdóttir,
Sveinn Jónsson.
t
Þökkum innilega samúð og vinarhug viö andlát og jaröarför móöur
okkar,
ÁSLAUGAR ÁSMUNDSDÓTTUR,
Brunnstíg 1, Hafnarfiröi.
Magnea Símonardóttir,
Kristján Símonarson,
Þórarinn Símonarson.
t
Innilegar þakklr fyrir auösýnda samúö og hlýhug viö andlát og útför
móöur minnar,
GUDNÝJAR J. GILSDÓTTUR
frá Arnarnesi i Dýrafirói.
Fyrir hönd asttingja.
Guómundur Gilsson.