Morgunblaðið - 08.03.1988, Blaðsíða 43

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 8. MARZ 1988
43
„Kynbætur“ á námsefni
eftir Árna Árnason
Þroski eða mótun?
Hjá þeim sem hafa sig í frammi
á opinberum vettvangi um skóla-
uppeldi og áhrif námsefnis virðist
sú skoðun útbreidd að mótun upp-
vaxandi einstaklinga stjórnist af
flestu öðru en ásköpuðum eiginleik-
um. Ef ekki komi til sérmenntaðir
eða sérstaklega meðvitaðir upp-
alendur og vandlega úthugsaðar
kennslubækur virðist vera hægt að
gera ráð fyrir því að einstaklingar
mótist í besta falli líkt og klaufa-
lega hnoðaður leir.
Rannsóknir á kennslubók-
um
Þessi skilningur á þroska og
uppvexti væri varla burðugur ef
ekki hefðu komið til heldur tak-
markaðar rannsóknir á afmörkuð-
um þáttum móðurmálskennslubóka
og lestrarbóka fyrir grunnskóla.
Virðist mér sem nákvæm talning
og kyngreining allra fallorða í
málfræðiverkefnum gamalkunn-
ugra kennslubóka fyrir unglinga
hafi vakið mesta athygli af þessum
rannsóknum. Þar hefur gjarnan
verið vísað til Málfræði Björns
Guðfmnssonar, námsefnis sem hef-
ur verið í brúki í hálfa öld í ungl-
inga- og framhaldsskólum. Að
fenginni talningu fallorðanna hefur
svo sú skoðun verið á flugi á vett-
vangi jafnréttisumræðunnar að
kynjunum sé gróflega mismunað,
að stelpur og strákar séu ekki jafn-
gildir einstaklingar í grunnskól-
anum, að sömu fái ekki jafna
möguleika í uppeldinu o.s.frv.
Eldri sjónarmið
Á árunum fyrir áðurnefndar
rannsóknir einkenndist gagnrýnin
á sömu bækumar einkum af því
hvað bækumar væru að flestu leyti
úreltar og vondar með hliðsjón af
því þá nýútskýrða hlutverki kenn-
arans að búa nemendur undir líf
og starf í lýðræðisþjóðfélagi, sem
er í sífelldri þróun (sbr. 2. grein
grunnskólalaga frá 1974). En nú
hefur það bæst ofan á allt annað,
að sömu bækurnar, sem sumar eru
í mikilli almennri notkun enn þann
dag í dag, em álitnar sterkir áhrifa-
valdar á sjálfsmynd barna.
Lærdómur af erlendum
rannsóknum
Kennslubókin er ekki allur vett-
vangur mótunarstarfsins svo að
rannsóknir á sviði hlutverka- og
kynímyndamótunar hafa teygt sig
inn á önnur svið skólastarfs. Þær
rannsóknir fara fram erlendis þar
sem peningar liggja á lausu. Þar
hafa kennslustundir verið teknar
upp á segulband, og hafa upptök-
umar verið rannsakaðar með því
að hlusta á þær og meta. Með þeim
hætti hefur sú staðreynd afhjúpast
á áheyrilegri hátt en áður að kenn-
arar bregðast misjafnlega við nem-
endum. I því sambandi virðist það
skipta máli hvort kennarinn er karl
eða kona þegar boðskipti eiga sér
stað t.d. á milli kennara og stúlku.
Sama máli gegnir þegar boðskiptin
em á milli kennara og drengs. Til
glöggvunar fyrir þá sem þess þurfa
hafa valdar upptökur úr rannsókn-
um þessum verið leiknar af segul-
bandi á ráðstefnum, og hafa íslensk
stjómvöld greitt fyrir því að sér-
fræðingar okkar á sviði uppeldis-
og kennslumála hafi komist á ráð-
stefnur af þessu tagi í útlöndum
til þess að njóta nýjasta fróðleiks
í málinu.
Erf ið reynsla
Þegar ég heyrði fyrst um rann-
sóknir á áðumefndu sviði var ég
svo lánsamur að kenna smíðar,
námsgrein sem aldrei hefur átt sína
kennslubók í íslenskri skólasögu.
Samviska mín var því hreinni en
flestra samkennara minna sem all-
ir vom á kafi í því að mgla sak-
laus böm í ríminu með meira eða
minna órakenndum kynímyndum í
gömlum og úreltum kennslubókum.
En .jafnréttisumræða" þess tima
varð til þess að ég fór að líta í eig-
in barm og alla tíð síðan hafa kvelj-
andi spumingar um framkomu
mína verið að tmfla mig, ekki bara
hvað varðar þau börn sem ég hef
kennt heldur líka mín eigin börn.
Gat það t.d. verið að það skaðaði
kurteisa stúlku þegar ég kallaði
hana elskuna mína eða þegar ég
ávarpaði háttprúðan pilt sem vininn
minn? Er ég að skerða möguleika
sonar míns þegar ég tala við hann
eins og „maður við mann“? Byijuðu
hjúkmnarkonumar á Fæðingar-
deildinni virkilega á því að móta
kynímynd dætra minna þegar þær
klæddu þær í bleika treyju? Getur
það í alvöm verið að böm mótist
eingöngu af töluðum og skrifuðum
orðum uppalenda?
Blákaldur raunveruleikinn?
Ef besta mögulega uppeldi ætti
að fara fram í skólum þyrftu víst
bæði karl og kona að starfa
samtímis að sama markmiði svo
að annað kynið verði ekki sterkari
áhrifavaldur en hitt. Núna em um
65% allra íslenskra gmnnskóla-
kennara konur. Þeir fáu karlkenn-
arar sem fyrirfínnast em víst flest-
ir við stjómun skólanna þannig að
konur hljóta þar með að vera í al-
gjömm meirihluta þeirra kennara
sem vinna mótunarstörfin í sjálfri
kennslustofunni. Em þá konumar
hinir sterku áhrifavaldar á sjálfsí-
mynd bamanna á gmnnskólastigi?
kynni einhver að spyija. Kann að
vera að framkoma og viðmót þeirra
hafi þau áhrif á íslenska gmnn-
skólaæsku að stelpur og strákar
sleppa ekki úr greipum þeirra sem
jafngildir einstaklingaf! Og ef
ástandið í uppeldismálum íslend-
inga er jafn slæmt og sumir vilja
vera láta, er þá ekki nærtækast
annaðhvort að jafna vægi kynja
við kennslu eða, ef það gengur
ekki, að snúa sér í alvöru að því
að finna hvað það er í fari konunn-
ar sem gerir jafna möguleika pilta
og stúlkna svona illmögulega. I því
sambandi þarf kannski að spyija
asnalegra spuminga eins og hvort
það geti verið að konur séu al-
mennt það hrifnari af strákunum
að þær megi ekkert vera að því
að sinna stelpunum? Koma stúlk-
umar frá gmnnskólanum frum-
kvæðislitlar og ósjálfstæðar þar
sem þær njóta ekki móðurhlýju
kennarans til jafns við strákana?
o.s.frv.
Leiðir til úrbóta
Ekkert bendir tl annars en að
hlutfall kvenna á meðal gmnn-
skólakennara verði svipað næstu
árin og verið hefur að undanfömu.
Það væri því rangt að láta sig
dreyma um að karlmenn sæki
meira í kennarastarfíð á næstunni.
Fyrst svo er kemur til álita sú leið
til aukins jafnréttis, að gera kenn-
ara meðvitaðri. En það er hreint
ekki einfalt mál, því það þarf ekki
bara að kenna kennumm nýja og
betri siði heldur þarf líka að kenna
þeim að lesa og túlka eða tala til
bama á mótunarlausan hátt. Þeirri
spumingu verður hins vegar áfram
ósvarað hvaða viska og skynsemi
er best til þess fallin að hafa í
markmið handa þeim kennumm
sem á að gera meðvitaðri.
Kannski liggur eftir allt í gegn-
um kennslubókina einfaldasta leið-
in til að koma á framfæri við skóla-
böm nútímalegum hugsunarhætti
og nýjungum sem álitið er að ein-
staklinginn varði mest í þjóðfélagi
stöðugra breytinga og tækninýj-
unga. Bókin er líka viðráðanlegri
og kannski hagkvæmari en aðrir
miðlar. Á hinn bóginn er það eðli
íslensks íjárveitingarvalds að telja
þær námsbækur göfugastar sem
„Að fenginni talningn
fallorðanna hefur svo
sú skoðun verið á f lugi
á vettvangi jafnréttis-
umræðunnar að kynj-
unum sé gróf lega mis-
munað, að stelpur og
strákar séu ekki jafn-
gildir einstaklingar í
grunnskólanum.“
ná hæstum aldri og það þrátt fyrir
það að gmndvallareðli allra
kennslubóka er að úreldast. Gamlar
bækur og úreltar verða því alveg
ömgglega eitthvað í notkun í
gmnnskólum, a.m.k. næsta áratug-
inn. Það þykir svo fráleitt að
ímynda sér að fjárveitingar til
námsgagnaútgáfu verði eitthvað
auknar að í sumum tilvikum verður
ekki um annað að ræða en að lappa
upp á það gamla eins og kostur
er en nota bene án þess þó að íjár-
hagur íslenska ríkisins fari allur
úr böndunum.
Ódýru möguleikarnir
Opinbemm útgefanda með naum
§árráð er því margflókinn og
stundum fremur leiður vandi á
höndum þegar bráðvantar nýtt
námsefni á flestum sviðum á sama
tíma og það þarf líka að endur-
prenta gott og gilt námsefni. í fé-
vana lýðræðisþjóðfélagi þar sem
hlutirnir gerast hratt leyfist t.a.m.
ekki að hraðað sé útgáfu nýrra
lestrarbóka og verður því að gefa
út þær gömlu og úreltu með þeim
breytingum sem fjárráðin leyfa, því
ekki má steypa skólunum í þá glöt-
un að láta þá verða bókarlausa.
Þegar farið verður t.d. að endur-
prenta Hvíta kjólinn fær útgefandi
að kljást við vandamálið í allri sinni
dýrð strax á bls 9.
Til að draga úr óæskilegum
mótunaráhrifum kversins má láta
ijúpuna leita sér að nefni í föt í
staðinn fyrir kjól (hvít föt verða
kannski ögn spjátrungsleg en það
verður bara að hafa það því að
náttúrulegum vetrarbúningi ijúp-
unnar verður ekki breytt). Þetta
eitt kynni að auka á jafnvægi kynja
í kverinu og ef gert er ráð fyrir
því að kverið verði í umferð næstu
árin má prenta á síðurnar sagn-
fræðilegar spássíuskýringar, en að
sjálfsögðu án þess að arkafjöldi
kversins fari uppúr öllu valdi. Við
textann með myndinni mætti t.d.
skýra hvers vegna ijúpan þarf
miða til að kaupa sér efni í jólafatn-
að og er skýringin sú að á kreppu-
árunum þegar sagan var skrifuð
þurftu ijúpur að borga álnavöru
með skömmtunarseðlum eins og
aðrir. (Fyrir þremur árum heyrði
ég sagt frá bömum sem voru að
furða sig á því í kennslustund hvers
konar miði þetta gæti verið sem
ijúpan þurfti og var börnunum sú
skýring nærtækust að hér hlyti að
vera átt við kreditkort.)
Búast má við að flóknari álita-
mál komi við sögu þegar endur-
prenta þarf gamalt námsefni sem
ekki hefur verið breytt um langan
aldur. Tökum sem dæmi texta úr
Málfr. BG, 72. æf. bls. 96: „Hann
veik undireins úr sæti fyrir halta
karlinum. Það sýndi að hann er
góður drengur og nærgætinn. “
Þótt hér eigi aðeins að fara fram
greining almennra málfræðiatriða
[ a) nafnorð: kyn, tala, fall, beyg-
ing, greinir (með eða án) b) lýsing-
arorð: kyn, taia, fa.ll, beyging, stig,
staða; c) fomafn og greinir lýsing-
arorða: kyn, tala, fall; o.s.frv.], þá
verður hér kannski þörf á að endur-
skrifa texta verkefnisins. Það getur
t.d. verið ímyndar- eða sjálfsmynd-
armótandi að halda því að ungling-
um að drengir geti verið bæði góð-
ir og nærgætnir. Þarna er það þó
alvarlegra að karlmenn eru í algjör-
um meirihluta í þessu verkefni. Á
móti má gera ráð fyrir því að ein-
hver skoðanahópur héldi því fram
að böm eigi jafnan rétt á sætum
í strætisvögnum og annað fólk jafn-
vel þótt fólkið sé bæði gamalt og
halt. Og þó að einhveijir kynnu að
halda því fram að það sé nokkurn
veginn sama með hvaða raddstyrk,
viðmóti eða tilfínningu kennari býð-
ur nemendum sínum að fínna lýs-
ingarorði í setningunni: „Sveini var
aldrei sýnt um búskap en ýmislegt
var honum þó betur gefíð en hinum
bræðrunum.“ (Málfr. BG, 52. æf.
bls. 46,) þá kann öðmm að sýnast
hér vera stórhættulegt mál á ferð-
inni með tilliti til hlutverkamótunar
og fordóma gagnvart landbúnaði.
Þangað til betur árar
Þegar upp er staðið virðist því
færasta leiðin til nútímalegra
skólauppeldis vera sú að reyna að
endursemja og „kynbæta" gamalt
efni kennslubóka á ódýran en skyn-
samlegan hátt. í þeim tilvikum sem
ómeðvitaðir kennarar nota bæk-
urnar mætti með vinsamlegri
ábendingu minna karlmennina á
að vera ekki áberandi karlmannleg-
ir og að konumar leyni því kvenleg-
asta í fari sínu.
Höfundur er kennari og starfar
við námsefnisgerð hjá Náms-
gagnastofnun.
MICRÖSOFT
HUGBÚNAÐUR
MAZDA
Bestu kaupin eru hiá okkur!
Hjá okkur fáið þið orginal pústkerfi í allar gerðir MAZDA
bíla á sérlega hagstæðu verði. Við veitum 20% afslátt ef
keypt eru heil kerfi með festingum. Kaupið eingöngu
EKTA MAZDA pústkerfi eins og framleiðandinn mælir með
- þau passa í bílinn!
BILABORG HF
FOSSHÁLSI 1, SÍMI 68 12 99