Morgunblaðið - 08.06.1988, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLABIÐ, MIÐVIKUDAGUR 8. JÚNÍ 1988
Tímaritin og
höfundalögin
eftír Sigurð Líndal
Tvíbirting ritgerða
í Morgunblaðinu 27. maí sl. ritar
Hannes Jónsson sendiherra um höf-
unda og útgáfurétt vegna tvíbirt-
ingar ritgerðar um vamar- og ör-
yggismál íslands bæði í Skími og
Morgunblaðinu og er grein hans
svar við aðfinnslum ritstjóra Skímis
af því tilefni. Skímisritgerðin er að
vfsu ekki birt öll í Morgunblaðinu,
en veigamestu hlutar hennar alveg
orðrétt og í reynd er það ekkert
annað en tvíbirting. Hér við bætist
svo það að þetta gerir höfundur
rétt áður en Skímisheftið kemur
út án þess að ræða það við ritstjóra
Skímis eða vekja réttilega athygli
ritstjóra Morgunblaðsins á því.
Morgunblaðsgreinin er svo sannar-
lega ekki styttri grein um sama
efni eins og Hannes Jónsson stað-
hæfir, heldur valdir kaflar úr
Skímisgreininni. Þetta telur rit-
stjóri Skímis mjög ámælisvert og
er ég honum sammála; álít raunar
höfundalög brotin. — Nú varða mál
af þessu tagi verulega hagsmuni
tímarita eins og Skímis og tel ég
því fullt tilefni til að leggja nokkur
orð í belg.
Ákvæði höfundalaga
í 3. gr. höfundalaga nr. 73/1972
segir að höfundur hafí einkarétt tii
að gera eintök af verki sínu og birta
það. Með samningi getur hann veitt
tilteknum aðila — útgefanda — rétt
til að framleiða á prenti eða með
svipuðum hætti eintök af ritverki
sínu og gefa þau út, sbr. 33. gr.
Slíkur samningur felur m.a. í sér
að útgefandi fær einkarétt til að
gefa verkið út með þeim hætti og
' ' formi sem útgáfusamningur
íir og er höfundi þá ekki heim-
ilt að gefa verkið út með greindum
hætti né leyfa öðmm að gera það
meðan upplag endist, sbr. 39. gr.
Þannig eru meginreglur höf-
undalaga um útgáfusamninga, en
í 3. mgr. 40. gr. er sérákvæði þar
sem segir að ákvæðin um útgáfu-
samninga taki ekki til útgefenda
blaða og tímarita.
Fljótt á litið mætti nú ætla að
sá sem semur um birtingu ritgerðar
í blaði eða tímariti hefði að öllu
leyti frjálsar hendur um birtingu
ritsmíða sinna, en þannig verða
ákvæði höfundalaga ekki skilin.
Höfundur slíks ritverks er að sjálf-
sögðu bundinn af þeirri meginreglu
allra viðskipta að sami hlutur verð-
ur hvorki seldur tvisvar né afhentur
með öðrum hætti og á það einnig
við óáþreifanleg verðmæti eins og
höfundarrétt. Því er það andstætt
höfundalögum að semja við tvo út-
gefendur um útgáfu sama ritverks
— og þá sérstaklega áður en það
hefur birzt og líklegt að báðir séu
grandlausir. Ákvæði 40. gr. höf-
undalaga lúta hins vegar að því að
eftir birtingu ritverks í blaði eða
tímariti er höfundur ekki bundinn
þeim takmörkunum sem útgáfu-
samningur annars leggur á ráðstöf-
unarrétt hans og stuttlega er lýst
hér að framan.
Útgefendur blaða og tímarita
njóta þannig takmarkaðrar vemdar
þótt þeir séu ekki með öllu réttlaus-
ir eins og Hannes Jónsson virðist
álíta. Þeta leiðir svo hugann að
ýmsum vanda sem tímarit eins og
Skímir eiga við að etja.
Samkeppni fjölmiðla
Fjölmiðlar eiga í harðri sam-
keppni um hylli neytenda. Hvers
konar afþreying, dægurmál í ein-
faldaðri mynd, einstaklingsbundnar
eijur manna, einkalíf og ávirðingar,
ekki sízt hneykslanlegt athæfí sýn-
Sigurður Líndal
„Fljótt á litið mætti ná
ætla að sá sem semur
um birtingn ritgerðar í
blaði eða tímariti hefði
að öllu leyti frjálsar
hendur um birtingu
ritsmíða sinna, en þann-
ig verða ákvæði höf-
undalaga ekki skilin.
Höfundur slíks ritverks
er að sjálfsögðu bund-
inn af þeirri megin-
reglu allra viðskipta að
sami hlutur verður
hvorki seldur tvisvar
né afhentur með öðrum
hætti og á það einnig
við óáþreifanleg verð-
mæti eins og höfundar-
rétt.“
ist vænlegast til að laða fólk að og
virðist fátt heilagt þegar afla þarf
slíks efnis. En jafnvel þótt leitazt
sé við að róa á önnur og betri mið
er áhrifamesti fjölmiðillinn, sjón-
varpið, því marki brenndur að hann
skilar óhjákvæmilega einfaldaðri og
einhliða mynd af veruleikanum.
Þetta setur mark á aðra fjölmiðla,
svo sem bóka- og tímaritaútgáfu.
Ef öll útgáfa færist í þetta horf fer
svo að lokum að mjög mikilli og
oft verðmætri þekkingu verður ekki
komið til skila. Þess vegna er út-
gáfa tímarita sem ekki falla í far-
veg dægurmiðlanna nauðsynleg
viðbót. Skímir er eitt meðal slíkra
tímarita þar sem m.a. er leitazt við
að fjalla um bókmenntir, listir,
heimspeki, trúarbrögð, stjómmál
og söguleg efni fræðilegar og ýtar-
legar en almennt er gert í öðrum
miðlum. En því er þó ekki að leyna
að nokkuð er á brattan að sækja
því að svo er að sjá sem vaxandi
§öldi láti sér nægja einfaldanir
dægurmiðlanna þrátt fyrir stöðugt
lengri skólasetu og æ háværara tal
um aukna menntun. Það væri raun-
ar verðugt viðfangsefni að gefa því
gaum, hvaða áhrif þetta kann að
hafa þegar til lengdar lætur á and-
legt atgervi og hugvit þjóðarinnar
í heimi þar sem sífellt mun meira
á það reyna.
Annað gildismat
Eg hika ekki við að fullyrða að
Skímir og önnur áþekk tímarit
gegni miklu mikilvægara hlutverki
en að jafnaði er látið í veðri vaka.
Þau gjalda þess á hinn bóginn að
fylgja ekki tíðarandanum til fulls,
en fyrir það verða þau að þola
sinnuleysi og jafnvel andúð. Helzta
undirrót þess er að menn átta sig
ekki á hversu takmarkaðir hinir
nýju ijölmiðlar eru.
Tímarit eins og Skímir þarfnast
því stuðnings allra sem láta sig ein-
hveiju varða andlegt og siðferðilegt
atgervi þjóðarinnar og sá stuðning-
ur gæti birzt á margan hátt.
Pyrst má nefna að tímarit þessi
þyrftu að njóta meiri vemdar í höf-
undalögum en raun ber vitni. Of
langt mál yrði þó að ræða það hér.
I annan stað þyrftu höfundar sem
birta þar efni að sýna þeim nokkra
tillitsemi umfram það sem lög
áskilja, svo sem með því að hafa
samráð við útgefendur um endur-
birtingu efnis.
í þriðja lagi væri það ekki lítils
virði ef dagblöð, útvarp og sjónvarp
gæfu þessum ritum ögn meiri gaum
en gert er. Þau fá afarlitla umfjöll-
un í blöðum og útvarpi og alls enga
í sjónvarpi. Það vekur t.d. óneitan-
lega undmn að Morgunblaðið skuli
ekki hafa neinn ritdómara sem veid-
ur því verkefni að fjalla um Skími
á þann hátt að blaðinu geti talizt
samboðinn. Og furðu gegnir hversu
iðnir fréttamenn sjónvarps em við
að elta uppi hvers konar málskrafs-
samkomur þegar haft er í huga
hversu gersamlega þeir leiða hjá
sér efni fræðilegra tímarita nema
þar birtist eitthvað sem kann að
vekja stundarathygli.
I íjórða lagi mættu fyrirtæki
sýna fræðilegum tímaritum eins og
Skími heldur meiri velvild en raun
ber vitni. Þau em mörg treg til að
birta þar auglýsingar og lúta þá
augljóslega forsjá auglýsingaiðnað-
arins sem löngum hefur haft for-
ystu um að móta þá gerviveröld sem
öðm fremur einkennir fjölmiðlun
nútímans. Nú virðist ásigkomulag
atvinnulífs á íslandi þannig að þar
sé meiri þörf fyrir annan lífsstíl og
annað gildismat en það sem auglýs-
ingaiðnaðurinn heldur að landslýðn-
um — og meiri þörf fyrir vel viti
borið og siðferðilega heilbrigt fólk
en stöðluð gervimenni sem hafa
stundarafþreyingu eina að mark-
miði. Og varla verður það kölluð
mikil fyrirhyggja að veija fjármun-
um fyrirtækjanna í að móta mann-
gerð sem vísust er til að grafa und-
an þeim þegar til lengdar lætur.
Forystumenn í atvinnulífí mættu
því gjaman endurskoða hug sinn
til hinnar hljóðlátari fjölmiðlunar
þar sem leitazt er við að sinna þeim
verðmætum sem síður fymast og
höfða til varanlegri lífsgilda. And-
lega fátækt fólk verður atvinnulíf-
inu aldrei traustur bakhjarl.
Síðast en ekki sízt þyrftu kaup-
endur Skímis að vera miklu fleiri.
Áskrifandi Skímis er jafnframt fé-
lagsmaður í Hinu íslenzka bók-
menntafélagi sem er öllum opið
ungum sem gömlum og hvar í stétt
sem menn standa.
Höfundur er forseti Him íslenzka
bókmenntafélags.
stjórnum
um næstu
helgi í
Broadway.
Amðr, Ingó ogJói
BIEDAID
WAT
Góðcmdagim!
Fiskveiðasjóður, öffjár-
festing og háir vextir
eftír Snjólf Ólafsson
Ifyrir skömmu samþykkti físk-
veiðasjóður lán til nýsmíði 12 físki-
skipa að upphæð 1.250 milljónir
króna. í frétt um þetta kom fram
að nokkrir í stjóm sjóðsins telji
lánveitingamar óeðlilegar vegna
of stórs fískiskipaflota Islendinga.
Ég vil með þessari grein benda á
tvennt, annars vegar að meingöl-
luð fískveiðistefna er höfuðástæð-
an fyrir þessari tilhneigingu til
ofQárfestingar og hins vegar að
ofQárfesting af þessu tagi stuðlar
að sóun gjaldeyris og háum raun-
vöxtum. Þetta er því enn eitt
dæmið um það að stjómvöld biðja
um lága vexti með orðum sínum
en um háa vexti með athöfnum
sínum.
Nær allir eru sammála um að
nauðsynlegt sé að takmarka veið-
ina hér við land og að ekki verði
um umtalsverða aflaaukningu að
ræða í fyrirsjáanlegri framtíð.
Einnig er ljóst að um það bil
60—80% af núverandi flota geta
náð þessum afla. Samt sem áður
eru margir sem vilja kaupa ný
skip, oftast í stað gamalla, og
stuðla þannig að áframhaldandi
offjárfestingu í flotanum. Ástæð-
an fyrir þessu er sú að kvótamir
em bundnir fískiskipum, og því
tapar byggðarlag kvóta ef físki-
skipum fækkar þar. Á þennan
hátt er núverandi kerfi hvati til
þess að sem flest og stærst skip
séu fengin í hvert byggðarlag.
Margir hafa bent á að lykilatriðið
í þessu máli sé einmitt að kvótar
eru bundnir skipum, það er að
segja að kvótar geti ekki gengið
kaupum og sölum. Ef kvótasala
væri leyfíleg myndi flotinn strax
minnka umtalsvert og þjóðin því
spara mikinn gjaldeyri. Núna er
leyfílegt að leigja kvóta, þ.e. selja
kvóta eins árs, en það hefur ekki
áhrif á kvótaúthlutun komandi
ára.
Það er umdeilt hvemig kvóta-
kerfí með framseljanlega kvóta
eigi að vera, t.d. hveijir eigi kvót-
ana í upphafí og hvort kvótarnir
gildi að eilífu eða tímabundið. Ég
setti mínar hugmyndir um fisk-
veiðistefnu fram í grein í Morgun-
blaðinu 1. desember 1987. Þær
hugmyndir grundvallast á því að
þjóðin eigi fískimiðin, kerfíð er til-
tölulega einfalt og auðvelt er að
útfæra það þannig að byggðarlög-
in eigi hvert sinn hluta í aflanum.
En hvers vegna eru þá svo
margir andvígir því að kvótar
gangi kaupum og sölum? Fyrir því
hafa verið nefndar margar ástæð-
ur sem reynast þó mjög vafasamar
eða órökstuddar við nánari athug-
un. Hér em nokkur dæmi: Stjóm-
málamenn, t.d. sjávarútvegsráð-
herra, myndu missa völd við þessa
breytingu, völd til að úthluta kvót-
um.
Ég tel mjög óæskilegt að stjóm-
völd ákvarði stærð og samsetningu
flotans með beinum eða óbeinum
aðgerðum. Það hefur verið gert
Snjólfur Ólafsson
„Offjárfestingin í fiski
skipastólnum er að
mestu fjármögnuð með
lánum eins og önnur
offjárfesting í þjóðfé-
laginu. Með fiskveiði-
stjórnun sem hvetur til
offjárfestingar stuðla
stjórnvöld því að háum
raunvöxtum.“
og eru eftirtalin þrjú dæmi um
það: Bátar minni en 10 tonn máttu
veiða utan kvóta til síðustu ára-
móta og olli það umtalsverðri
Qölgun 9,9 tonna báta. Gömul
skip halda kvóta ef þau em í
„sýndarútgerð", þ.e. þeim er haid-
ið við í þeim tilgangi einum að
halda kvótanum. Nýtt skip fær
ekki kvóta nema annað sé úrelt í
þess stað. Síðasta reglan kemur
nær alveg í veg fyrir stækkun flot-
ans, sem er af hinu góða, en það
má gera miklu betur en þetta.
Víkjum nú aftur að lánveiting-
unum tii nýsmíði 12 skipa. Nýju
skipin koma ekki til með að auka
heildarafla íslendinga, því þau
munu veiða upp í kvóta sem önnur
skip hefðu ella fengið. Þessi
nýsmíði er því sóun á gjaldeyri.
Sama er að segja um nýjar rækju-
vinnslustöðvar svo dæmi sé tekið.
Þegar ný rækjuvinnslustöð er
byggð á einum stað til að auka
atvinnu þar, þá er hún um leið að
taka atvinnu af öðrum byggðar-
lögum því rækjuverksmiðjurnar
hér á landi geta unnið úr miklu
meira en við öflum. Það er þannig
verið að grafa undan landsbyggð-
inni sem heild þegar verið er að
offjárfesta á tilteknum stöðum,
hvort sem það er í fískiskipum,
rækjuvinnslustöðvum eða öðru.
Ef þetta fé hefði aftur á móti ver-
ið lánað til matfískeldis þá hefði
það leitt til aukinna gjaldeyris-
tekna í náinni framtíð.
Ástæðan fyrir háum raunvöxt-
um hér á landi er sú að eftirspum
eftir lánum er meiri en framboðið.
Offjárfestingin í fískiskipastólnum
er að mestu fjármögnuð með lán-
um eins og önnur offjárfesting í
þjóðfélaginu. Með fískveiðistjóm-
un sem hvetur til offjárfestingar
stuðla stjómvöld því að háum
raunvöxtum.
Höfundur er formaður Aðgerða-
rannsóknafélags íslands.