Morgunblaðið - 14.08.1988, Qupperneq 6

6 B
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 14. ÁGÚST 1988
í Viðey
Rætt við staðarhaldarann
Þóri Stephensen
Menn af Stephensenætt hafa löngoim setið í Viðey
o g 18. ágiist næstkomandi tekur enn einn
Stefánungur við lyklavöldum og- staðarforráðum.
Staðarhaldari í Viðey verður séra Þórir
Stephensen dómkirkjuprestur.
Þeim konungsmönnum var kunn-
ugt um að Kristján konungur hafði
þegar tekið undir sig klaustrin í
Danmörku — og Viðey var ekki
langt frá Bessastöðum.
Rask í Viðey
Á hvítasunnudag 1539 gerðust
þeir atburðir í Viðey sem Jón Ara-
son Hólabiskup kvað um:
Sunnan að segja menn
Sundklaustur haldist laust,
þýskir gera þar rask-
þeigi gott í Viðey.
Óldin hefir ómild
Ala bruggað vont kál.
Undarlegt er ísland
ef enginn réttir þess stétt.
Það fer miklum og ófögrum
sögum af „raskinu" í Viðey, t.d í
dómi sem var kveðinn upp í Kópa-
vogi 6. september. Dómurinn fjall-
ar um víg ij'ögurra manna seni
Diðrik von Minden hafði sett til
gæslu í Viðey: „Klagaði ábóti
Alexíus að þeir menn hefðu rænt
og gripið með Diðrik klaustursins
góssi og fé, hér með svívirt klaust-
ursins þjónustufólk með fullréttis-
orðum og verkum, barið á þeim
og bundið. Þá hefðu þeir niður
tekið og brotið staðarins hús, en
brotið og bijálað ábótastofuna í
klaustrinu, þvert á móti kirkjunnar
reglu, svo og þær hirslur er þar
inni brutu þeir upp, rændu og för-
guðu þeim peningum, hér með
bréfum og skilríkjum klaustursins
og ábótans, svo hann sagðist ekki
hafa aftur fengið, hvar útí oss leist
mikil verk og stór ránskapur."
„ ... dæmdum vér þessa oft
nefndu menn fallið hafa á sínum
eigin verkum fyrir þýfsku og rán-
skap, með fullu dómsatkvæði, og
ógilda kóngi og karli og fulla
óbótamenn verið hafa með öllu,
eftir því sem landslagabókin inni-
heldur og útvísar í óbótamálum.
Enn þá alla sýknaða og sakausa
er þá aflétu."
Eftir töku Viðeyjarklausturs
virðist Diðrik von Minden hafa
talið sér flesta vegi færa og auð-
fenginn uppgripsafla í íslenskum
klaustrum. Hann réðst í för austur
fyrir fjall, hugðist leggja undir sig
klaustrin í Þykkvabæ og
Kirkjubæ. Hann tók hús á Ög-
mundi biskupi Pálssyni í Skál-
holti. Fór illa á með þeim, Diðrik
kvaðst alráðinn í því að leggja
undir sig allt landið við sjöunda
mann.
En það fór samt svo að Diðrik
von Minden var veginn af íslend-
ingum þar í Skálholti og fleiri af
hans fylgurum þama austur í
sveitum. Hann og hans félagar
voru dæmdir réttdræpir óbóta-
menn 23. ágúst að Laxárholti.
Þegar fregnir bárust af þessum
vígaferlum fór flokkur manna til
Viðeyjar og vógu þá §óra rnenn
sem Diðrik hafði sett þar til vam-
ar og fýrr hefur verið getið um.
Búkamir voru fluttir upp í Göngu-
skarð og dysjaðir þar.
Danakonungi voru þessi víg
ekki til ánægju en ekki varð þó
mikið úr eftirmálum eða refsing-
um þar fyrir. Hinn fyrsti lúterski
biskup í Skálholti, Gissur Einars-
son, er tók við stólnum 1540, fékk
konung til að lofa því að klaustrin
skyldu gerð af skólum. Til er kon-
ungsbréf til ábótanna í Viðey og
að Helgafelli, dagsett 21. nóvem-
ber 1542: „Vér höfum fregnað að
senn muni draga að því, sé ekki
ráð í tíma tekið, að stór hörgull
verði á sóknarprestum og djáknum
og þeim öðrum, er staðið geta
fyrir kirkjulegum málefnum á ís-
landi, vegna þess, að því miður
hafí þar ekki verið góðir skólar
eins og í Danmörk og Noregi.
Þess vegna biðjum vér yður að
stofna nú latínuskóla á Helgafells
og Viðeyjarklaustrum, og skipa
þar fyrir skólameistara og kenn-
ara, eftir því sem þurfa þykir, með
ráði og aðstoð Gissurar biskups.
En fógeti vor skal hafa umsjón
með skólunum þegar hann kemur
út.“
Fljótlega fékk þó konungsvaldið
bakþanka um þessi útgjöld til
menntamála; á jóladag sama ár
var tilskipunin afturkölluð því
lénsmaður konungs þurfti að hafa
einhver húsakynni til að taka á
móti landskuldum og sköttum.
Eyjan var lögð undir Otta Stígsson
höfuðsmann konungs.
Við Dani djarfur
og hraustur
Ekki var þó úr því að Otti
Stígsson settist að í Viðey en 1547
kom út til íslands nýr hirðstjóri.
Hét sá Laurentius Mule og settist
hann að í eyjunni. Gissur biskup
hinn lúterski varð ekki langlífur,
andaðist 1548, en Jón biskup Ara-
son sat enn að Hólum og gerðist
nú afskiptasamur um kirkjumál
syðra. Konungur studdi til biskups
Martein Einarsson og kom hann
út með vígslu og konungsbréf.
1549 lýsti Danakonungur Jón Ara-
son friðlausan og útlægan en bisk-
up gaf sig hvergi, lét handtaka
Martein biskup og á Alþingi 1550
réð hann öllu með sonum sínum
og nú þótti honum tími og tilefni
til að kveða:
Víkur hann sér í Viðeyjarklaustur,
víða trú’ég hann svamli, sá gamli.
Við Dani var hann djarfur og hraustur
og dreifði þeim á flæðarflaustur
með brauki og bramli.
Þessir atburðir urðu íslending-
um hugstæðir, þremur öldum
seinna segir Jón Espólín í Árbók-
um sínum: „Riðu þeir feðgar frá
Skálholti með yfírlæti miklu, suður
til Viðeyjarklausturs, er Dánir
höfðu þá tekið undir sig fyrir
nokkrum árum. Þaðan rak biskup-
inn Laurus Múla og alla hina
dönsku á skip út, en skipaði öllu
sem fyrr hafði verið á dögum ábó-
tanna og setti Alexíus ábóta yfir
klaustrið að nýju, en vígði kirkjuna
og klaustrið."
En ofanrituð frásögn er í mót-
sögn við það sem Espólín hafði
áður sagt af ráðsmennsku siða-
skiptamanna í eyjunni: „Það er
mælt að Pétur Einarsson hafí látið
rífa niður Viðeyjarkirkju velsmíð-
aða og domum (munkstofa)
bræðranna, og bera moldina alli í
miðjan kirlq'ugarðinn, gjört þar
síðan baðstofu og kokkhús, og þar
aftur af náðhús, og látið ræsið
horfa í kirkjustaðinn."
Það er sennilegt að Jóni Ara-
syni hafi þótt ærin ástæða til að
hreinsa til í eyjunni hvort sem
kirkjan hefur verið uppistandandi
eður ei.
En svo er sagt að hann hafði
staðið fyrir öðrum framkvæmdum
í eyjunni. Hann hafið látið gera
virki í eyjunni vestanverðri á hóli
þeim sem enn kallast Virkishóll.
Þessar aðgerðir biskups komu
fyrir lítið því hann og synir hans
voru líflátnir í Skálholti þá um
haustið.
Fram til siðaskipta einkennist
saga Viðeyjar af trúariðkun og
söfnun auðs. Næstu tvær aldir er
Viðeyjar af litlu getið. Eyjan var
lítið annað en illa hirt hjáleiga frá
Bessastöðum. Einna helst má
segja að hún hafi gegnt nokkru
hlutverki í sambandi við „félags-
lega aðstoð" og heilbrigðismál.
Bessastaðamenn settu upp svo-
nefndan fátækraspítala fyrir 12
menn er nutu þar vistar á kostnað
ríkisins. Þessi spítali _var fluttur
að Gufunesi 1752. í Ferðabók
Eggerts Ólafssonar og Bjama
Pálssonar er þessi spítali sagður
vera hæli fyrir gamalt bændafólk
og kostaður af konungseignum af
þeim slóðum.
Samkeppni
Staðarhaldarinn var inntur eftir
því hvaða hugmyndir væru uppi
um starfsemi, nýtingu og aðstöðu
fyrir almenning í eynni. Séra Þór-
ir kvaðst ekki geta komið með
ýtarleg svör þar að lútandi. Borg-
aryfírvöld vildu gefa almenningi
kost á að leggja fram sínar tillög-
ur. Samþykkt hefur verið að efna
til hugmyndasamkeppni um nýt-
ingu Viðeyjar sem útivistarsvæðis
fyrir Reykvíkinga og landsmenn
alla. Dómnefnd hefur unnið að
keppnislýsingu og verður fyrir-
komulag samkeppninnar auglýst á
afmælisdaginn 18. ágúst.
„Við höfum reynt að þrífa og
snyrta og fyrir 18. ágúst eiga að
vera komin upp nokkur ömefna-
merki sem skógræktin hefur
smíðað fyrir okkur. Við höfum líka
slegið túnin meira en venja hefur
verið síðustu árin. Það yrði
óskemmtilegt að fá sinubruna
næsta vor.
Svo kemur út önnur og aukin
útgáfa af bæklingi um Viðey, þar
sem vegfarendum verða sýndar
gönguleiðir á korti og ömefna-
merkingamar við þær leiðir, þann-
ig að fólk kemst í aðeins nánari
snertingu við landslagið. Það
stendur ekki mikið í fyrsta bækl-
ingnum um gönguleiðir en ég hef
sagt í gamni, þegar ég hef séð
fólk þræða þær leiðir sem þar er
bent á, að ég vildi að menn færu
jafn vel eftir predikunum mínum
í Dómkirkjunni og eftir leiðbein-
ingunum í bæklingnum.
Það þurfa að koma göngustígar
um eyjuna á næstunni. Hún er
víða mjög þýfð og grasvöxtur hef-
ur aukist eftir að hrossabeit var
hætt; landið er því erfitt yfirferðar
ekki síst í bleytutíð."
Allir eiga að komast
„Annað sem verður að hafa í
huga er, að brekkan neðan frá
bryggjunni upp að Viðeyjarstofu
er erfið fyrir hreyfíhamlað fólk og
ýmsa aldraða. Við höfum fullan
hug á að hjálpa því fólki. Við erum
þegar með lítinn bíl úti í eyju.
Borgarstjóri hefur mikinn áhuga
á því að einmitt eldra fólkið kom-
ist út í Viðey.
Það vantar líka hvíldarstaði
þegar gengið er um eyna. Ég ætl-
aði núna í sumar að útvega borð
og bekki en ákvað að lokum að
bíða til næsta sumars, þegar
komnar verða fram ljósari hug-
myndir um staðsetningu þessara
hluta.“
— Eru einhver áform varðandi
Sundbakka og austurhluta eyjunn-
ar?
Það eru ekki komnar neinar
ákveðnar hugmyndir, þama hefur
siglingaklúbburinn Snarfari
bryggjustubb og svo er Viðeyinga-
félagið með félagsheimili sitt í
vatnsgeyminum.
En það stendur jafnvel til að
gera skólahúsinu austur á eyjunni
eitthvað til góða. Kannski má hafa
þar sýningar um sumartímann
með myndum eða hlutum sem
tengjast eyjunni. Mér fínnst
ástæða til að gefa vegfarendum
einhveija hugmynd um byggðina
sem þama var.
Annars er ekki rétt að segja of
mikið. Það eina sem við vitum
fyrir víst hvemig notað verður em
kirkjan og veitingastaðurinn."
Upp ert búin endurbætt
— Kirkjan, hver þjónar henni?
„Viðeyjarkirkja er annexía frá
Dómkirkjunni samkvæmt ákvörð-
un héraðsfundar 1986 og við emm
að gera samning núna við Dóm-
kirlq'una um að dómkirkjuprest-
amir þjóni kirkjunni, en þegar
staðarhaldari er einnig prestur þá
tekur hann þátt í þeirri þjónustu.
Ég geri fastlega ráð fyrir, að flest-
ar messumar verði um sumartí-
mann. Til að byija með má búast
við miklum fólksfjölda út í eyna,
þannig að hugsanlega verður nú
messað hvem sunnudag en
kannski verður í framtíðinni miðað
við tvo sunnudaga í mánuði. Svo
getur hugsast að ráðstefnuhaldar-
ar biðji um helgistund í upphafi
ráðstefnu.
Öllu þessu reynir maður að
bregðast vel við. Ég vil leggja
áherslu á, að það verða ekki bara
dómkirkjuprestamir og staðar-
haldarinn sem annast þjónustuna.
Ut í Viðey em allir velkomnir.
Það er athyglisvert og ánægju-
legt að það er búið að biðja um
fem brúðkaup, — og það em fjór-
ir prestar og tveir þeirra utan af
landi.
Við sem emm í fyrirsvari fyrir
Viðey viljum að hún sé fyrir fleiri
en Reykvíkinga. Við viljum að all-
ir eigi greiðan aðgang, að hún sé
eign þjóðarinnar."
— Nú var Viðeyjarkirkja þokka-
lega búin gripum fyrir siðaskiptin,
á kirkjan í dag einhveijar gersem-
ar?
„Ekki á hún nú mikið. En hún
á dýrmætan silfurkaleik eftir Sig-
urð Þorsteinsson, þann kunna
íslenska silfursmið, sem starfaði í
Kaupmannahöfn á átjándu öld.