Morgunblaðið - 16.08.1994, Blaðsíða 25

MORGUNBLAÐIÐ
Smiðjan
ÞRIÐJUDAGUR 16. ÁGÚST 1994 B 25
HLADM IIÍ S
FRÁ Pósthússtræti, gamla lögreglustöðin.
OFT HEFI ég heyrt menn velta fýr-
ir sér hvað muni hafa valdið því að
ekki voru byggð hér á landi hlaðin
steinhús miklu fyrr en vitað er um.
Líklegt er að skort hafi þekkingu og
kunnáttu til þess að líma saman
steinhleðslu og að vöntun á kalki
hafi einnig verið orsök þess. Kunn-
ugt er að danska stjórnin lét reisa
nokkur steinhús hér á landi á seinni
hluta 19. aldar. Áður er vitað um tvö
dæmi um mannvirki úr steini. Auð-
unn rauði Þorbergsson Hólabiskup
(1313-1321) ætlaði að byggja stein-
kirkju á Hólum. Auðunn hafði út
með sér gijótsmið. Suður af staðnum
í Raftahlíð fann hann rautt berg. Lét
hann brjóta það upp og færa heim
og telgja. Ekki varð þeirri kirkju-
smíð lokið komst þó svo langt að
sást fyrir gluggum á veggjum og
altari var hlaðið af steini sem var
holt að innan, með járnhurð fyrir.
Eggert Ólafsson sem ferðaðist um
landið 1752-1757 getur þessarar
byggingar og segir múrinn allfagran,
hlaðinn úr höggnum ferhymdum
steinum og hafi kalkið enst vel í
honum. Jón Guðmundsson lærði
(1574-1658) getur löngu síðar um
steinhús að Skarði á Skarðsströnd.
Húsin á 18. öld
Eins og segir hér á undan lét
danska stjórnin reisa nokkur
steinhús á íslandi á síðari hluta 18.
aldar og voru þau: Viðeyjarstofa
1752-1755, Hóladómkirkja 1759-
1763, Nesstofa á
Seltjarnarnesi
1761-1763, (tugt-
húsið) nú stjómar-
ráðshúsið 1761-
1771, Vestmanna-
eyja kirkju 1776 og
dómkirkjuna í
Reykjavík 1787-
1792. Skúli Magn-
ússon lét einnig reisa Viðeyjarkirkju
1767-1774, að mestu eða öllu á eig-
in reikning.
Múrsteinshleðslur em til í fáeinum
húsum frá fyrri hluta 19. aldar. Al-
þingishúsið var hlaðið upp 1881. Þá
lærðu íslenskir steinsmiðir að vinna
grásteininn til húsagerðar og fylgdi
mikil steinhúsaöld í kjölfar Alþingis-
hússbyggingarinnar. Landsbanka-
húsið við Austurstræti í Reykjavík
var byggt 1893, hús íslandsbanka
við Lækjartorg og Safnahúsið 1906-
1908. Síðan 1910 hafa fá hús verið
byggð hérlendis úr tilhöggnum steini.
Þá var steinsteypuöld gengin í garð.
Steinbæir
Talið er að á þessu tímabiii hinna
hlöðnu steinhúsa fram til 1910 hafi
samtals verið byggð 84 hús úr
höggnum steini og auk þess 85
steinbæir. Steinbæir voru lítil hús
nefnd sem flest vom í eigu verka-
manna og sjómanna.
Steinbæirnir vom 10-12x6 álnir
að flatarmáli. Steinsmiðir í Reykjavík
fundu upp nýja gerð steinveggja.
Þeir voru einhlaðnir, steinamir lagð-
ir í múrlím og fúgur fylltar bæði að
utan sem innan með múr. Múrhúð
var kastað á vegginn að utan en að
innan vom veggirnir þiljaðir. Það
gerði húsin hlýrri að þilja þau að
innan og var líka venjulegt frá bæjum
sem byggðir voru úr torfi og gijóti.
Þessir steinbæir hafa margir verið
rifnir niður á undanförnum árum.
Nokkrir eru þó enn uppistandandi
og fá vonandi að standa áfram sem
dæmi um íbúðarhús síns tíma. Sá
tími var afar merkur í byggingarsögu
okkar.
Húsagerðarlist
Hin hlöðnu steinhús eru víðast til
hinnar mestu prýði og auka á fjöl-
breytileika húsagerðar hér á landi.
Þetta á einnig við um þau hlöðnu
steinhús sem sem hafa verið sléttm-
úruð. Þau em sum fagurlega gerð
og nægir að nefna Safnahúsið við
Hverfisgötu í því sambandi. Aftur á
móti hús eins og Aiþingishúsið,
Hegningarhúsið við Skólavörðustíg,
gamla lögreglustöðin við Pósthús-
stræti o.fl. hús svipaðrar gerðar
skera sig að útiliti frá öðrum nær-
liggjandi húsum og eru til mikillar
prýði. Þar blasa við augum vegfar-
enda hús sem hlaðin eru af tilhöggn-
um steini, hvers áferð ber handverk-
inu vitni. Þetta eru gamlir og fagur
munstraðir veggir.
Sennilega mundi það kosta mikið
að reyna að byggja hús á þennan
hátt nú, þegar allt byggist á hrað-
virkni og vélvæðingu.
Hraun
Hraungrýti hefur sennilega verið
notað til húsagerðar í aldaraðir hér
á landi. Þá hefur oftast verið nota
eftir Bjarna
Ólafsson
Laufskálar, þjónustuíbúóir aldraóra i Laugarási
Nýr valkoKlnr
fyrir eldri borgara
Selfossi. Morgunblaðið.
Bygging vemdaðra þjónustuibúða
fyrir aldraða er hluti af at-
vinnuþróunarverkefni sem_sex sveit-
arfélög í uppsveitum Árnessýslu
standa að. Ibúðirnar munu rísa í
Laugarási þar sem hönnuð hafa ver-
ið 47 raðhús sem öll tengjast þjón-
ustukjarna þannig að innangengt er
úr öllum íbúðunum í hann um gler-
gang sem jafnframt er hugsaður
sem sólstofa fyrir hveija íbúð.
Væntanlegir íbúar munu kaupa sér
íbúðarrétt í húsunum sem verða í
eigu sjálfseignarstofnunar. Sú stofn-
un mun í öllu annast viðhald og
umsjón með fasteignunum.
Samstarf sex hreppa
Uppsveitahrepparnir sex í Árnes-
sýslu standa að Laufskálum en það
nafn hafa þjónustuíbúðirnar fengið.
Hrepparnir hafa undanfarin ár stað-
ið saman að ýmsum verkefnum varð-
andi heilsugæslu, skóla- og atvinnu-
mál. íbúðirnar í Laufskálum eru
ætlaðar eldri borgurum uppsveit-
anna og íbúum utan svæðisins sem
vilja nýta sér þennan nýja valkost í
þjónustuíbúðum fyrir aldraða.
„Kveikjan að þessum íbúðum er
að fólk vill búa áfram í sveitinni.
Síðan hefur orðið vart við áhuga
sumarbústaðafólks og annarra um
fasta búsetu á svæðinu," sagði Krist-
jana Kjartansdóttir rekstrarfræðing-
ur sem hefur umsjón með verkefn-
inu. Hún sagði að framkvæmdir
færu af stað og þegar hefðu verið
seldar 10-15 íbúðir. Búið er að halda
kynningarfund með heimafólki þar
sem 60 manns mættu og töluverður
áhugi kom fram á málefninu.
Oryggi og góð fyrirgreiðsla
Raðhúsin eru skipulögð sem ein-
staklingsíbúðir með svefnherbergi,
tveggja herbergja og þriggja her-
bergja íbúðir. Við afhendingu verða
íbúðirnar fullfrágengnar og tilbúnar
til notkunar. AUar íbúðirnar hafa
verönd og þeim fylgir garðskiki og
matjurtagarður ef óskað er.
Markmiðið með íbúðunum er að
Hyggja íbúunum sem mest öryggi
og sem besta fyrirgreiðslu. íbúar
geta allan sólarhringinn haft beint
samband við húsvörð eða vakt ef
eitthvað bjátar á. íbúðarrétturinn er
tryggður til æviloka og framlagið
endurgreiðist samkvæmt sérstökum
ákvæðum þegar íbúð er yfirgefin.
Við hönnun er sérstakt tillit tekið
til aldraðra en þannig er unnt að
búa þar við skerta hreyfigetu.
íbúunum mun standa til boða
þjónusta gegn greiðslu sem miðast
við kostnaðarverð. Má þar nefna
heitan hádegismat í sameiginlegum
matsal í þjónustukjarnanum, alla
þjónustu í heilsugæslustöðinni í
Laugarási og heimahjúkrun læknis-
héraðsins, aðstoð við að koma fatn-
aði í þvottahús eða hreinsun og
ýmislegt annað. Þá hafa íbúarnir
aðgang að sjúkraþjálfun, hársnyrt-
ingu, heitum pottum og verslun.
íbúðarrétturinn tryggður
Verð íbúðanna er um 75 þúsund
krónur á fermetra. Einstaklingsíbúð-
irnar kosta sex milljónir, tveggja
herbergja íbúðirnar átta milljónir og
verð þriggja herbergja íbúðar er níu
milljónir.
Við fjármögnun íbúðakaupanna
er gert ráð fyrir því að íbúarnir noti
andvirði eldri íbúðar en stofni ekki
til langtímaskulda. Viðskiptabanki
sjálfseignarstofnunarinnar veitir
væntanlegum íbúum fjármálaráð-
gjöf við eignaskipti og fjármögnun
hinnar nýju ibúðar. Þeir sem ætla
að tryggja sér þjónustuíbúð leggja
fram andvirði íbúðarinnar með jöfn-
um greiðslum til viðskiptabanka
sjálfseignarstofnunarinnar. í aðalat-
riðum er gert ráð fyrir 14-20 mán-
aðarlegum greiðslum og þeirri fyrstu
við undirskrift samninga. íbúðar-
réttarsamningurinn tryggir íbúum
endurgreiðslu íbúðanna þegar þær
eru yfirgefnar.
Eitt þúsund krónur í
liitakostnad á mánuði
Ibúar greiða í hússjóð til sam-
eiginlegs reksturs og er gert ráð
fyrir 9-13 þúsund krónum á mán-
HÚSIÐ Bankastræti 3.
ÁFERÐ veggja Alþingis
hússins.
torf með gijótinu til þess að binda
veggina og til fyllingar sem þétti-
efni. Góðir hleðslumenn fóru á milli
bæja og tóku að sér byggingarvinnu.
Slíkir menn voru ekki nefndir stein-
smiðir, eins og þeir sem klufu og
meitluðu grágrýtið til húsagerðar,
þeir voru nefndir hleðslumenn. Þeir
notuðu sleggjur, hamra og meitla til
þess að bijóta steinana eftir þörfum
og til þess að fella þá saman. Þá var
hleðslan tvöföld og fyllt inn á milli
ytri og innri hleðslu með smástein-
um og moid eða sandi. Þegar vel
var hlaðið úr hraungrýti gátu slík-
ir veggir staðið 1-2 mannsaldra.
Þegar við virðum fyrir okkur
verk hleðslumanna sem hlóðu hús-
veggi úr hraungijóti sjáum við að
þeir hafa ekki verið fjarri því að
geta byggt varanlegri hlaðin
steinhús. Þá virðist hafa vantað
þekkingu á kalklími og sand-
blöndu með kalki.
Hegningarhúsið
Hér á undan var ég að benda á
hve fallegir veggir eru úr tilhöggnu
gijóti. Ef þú, lesandi minn, hefur
möguleika á að skoða og bera saman ^
úthliðar tveggja húsa í Reykjavík,
þá langar mig til þess að benda þér
á að skoða áferðina á útveggjum
Alþingishússins. Þeir eru mjög fal-
legir og hleðslan öll vandvirknislega
unnin. Hver steinn heldur áferð
höggverkfæranna sem sniðu þá til
og fellur vel og slétt að næsta steini.
Að lokinni skoðun Alþingishússins
getur verið skemmtilegt að leggja
leið sína upp Skólavörðustíg að
Heggningarhúsinu þar.
Utveggir þess eru fallega hlaðnir
og jafnir nokkuð á yfirborðinu en r
steinarnir í þeim veggjum eru ekki
sniðnir til í ferstrendinga. Þarna gef-
ur að líta hraungrýti og hafa sumir
steinarnir gljáandi hlið út í yfirborð
veggjarins.
Heimildir úr Iðnsögu íslendinga, „Steypa lögð
og steinsmíð rís“, eftir Lýð Bjömsson.
RAÐHÚSIN tengjast öll þjónustukjarna á miðju svæðinu.
Morgunblaðið/Sig. Jóns.
SÝNINGARHÚSIÐ fyrir Laufskálabyggðina í Laugarási.
uði í það. Þær greiðslur standa
straum af ýmsum sameiginlegum
kostnaði.
Biskupstungnahreppur fellir nið-
ur fasteignagjöld af sambyggðinni
og Laufskálar munu njóta sérstakra
vildarkjara á hitaveitu. Áætlaður
hitunarkostnaður á íbúð verður ein-
ungis um eitt þúsund krónur á
mánuði.
Reist hefur verið sýningarhús í
Laugarási þar sem hægt verður að
skoða frágang innan og utan húss
ásamt því að líta á teikningar. Sýn-
ingarhúsið verður opið á fimmtu-
dögum klukkan 8-22 og á sunnu-
dögum klukkan 14-17. Upplýsingar
um Laufskála eru veittar á skrif-
stofu Biskupstungnahrepps.
Vinalegt umhverfi
Laugarás er mjög vinalegur
byggðarkjarni, miðsvæðis í uppsveit-
um Árnessýslu. Þar er að finna
helstu þjónustu og stutt á Selfoss í
frekari þjónustu og einungis klukku- <
stundar akstur til Reykjavíkur. 15
mínútna gangur er að Skálholti þar
sem er blómstrandi menningarstarf-
semi, námskeið og tónleikahald.
Skjólgott er í Laugarási, veðráttan
er mild og mannlífið gott. Útsýni frá
Laufskálum er fallegt að Vörðufelli
og yfir Hvítá, þar sem hún rennur
niður með Skálholtstungu.