Morgunblaðið - 19.11.1995, Blaðsíða 16

16 SUNNUDAGUR 19. NÓVEMBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ

Morgunblaðið/Árni Sæberg
ÞÓR Whitehead með nýja bók sína um ísland í síðari heimsstyrjijld, Milli vonar og ótta.
Hernámið í
nýju ljósi
Bók Þórs Whitehead prófessors, Milli vonar og ótta, kemur út á
þriðjudag. Þar er að finna margvíslegar nýjar upplýsingar um að-
*
draganda hernáms Breta á Islandi og stríðsatburði veturinn 1939-
1940. Ólafur Þ. Stephensen ræddi við Þór um bókina.
ÓR Whitehead, prófessor
í sagnfræði, varpar nýju
ljósi á aðdraganda
hernáms Breta á Islandi
í bók sinni, Milli vonar
og ótta, sem kemur út á þriðjudag.
Efni bókarinnar er annars mjög fjöl-
breytt: Flokksstarfsemi þýzkra naz-
ista í Reykjavík, ritskoðunartilraunir
þýzka ræðismannsins Gerlachs (ekki
með öllu árangurslausar), leit íslend-
inga að þýzkri leynistöð í Reykjavík,
njósnir Þjóðveija og veðurskeyta-
sendingar, fundur Gunnars skálds
Gunnarssonar með Hitler, upphaf
hinna miklu og tvísýnu fiskflutninga
íslendinga til Englands, sjóhernaður
við ísland og eltingaleikur Breta við
þýzk kaupskip, hugmyndir íslenzkra
ráðherra um að leita herverndar
Bandaríkjanna strax árið 1940 og
viðbúnaður íslendinga gegn innrás
Þjóðveija á hættuskeiðinu eftir inn-
-rás Þjóðveija í Danmörku og Noreg.
Fram koma nýjar upplýsingar um
afstöðu stjórnmálahreyfinga og
fjölda kunnra einstaklinga til stríðs-
aðila á hinum viðsjárverðu mánuðum
veturinn 1939-40; hveijir fylgdu
bandamönnum að málum og hveijir
studdu Þriðja ríkið með beinum eða
óbeinum hætti. Óhætt mun að full-
yrða að sú örlagaríka saga, sem Þór
segir, hefur ekki verið sögð áður á
prenti.
Milli vonar og ótta er þriðja bókin
í verki Þórs Whitehead um ísland í
síðari heimsstyijöld og afrakstur
áralangrar rannsóknavinnu. Þór
segir að flestar þær skjallegu heim-
ildir, sem vitnað sé til í bókinni,
hafi orðið fræðimönnum aðgengileg-
ar á áttunda áratugnum. Ymsar
heimildir hafi hins vegar bætzt við
síðustu ár. Þá hafi hann fengið tæki-
færi til að kanna nákvæmlega mörg
skjalasöfn í Þýzkalandi, með styrk
frá þýzku Humboldt-stofnuninni,
sem mjög hefur stutt rannsóknir
Þórs.
I Þýzkalandi segist Þór hafa kom-
izt í kynni við mikilvægan heimildar-
mann, Werner Schuize-Stentrop,
sem verið hafi leynilegur erindreki
flughersins, Luftwaffe, í þýzku ræð-
ismannsskrifstofunni í Reykjavík og
rekið þar leynisendistöð ásamt loft-
skeytamanni, unz Bretar gengu á
land í Reykjavík og handtóku þá.
Jafnframt komst Þór yfir mörg at-
hyglisverð skjöl í Þýzkalandi, til
dæmis bréfaskriftir SS-foringjans
Werners Gerlach, sem var ræðis-
maður Þjóðveija hér, og Heinriehs
Himmler.
„Tengsl Gerlachs og Himmlers
voru náin, enda gerði Himmler hann
út hingað. Það er ljóst að Gerlach
kom hingað í umboði æðstu manna
Þriðja ríkisins og markmiðið, sem
Þjóðveijar voru búnir að setja sér
hér, var að leysa landið undan áhrif-
um Breta og ná hér undirtökum á
mjög skömmum tíma,“ segir Þór.
„Þegar Þjóðveijar höfðu náð Dan-
mörku og Noregi á sitt vald, sendu
þeir ísiendingum beinlínis skilaboð
um að þeir skyldu gera ráð fyrir að
lenda á þýzku yfirráðasvæði eftir
styijöldina og skyldu þess vegna
gæta sín.“
Sérstakt samband við Breta
- I bókinni koma fram ýmsar
upplýsingar, sem varpa nýju Ijósi á
hlutleysisstefnu íslendinga og
hvernig þjóðstjórnin und-
ir forsæti Hermanns Jón-
assonar framkvæmdi
hana. Breyta þær hug-
myndum manna um
þennan þátt í sögunni?
„Margir sjá hlutleysi Islands í
rómantísku Ijósi. Það hafi byggzt á
fögrum hugsjónum fremur en
raunsæju mati. I bókinni er hins
vegar staðfest að íslenzkir ráðamenn
vissu, að öriög íslands voru samofin
örlögum annarra lýðræðisþjóða. Þeir
fylgdu stefnu, sem byggð var á
mati á valdahlutföllum á milli stór-
veldanna og á viðskiptahagsmunum
Islands. Þetta mat var rétt í grund-
vallaratriðum, þótt reyndar sjáist
þegar kemur fram á vorið 1940, að
íslenzkir ráðherrar ofmátu styrk
brezka flotans við Island. Það er ljóst
að þýzkur innrásarher hefði átt mjög
greiða ieið að landinu. íslendingar
áttuðu sig ekki fyllilega á þessu, en
það gerðu Bretar auðvitað, því að
þeir þekktu veikieika sína, Þeir voru
ails ekki að blekkja íslendinga þegar
þeir fullyrtu að innrás Þjóðveija í
landið væri yfirvofandi, þeir trúðu
þessu í raun og veru sjálfír. Eftir
að þeim var ljóst áð Þjóðveijar væru
að ná Noregi á sitt vald var Island
orðið þeim lífsnauðsynlegt, í bók-
staflegum skilningi. Það valt á bæki-
stöðvum hér hvort þeir héldu tökum
sínum á Atlantshafi.
Það er líka ljóst að á milli íslend-
inga og Breta var mjög sérstakt
samband, og þar var ekki allt á yfír-
borðinu. Það kemur mjög skýrt fram
í þeim gögnum, sem ég hef um sam-
ræður Islendinga og Breta að íslenzk
stjórnvöld litu svo á að landið væri
á brezku hagsmunasvæði og það
gerðu Bretarnir sömuieiðis. Þeir
voru tilbúnir að hliðra til við íslend-
inga í ýmsum efnum, sem fengu að
mörgu leyti betri viðskiptakjör frá
Bretum en aðrar þjóðir
vegna þessarar afstöðu
þeirra. Lykiiatriði í brezku
hernámsáætiuninni var
síðan að notfæra sér við-
skiptaþrengingar íslend-
inga, bjóða þeim verzlunarívilnanir
ti) að sætta þá við hemámið."
Hernámið átti langan
aðdraganda
„Sumarið áður en stríðið skall á,
1939, töldu Bretar sig ekki þurfa á
neinum bækistöðvum hér að halda.
Svo hófst stríðið, og Þjóðveijar voru
miklu athafnasamari á Norður-Atl-
antshafi en menn höfðu séð fyrir.
Strax í nóvember 1939 hafði brezki
flotinn því fengið augastað á íslandi
og Bretar ætluðu sér að nota hernám
Danmerkur til að knýja á Islendinga
að afhenda sér bækistöðvar hér.
Bretar ræddu í desember 1939 við
Svein Björnsson, sendiherra íslands
í Kaupmannahöfn, til að kanna af-
stöðu íslendinga og gáfu honum í
skyn að Þjóðveijar kynnu bráðlega
að hernema Danmörku. Það má því
segja að allt frá ársbyijun 1940
hafi Hermann Jónasson og ríkis-
stjórn hans vitað að allar líkur væru
á að Bretar myndu biðja um bæki-
stöðvar hér ef Þjóðveijar réðust á
Danmörku og hernema landið, ef
þeir fengju þær ekki.
Eftir að Islendingar gengust und-
ir hafnbannið á Þýzkaland með
samningum við Breta óttuðust þeir
mjög hefnd Þjóðveija. í janúar 1940
ákvað brezka stjórnin þess vegna
að gefa Islendingum tryggingu um
að veija íslenzka skipaflotann og
landið sjálft fyrir árás Þjóðveija. Þar
með var skjalfest að ísland naut
verndar Breta.“
Lögreglan átti að verjast
Þór segir að vegna þessa aðdrag-
anda hafi íslendingar fengið tíma
til að undirbúa viðbrögð sín við
hernámi Danmerkur og því, sem
kynni að gerast í framhaldi af því.
Þannig hafi yfirlýsingin um að ís-
lendingar tækju við konungsvaldinu
og utanríkismálin í sínar hendur,
verið tilbúin og ekki þurft annað en
að leggja hana fyrir Alþingi þegar
Danmörk var hernumin. Jafnframt
hafi lögreglan verið undirbúin fyrir
átök og hafi sá undirbúningur hafizt
haustið 1939.
„Segja má að viðbúnaður lögregl-
unnar hafi náð hámarki vorið 1940,
þegar hluti iiðsins var undir vopnum
og greinilega stefnt að því að koma
upp einhvers konar þjóðvarðliði.
Lögreglan hafði létt vopn og henni
var veitt herþjálfun af Agnari Ko-
foed Hansen, sem hafði sjálfur notið
liðsforingjamenntunar og verið skip-
aður lögreglustjóri vegna þess. Hann
þjálfaði liðskjarna, sem átti að geta
veitt miklu fleiri mönnum þjáifun.
Mér sýnist að stefnt hafi verið að
því að koma upp allt að 400 manna
varaliði, sem líklega hefur átt að búa
vopnum að einhveiju leyti.“
- Þú segir í bókinni að brezka
hernámsliðið, sem hingað kom, hafi
verið svo fámennt, ilia búið og sjó-
veikt, að ekki hefði þurft mikinn
herafla til að veijast því. Hefðu mál
getað æxlazt öðru vísi ef vígbúnaður
lögreglunnar hefði verið lengra kom-
inn?
„Staðreyndin var sú að ísiending-
ar ætluðu sér aldrei að veijast Bret-
um. En hefðu þeir tekið þá ákvörðun
að veijast brezka heimsveldinu,
hefðu þeir getað það, þótt ótrúlegt
sé. Ég tala nú ekki um ef þeir hefðu
komið sér upp nokkrum fallbyssu-
hólkum í grennd við Reykjavík! Hins
vegar hefðu Bretar auðvitað getað
skorið á samgöngur við landið og
þvingað það til uppgjafar.
Þetta eru hins vegar
bara vangaveitur, því að
lögreglunni og vænt-
anlegu varaiiði átti að
beita gegn Þjóðverjum. í
bókinni er sýnt fram á í
fyrsta skipti að íslendingar höfðu
ákveðið að veijast Þjóðverjum, á
sama tíma og þeir höfnuðu böði
Breta um að afhenda þeim bæki-
stöðvar og ganga í lið með þeim.
Hermann Jónasson gaf Bretum
leynilega skýringu á afsvari ríkis-
stjórnarinnar, sem aldrei var birt
hér. Þar sagði hann að væru líkur
á þýzkri innrás, myndi afstaða ís-
lendinga gjörbreytast, þeir myndu
með öðrum orðum þiggja boð Breta
um að gerast bandamenn þeirra,
taka við vernd og kasta hlutleysinu.
Lögreglan var búin undir átök við
Þjóðveija hér í bænum og jafnframt
var komið fyrir leynilegum sendi-
stöðvum á þremur stöðum til að
kalla á hjálp Breta ef innrás væri
yfirvofandi. Menn gerðu ráð fyrir
að brezk herskip væru hér við land-
steinana og þau gætu fljótt gripið í
taumana og komið lögreglunni til
hjálpar. Þetta var raunar mesti mis-
skilningur. Bretar voru ekki með
herskip við landið á þessum tíma.“
ísland í Vesturheim?
Þór segir frá því í Milli vonar og
ótta, sem lítt hefur áður komið fram,
að íslenzk stjórnvöld hafi hallazt að
því að biðja Bandaríkjamenn að veija
Island, með því að vísa til Monroe-
kenningarinnar svokölluðu, sem af-
markaði áhrifasvæði Bandaríkjanna
í Vesturheimi.
„Eftir að ríkisstjórnin fékk bréfið
frá Sveini Björnssyni í árslok 1939,
um að hætta væri á að Þjóðveijar
tækju Danmörku, settist stjórnin á
rökstóla. Niðurstaða hennar varð sú
að Islendingar ættu að halda í hlut-
leysið í lengstu lög. Ef innrás Þjóð-
veija væri hins vegar fyrirsjáanleg,
bæri að leita verndar í Bandaríkjun-
um. Vilhjálmi Þór, sem var á þessum
tíma viðskiptafulltrúi í New York,
var gert viðvart um þessar fyrirætl-
anir og honum falið að snúa sér til
Bandaríkjastjórnar á hættustundu,
með beiðni um vernd á grundvelli
Monroe-kenningarinnar.
Til þessa kom aidrei, eins og ég
segi frá í bókinni. Fyrir því eru aðal-
lega tvær ástæður. I fyrsta lagi töldu
menn alltaf að það væri líklegra að
Bretar hernæmu ísland en Þjóðveij-
ar, þar sem brezkt sjólið gæti geng-
ið á land mjög skyndilega. Hættan
vorið 1940 virðist aldrei hafa orðið
svo bráð í augum stjórnvalda að þau
vildu biðja Bandaríkjamenn um
vernd. I öðru lagi var á leiðinni hing-
að bandarískur ræðismaður, þannig
að Ijóst var að stjórnvöld myndu
senn hafa betra tækifæri til að ræða
við Bandaríkjamenn. Þá höfðu ís-
lendingar ekki hugsað sér að leita
verndar í Bandaríkjunum í trássi við
Breta. Svo stigu Bretar hér skyndi-
lega á iand 10. maí og ekkert varð
úr þessu.“
Sósíalistum og Þjóðviljanum
stjórnað frá Moskvu
A meðan íslenzka stjórnin horfði
til Bandaríkjanna, hallaði stjórnar-
andstaðan sér hins vegar að vinum
sínum í austri. Það fer ekki á milli
mála hveija Þór Whitehead telur
hafa verið beztu bandamenn Þjóð-
veija í áróðursstríðinu, sem Bretland
og Þýzkaland töldu sig heyja hér á
landi.
„Ég held að frásögn mín af af-
stöðu Sósíalistaflokksins hljóti að
vekja undrun sumra, vegna þess að
margir hafa ímyndað sér að komm-
únistar og nazistar hafi verið miklir
fjandmenn alla tíð,“ segir Þór.
„Þarna kemur hins vegar á daginn
að íslenzki Sósíalistaflokkurinn tók
stefnu eftir fyrirskipunum frá Ko-
mintern, alþjóðasambandi kommún-
ista í Moskvu, þótt kommúnistar
hefðu lýst því yfir að þeir hefðu rof-
ið allt samband sitt við Moskvuvald-
ið með stofnun Sósíalistaflokksins.
Stalín og Hitler höfðu orðið vinir
með griðasáttmálanum 1939 og
Stalín fyrirskipaði kommúnista-
flokkum um allan heim að beita sér
gegn bandamönnum. Þessi afstaða
leiddi raunar tii klofnings í Sósíal-
istaflokknum, því að formaðurinn
sagði sig úr flokknum í mótmæla-
skyni við þessa stefnu-
breytingu."
- Hefur Moskvulínan
til Sðsíalistaflokksins
komið í leitirnar?
„Já, Jón Ólafsson
fréttamaður fann hana í skjalasafni
Kominterns í Moskvu eftir fall Sov-
étríkjanna. Þessar „leiðbeiningar"
frá Moskvu eru mjög merkilegt skjal
í íslenzkri stjórnmálasögu, því að það
sýnir, svo ekki verður uin villzt, að
Sósíalistaflokkurinn fékk beinlínis
fyrirmæli frá Komintern. Kristinn
E. Andrésson tók við þeim í apríl
1940 og þau eru öll í sama dúr og
fyrirmæli til annarra kommúnista-
flokka í Evrópu, þ.e. að beita sér
gegn bandamönnum.
Andróðurinn gegn bandamönnum
kom meðal annars fram í því að
Þjóðviljinn ljóstraði upp um leynilegt
samkomulag íslendinga og Breta um
viðskiptabann á Þýzkaland í ársbyrj-
un 1940. Menn óttuðust mjög hér
að þetta gæti leitt til árása Þjóð-
ísland var
Bretum lífs-
nauðsynlegt
Þjóðstjórnin
viðbúin
hernáminu
I
)
I
I
I
>
\
>
§
b
I
i
»
I
L
b
i
b