Morgunblaðið - 31.05.1998, Blaðsíða 36

36 SUNNUDAGUR 31. MAÍ 1998
SKOÐUN
MORGUNBLAÐIÐ
UM BIBLÍUÞÝÐINGAR
Biblíurit heita fjögur bindi, sem
komið hafa út hvert af öðru síðan
1993. Þar eru allmargar bækur
Gamla testamentisins í nýrri þýð-
ingu, sem vonast er tál að verði lokið
um aldamótin. Það hefir viljað drag-
ast hjá mér að stinga niður penna
um þessa þýðingu. Skal ég nú reyna
að bæta örlítið úr því með þessu
greinarkomi og fara jafnframt
nokkrum orðum um útgáfuna 1981,
en stikia verð ég á stóru.
Ekki alls fyrir löngu birtist á for-
síðu Morgunblaðsins frétt undir fyr-
irsögninni „Freistingin burt úr Fað-
irvorinu," og segir þar, að enska
biskupakirkjan hafi ákveðið að
breyta Faðirvorinu og fjarlægja úr
því freistinguna eða það, sem um
hana segi í bæninni. Æðstu menn
innan kirkjunnar hafi samþykkt að
fella niður orðin „eigi leið þú oss í
freistni“ og setja í staðinn „hlífðu
oss við þrautum" eða jafnvel „eigi lát
þúá oss reyna“. Skuli þessi nýja út-
gáfa gilda frá aldamótum. Við þenna
lestur komu mér í hug hin fleygu orð
Grettis Asmundarsonar: „Skýzt
þeim mörgum vísdómurinn, sem
betri von er að.“
Það er svo sem ekki nýtt af nálinni
að sjá eða heyra menn velta því fyr-
ir sér, hvort orðin „eigi leið þú oss í
freistni," í bæninni FAÐIR VOR,
geti verið rétt þýðing á fimmtexta
Nýja testamentisins, því að þeim
virðist þar gefið í skyn, að Guð
freisti manna, stundum að minnsta
kosti, og samræmist það illa því,
sem segi í Jakobsbréfi 1:13, að Guð
freisti sjálfur einskis manns.
Þetta er rétt athugað, því að mis-
ræmið er greinilegt, sé gengið út frá
því, að þýðingin í Matt 6:13 og Lúk
11:4 sé rétt. Menn hafa með mörgu
móti reynt að samræma þetta og
komið með ýmsar skýringar á þessu
„óþægilega" fyrirbrigði. En allar
þær skýringar, sem ég hefi heyrt og
séð, eru ýmist óþarfar, klaufalegar
eða margar hveíjar hreinlega út í
hött, því að skýringa verður ekki
leitað í eigin brjósti, heldur í sjálfum
textanum.
Ósjaldan komast þýðendur text-
ans í nokkum vanda. En svo virðist
sem þeir nái ekki áttum á stundum,
heldur sitji fastir í sama fari og hafi
svo hver eftir öðrum. Hvað þessu
veldur skal ekki fullyrt hér, en grun-
ur minn er sá, að þama sé á ferðinni
þýðingarblinda sem ég kalla svo,
þ.e., að mönnum sjáist yfir viss ein-
kenni frummálsins eða málfræðiat-
riði, sem oft skipta afar mikiu. Og af-
leiðingin verður þá, eins og hér,
röng þýðing og villandi.
Ég vænti þess að flýtir
verði ekki látinn ráða
för við þýðingu
ritanna, segir Jón
Hilmar Magnússon.
Stílfegurð máls og
hrynjandi ættu að
einkenna nýja útgáfu
Biblíunnar.
Umrætt atriði skal nú leitazt við
að gjöra eins ljóst og verða má, en
áður en við komum að því, skulum
við líta á nokkur dæmi tll glöggvun-
ar. í gríska textanum, Matt 6:11-12,
standa eftirfarandi orð, framburður
innan sviga, þýðing með skáletri:
86? fjúív (doss hemin) gef oss; á<peq
ijniv (afess hemin) fyrirgefoss. Orð-
myndimar 56? og öq>£? era sagnir í
boðhætti og tíðin svokölluð aoristus,
en boðháttiu1 í aoristus-tíð er alla-
jafna mun ákveðnari en boðháttur í
nútíð. í báðum þessum dæmum er
íslenzka þýðingin rétt. Að vísu felst
hér þó ekki bein skipun í þessari
boðháttarmynd, heldur hiklaus og
einarðleg bæn. Akveðna skipun,
skylduboð eða skilyrðislaust bann
myndar grískan yfirleitt með fram-
tíð af sögn eða neitun + sögn í fram-
tíð, t.d. Matt 5:43.: ávonú<ieii; xöv
nXnoíov oou (agapeseis tonn ples-
ionn sú) elska skaltu náunga þinn
(orðrétt: þú munt elska ...), og Matt
5:21.: oö (poveúoei? (ú fonnefseis) þú
skaít ekki morð fremja (orðrétt: þú
munt eJdd...).
Þessi dæmi skal nægja láta til
samanburðar við sagnmyndina í
Matt 6:13 og Lúk 11:4, sem margir
hafa hnotið um, en þar era þessi orð:
pij Eioevéyiqi? ijpa? eí? TtEipaopóv
(me eisenenkes hemas eis peira-
smonn), sem verða í íslenzku biblíu-
þýðingunni: Leið oss ekki í freistni.
Nú bregður svo við, að þýðingin er
ónákvæm og því röng. Þess hefir
eigi verið gætt, að mynd sagnarinn-
ar er ekki beinn boðháttur eins og
86? og fiípE? í dæmunum hér á und-
an, heldur er sagnmyndin
EÍoEVÉyiqi? aoristus í viðtengingar-
hætti. Það er athyglisvert og skipt-
ir máli. Reglan er þessi: Þegar gefin
er skipun eða sett fram eindregin
ósk um að koma í veg fyrir eitthvað
eða að láta ekki eitthvað gerast, þá
notar grískan neitunina pij +
aoristustíð í viðteng-
ingarhætti. Hér verður
þessu bezt náð í ís-
lenzkri þýðingu þannig:
LÁT OSS EI LEIÐAST
(eða FALLA) í
FREISTNI, m.ö.o. bæn
um að varðveitast frá
freistingum. Tökum eitt
álíka dæmi til frekari
glöggvunar úr Matt
6:2.: pi) oaXitíori?
ÉprtpooOÉv oou (me
salpises emprosþenn
sú) lát ekki blása í
básúnu fyrir þér, eða:
kom þú í veg fyrir að
blásið verði í lúður fyrir
þér. Þetta verður að
duga, en dæmin eru
næg, enda þetta orðasamband al-
gengt í grísku. Loks era það niður-
lagsorðin í bæninni: heldur frelsa
oss, sem vekja skal athygli á, þar
sem orðmyndin ^úoai (hrusæ),
frelsa, er boðháttur af sama toga og
80? og öupE? hér á undan.
Nú væri freistandi að fara út í
samanburð á þýðingum, en það
mætti æra óstöðugan. Þó get ég ekki
stillt mig um að fara þar um
nokkrum orðum.
Wulfila (Úlfílas) hét maður, fædd-
ur um 311 e.Kr. Hann vann um ára-
bil að kristniboði meðal Vestgota og
var síðar vígður biskup þeirra.
Frægastur er hann fyrir það afrek
sitt að þýða alla Biblíuna nema Kon-
ungabækumar á gotnesku og notaði
stafróf, sem hann fann upp. Þýðing
UlfQasar á guðspjöllunum er varð-
veitt í handriti því, sem fengið hefir
nafnið Codex argenteus („Silfur-
biblían"), en það er geymt í háskóla:
bókasafninu í Uppsölum í Svíþjóð. í
því vora upphaflega 330 blöð, en að-
eins 187 hafa varðveitzt. Gotneskan
er elzta þekkta germanska rnálið og
kunnust af biblíuþýðingu Úlfílasar,
skýringum á guðspjalli Jóhannesar,
broti úr almanaki og liðlega 120 sér-
nöfnum. Gotneska og íslenzka era
skyld tungumál. Það er því forvitni-
legt að sjá þýðingu Úlfflasar á Matt
6:13, en hún er svo: Jah ni briggáis
uns in fráistubnjái, sem orðrétt þýð-
ir: Og eigi leið þú oss í freistni.
Hvemig skyldi svo þessi setning
hljóða í íslenzkum og erlendum þýð-
ingum? Lítum á nokkur dæmi um
það.
Og eigi leið þú oss i freistni (ís-
lenzk hómilíubók um 1200, og senni-
lega er textinn eldri en það). Og inn
leið oss eigi í freistni (Nýja testa-
menti Odds Gottskálkssonar 1540).
Og inn leið oss ekki í freistni (Guð-
brandsbíblía 1584). Og
innleið oss ekki í
freistni (Hólaútgáfa
Þorláks biskups 1644 og
Vajsen-hús útgáfan í
Kaupmannahöfn 1747).
Og leið oss ekki f
freistni (1859-1900). Og
leið oss ekki inn í freist-
ingu (1901). Og leið oss
ekki í freistni (1903-
1979). Og eigi leið þú
oss í freistni (1981).
Eins og sjá má er hér
um óverulegar orða-
lagsbreytingar að ræða
og raunar eftirtektar-
vert, að orðafarið er hið
sama 1981 og íslenzk
hómilíubók hefir um 800
áram áður.
Tökum svo af handahófi nokkur
dæmi úr erlendum þýðingum: Og
leið okkum ikki í freistingar (fær-
eysk þýðing 1937, 1961 og 1975).
Och inled oss icke i frestelse
(sænsk, 1904). Og led os ikke ind i
Fristelse (dönsk, 1907 og 1909). Led
oss ikke inn i fristelse (norsk, 1975).
En leid ons niet in verzoeking (hol-
lenzk, 1940). Und fiihre uns nicht in
Versuchung (þýzk, 1967 og 1980).
Et ne nos inducas in tentationem
(elzt: temptationem) (latnesk, um
1000, 1642 og 1898). Et ne nous
induis pas en tentation (frönsk,
1929,1954 og 1977). Y no nos metas
en tentación (spönsk, 1602 og 1895).
And lead us not into temptation,
orðalag, er gengur sem rauður þráð-
ur gegnum enskar þýðingar og út-
gáfur.
Hér ber þá allt að sama branni, og
óneitanlega læðist að sá grunur, að
hér séu þræddar margtroðnar slóðir
svo djúpar eða allt frá dögum
Ulfilasar að minnsta kosti, að þýð-
endur hafi ekki enn þá komizt upp
úr þeim skorningum.
Arið 1981 kom Biblían á markað í
nýrri útgáfu, hinni fyrstu síðan 1912.
í þeirri útgáfu eru guðspjöllin og
Postulasagan endurþýdd og ýmsar
lagfæringar eða leiðréttingar gerðar
á þýðingu annarra rita, bæði í
Ganila- og Nýja testamentinu. Yms-
ir annmarkar eru þó á þessari út-
gáfu. Þýðingin er víða gölluð, og
sumar lagfæringar hafa farið úr
böndum. Vonandi stendxu- samt allt
til bóta með þeirri nýju heildarþýð-
ingu, sem unnið er að um þessar
mundir. Þó lízt mér miður gæfulega
á það, sem þegar er komið út. Hefi
ég ýmislegt við það að athuga, en í
stuttri blaðagrein verður aðeins
stiklað á stóra.
Það era einkum fjögur atriði, sem
ég vildi gjama drepa á, en þau era
þessi: Þýðing á hebreska og gríska
textanum, málfar, þéringar og beyg-
ing nafnsins Jesús.
Þýðing á frumtextunum. I tilefni
af því, sem hér að framan er sagt um
sögnina að freista, vil ég minna á
upphafsorðin í 22. kafla fyrstu
Mósebókar, en þau era svo í réttri
þýðingu frá 1912: „Eftir þessa at-
burði reyndi Guð Abraham." Þessu
var breytt þannig 1981: „Eftir þessa
atburði freistaði Guð Abrahams.“
Þetta er kolröng þýðing, sem hlýtur
að vera handvömm eða fljótfærni,
enda er hún leiðrétt í Biblíuritum 3
frá 1995 og þá aftur horfið að réttri
þýðingu sem betur fer.
Um hina nýju þýðingu á þeim
bókum Gamla testamentisins, sem
komið hafa út í Biblíuritum 1-4, ætla
ég ekki að fjalla um að sinni. Þó vil
ég geta þess, að allmargar þeirra
leiðréttinga, sem ég hafði sjálfur
gert á þýðingunni frá 1912, hefi ég
borið saman við útkomin Biblíurit,
og era þær samhljóða þeim í nær öll-
um atriðum. Mín skoðun er sú, að
nóg hefði verið að endurskoða þýð-
inguna frá 1912, leiðrétta þýðingar-
villur, en halda þeim búningi máls-
ins, sem farið hefir því einkar vel.
Málfar. Nú vona ég, að mér fyrir-
gefist, þótt ég segi skoðun mína
Jón Hilmar
Magnússon
skorinort. Mér sámar að sjá eða
heyra böngulegt og óvandað mál-
far. Flatneskja hæfir ekki biblíu-
máli. Rismikið málfar er sem fagur
söngur eða hljómlist. í strengjum
þess búa hljómar, sem geta vakið
dauða og sofandi. Hið hversdags-
lega og rislága bliknar hjá því. Eg
er alls ekki að tala um fjálglegt mál-
far, heldur fjölskrúðugt og fagurt.
Hér verða þýðendur að taka sig á
og endurskoða æðimargt. Þá kröfú
verður að gera til þeirra, sem hafa
tekið að sér þetta vandasama verk,
að þeir hafi vald á fögra og þrótt-
miklu máli. Sú biblíuþýðing, sem
standa á um langa framtíð og vísast
mun móta íslenzkt málfar æði-
margra líkt og talið er, að Guð-
brandsbibh'a hafi gert, er slys, ef
hún stuðlar að óvönduðu tungutaki.
Hér verða teknir nokkrir ritning-
arstaðir úr þýðingunni 1912 og
bomir saman við Biblíuritin. Þau
atriði, sem mestu skipta, era með
skáletri.
1. Mósebók 9:16. Þýðing 1912:
„Og boginn skal standa í skýjunum
og eg mun horfa á hann, tU þess að
minnast hins eilífa sáttmála ...“
Biblíurit 2: „Hverju sinni, sem bog-
inn stendur í skýjunum, mun égsjá
hann og minnast hins eilífa sátt-
mála...“
1. Sam 1:18. Þýðing 1912: „Síðan
fór konan leiðar sinnar og mataðist
og var eigi framar með döpra
bragði." Bibh'urit 2: „Gekk hún síð-
an leiðar sinnar, byrjaði aftur að
borða og var ekki lengur döpur í
bragðL“
1. Kon 19:5-7. Þýðing 1912: „Og
sjá, engill tók á honum og mælti til
hans: Statt upp og et Litaðist hann
þá um og sá, að eldbökuð kaka lá að
höfði honum og vatnskrús. At hann
þá og drakk og lagðist síðan aftur
fyrir. En engill Drottins kom aftur
öðra sinni, tók á honum og mælti:
Statt upp og et.“ Bibh'urit 1: „En
skyndilega kom engill, snerti hann
og sagði: Rístu upp og fáðu þér að
borða. Hann litaðist um og sá þá
glóðarbakað brauð og vatnskrukku
við höfðaiag sitt. Hann át og drakk
og lagðist síðan fyrir aftur. Þá kom
engill Drottins öðra sinni, snerti
hann og sagði: Rístu upp og fáðu
þér að borða."
2. Kon 7:2,19. Þýðing 1912: „Þótt
Drottinn gjörði raufar á himininn -
hvemig mætti þetta verða?“ Biblíu-
rit 1: „Þó að Drottinn gerði lúgu á
himininn gæti þetta ekki átt sér
stað.“
1. Kron 14:15. Þýðing 1912: „Og
þegar þú heyrir þyt af ferð í krón-
um baka-trjánna, þá skalt þú leggja
til orustu." Bibh'urit 4: „Þegar þú
heyrir þrusk skóhljóði líkast í
hæstu greinum Bakatrjánna skaltu
bregðast skjótt við.“
Jónas 4:8. Þýðing 1912: „ ... og
skein sólin svo heitt á höfuð Jónasi,
að hann örmagnaðist." Bibh'urit 1: „
... og stakk sólin Jónas íhöfuðið svo
að hann örmagnaðist."
í þessum fáu dæmum er gamla
þýðingin engu síðri, og engum ætti
að dyljast, hve reisn hennar er
miklu meiri en þeirrar, sem nú er á
döfinm, einkum í síðustu dæmun-
um. Fáskrúðugt og hrátt orðafar er
ekki boðlegt í virðulegu riti sem
Biblíunni og raunar hvergi.
Þéringar. Árið 1983 gaf ég út Jó-
hannesarbréfin og Júdasarbréf í
nýrri þýðingu úr frammáhnu ásamt
orðréttri þýðingu og grísk-íslenzku
og íslenzk-grísku orðasafni. Gríski
textinn var einnig prentaður með,
en í orðréttri þýðingu, sem fylgir
honum, lét ég þéringar halda sér til
samræmis við frumtextann, en
sleppti þeim í hinni endanlegu þýð-
ingu. Aldrei var ég þó fyllilega sátt-
ur við þessa niðurstöðu, en varði
hana samt með sjálfum mér, þar eð
ritið væri að nokkra leyti handbók
eins og ég gat um í formála, og
verður það ekki hrakið. Síðan hefi
ég margoft velt þessu atriði fyrir
mér og jafnan komizt að þeirri nið-
urstöðu, að þéringum megi ekki
fórna í venjulegum biblíuútgáfum
fyrir hin svipminni fornöfn. Nú
virðist mér hins vegar allt benda til
þess, að sú ákvörðun hafi verið tek-
in að fara hversdags leiðina, en þá
er líka þessi aldagamla biblíuhefð
rokin út í veður og vind, og hefi ég
enga trú á því, að hún yrði tekin