Morgunblaðið - 15.06.1999, Blaðsíða 38

38 ÞRIÐJUDAGUR 15. JÚNÍ 1999
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
ÞRIÐJUDAGUR 15. JÚNÍ 1999 39
STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI: Árvakur hf„ Reykjavík.
FRAMKVÆMDASTJÓRI: Hallgrímur B. Geirsson.
RITSTJÓRAR: Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
„VÍÐTÆK SÁTT“
BYGGIST Á RÉTTLÆTI
Isamtali við Morgunblaðið sl.
sunnudag sagði Árni
Mathiesen, sjávarútvegsráð-
herra, m.a.: „... þannig er það
orðað í stefnuyfirlýsingu ríkis-
stjórnarinnar, að við reynum
að ná víðtækari sátt um físk-
veiðistjórnunina. Eg held, að
erfitt verði að ná þjóðarsátt
um þetta stóra mál. Umkvört-
unarefnin eru svo ólík og oft í
þversögn hvert við annað.
Stefnan er að ná víðtækri sátt
og það er stærsta viðfangsefn-
ið í sjávarútvegsmálunum nú.“
Þetta er rétt hjá hinum nýja
sjávarútvegsráðherra. Hags-
munaárekstrarnir innan sjáv-
arútvegsins eru svo miklir, að
í þeim efnum verður aldrei
gert svo öllum líki. Hins vegar
er ljóst, að „víðtæk sátt“ getur
ekki náðst nema almenningur
verði sáttur við þær breyting-
ar, sem gerðar verða. Þetta er
lykilatriði í sambandi við end-
urskoðun á fiskveiðistjórnar-
kerfinu. Hinn almenni borgari
verður að hafa sterka sann-
færingu fyrir því, að réttlæt-
inu hafí verið fullnægt.
Árni Mathiesen segir einnig
í fyrrnefndu viðtali við Morg-
unblaðið: „Mér fínnst... ólík-
legt að út úr þessu starfi komi
hugmyndir eða tillögur um
kerfi, sem er í grundvallarat-
riðum frábrugðið kerfinu nú.“
Ef sjávarútvegsráðherra á
með þessum orðum við, að
kvótakerfi verði undirstaða
breytts fiskveiðistjórnunar-
kerfís, hefur hann rétt fyrir
sér. Deilurnar snúast um
breytingar á því en ekki afnám
þess.
Síðan segir sjávarútvegs-
ráðherra aðspurður um auð-
lindagjald: „Þarna er um
ákveðin skilgreiningaratriði að
ræða. Mönnum hættir til að
blanda saman hugtökum eins
og auðlindagjaldi og veiði-
leyfagjaldi og nota þau sitt á
hvað. Við erum í dag með
veiðileyfagjald, sem skilar um
800 milljónum til ríkisins. Það
er minna en sá kostnaður, sem
hið opinbera greiðir vegna út-
gerðarinnar. Það er stefna rík-
isstjórnarinnar að atvinnu-
greinin greiði stærri hlut af
þessum kostnaði en nú er og
það verði í samræmi við af-
komu greinarinnar. Við höfum
litið til þess, að afkoman muni
batna og þá muni hún geta
staðið undir auknum hluta
þessa kostnaðar."
í opinberum umræðum hafa
aðallega verið notuð þrjú orð
til þess að lýsa því sem um er
að ræða. Sumir, eins og t.d.
Morgunblaðið, hafa notað orð-
ið veiðileyfagjald. Aðrir, t.d.
jafnaðarmenn, hafa notað orð-
ið veiðigjald. Enn aðrir og þá
ekki sízt Alþingi sjálft hafa
notað orðið auðlindagjald. Það
er sjálfsagt til þess að rugla
ekki umræðurnar að nota
sama orðið og ekki úr vegi að
nota það orð, sem Alþingi
sjálft hefur tekið upp, og tala
um auðlindagjald, enda getur
það átt við um fleiri auðlindir
en fiskimiðin. Aðalatriði máls-
ins er, að þetta orð á að lýsa
því gjaldi, sem útgerðin í
þessu tilviki þarf að greiða
fyrir réttinn til þess að nýta
fiskimiðin við Islandsstrendur.
Árni Mathiesen talar hins
vegar um þann kostnað, sem
hið opinbera greiði vegna út-
gerðarinnar. Það er að mati
Morgunblaðsins rangt að gera
kröfu til þess að útgerðin
borgi þann brúttókostnað, sem
hægt er að sýna fram á, að op-
inberir aðilar greiði í tengslum
við sjávarútveginn. Þjóðin
sjálf sem er eigandi auðlindar-
innar hlýtur að standa undir
kostnaði við að rannsaka hana
og viðhalda henni. Eigandi
auðlindarinnar selur síðan
þeim, sem nýta hana upplýs-
ingar, sem auðvelda þá nýt-
ingu. Hin rétta nálgun er því
sú, að útgerðarfyrirtækin, eins
og öll önnur fyrirtæki í land-
inu, greiði fyrir þá þjónustu,
sem þau fá frá opinberum aðil-
um, hvort sem um er að ræða
þjónustu Hafrannsóknastofn-
unar í formi upplýsinga eða
fiskileitar, þjónustu Landhelg-
isgæzlu o.s.frv. Það eiga sömu
lögmál að gilda um sjávarút-
veginn eins og um aðrar at-
vinnugreinar, sömu reglur um
einstök fyrirtæki í sjávarút-
vegi eins og um fyrirtæki í
öðrum greinum. I þessu felst,
að kostnaðargreiðslur útgerð-
arinnar verða margfalt lægri
en talað hefur verið um fram
til þessa. Þeir sem hvetja til
þess, að útgerðin borgi brúttó-
kostnað hins opinbera af sjáv-
arútvegi, eru í raun að leggja
til dulbúið auðlindagjald. Þeir
eru að fallast á auðlindagjald
án þess að samþykkja að það
verði kallað réttu nafni. En
það yrði hins vegar mjög illa
skilgreint auðlindagjald.
I samtalinu við Morgun-
blaðið er sjávarútvegsráð-
herra spurður, hvort til greina
komi að rýmka reglur um
framsal. Hann svarar: „Auð-
vitað kemur það til greina og
það verður örugglega eitt af
stærri atriðunum, sem tekið
verður á í þessari endurskoð-
un. “ Morgunblaðið hefur hvatt
til þess og hvetur til þess, að
framsalið verði algerlega
frjálst, og þær takmarkanir,
sem nú eru á því, verði
afnumdar. Það liggur í augum
uppi, að með afnámi þeirra
takmarkana stóraukast mögu-
leikar útgerðarinnar til hag-
ræðingar og hagkvæmni í
rekstri.
I samtalinu við Morgun-
blaðið er Árni Mathiesen
spurður, hvort auðlindagjald
komi til greina. Hann segir:
„Ut af fyrir sig vil ég ekki úti-
loka neitt en stefna ríkis-
stjórnarinnar eins og er er að
auka kostnaðarhlutdeild út-
gerðarinnar í rannsóknum,
eftirliti og öðrum þáttum, sem
snúa að sjósókn og nýtingu
auðlindarinnar. Sem sagt að
útgerðin borgi meira, en sér-
stakt auðlindagjald er ekki á
dagskrá.“
Þegar hér er komið sögu er
Morgunblaðið ósammála sjáv-
arútvegsráðherra. I fyrsta lagi
vegna þess, að aðkoman að
kostnaðargreiðslum útgerðar-
innar er röng, en í öðru lagi
vegna þess, að stjórnarflokk-
arnir hafa sjálfir haldið þeim
möguleika opnum með sam-
þykkt á Alþingi, að auðlinda-
gjald geti komið til greina.
Þegar útgerðin hefur annars
vegar verið losuð við þau höft,
sem fylgja takmörkun fram-
sals, og hins vegar horfíð frá
fyrri hugmyndum um brúttó-
kostnaðargreiðslur útgerðar-
fyrirtækja er ljóst, að svo vel
hefur verið búið í haginn fyrir
útgerðarfyrirtækin að vel rek-
in útgerðarfyrirtæki eiga að
geta greitt í sameiginlegan
sjóð sanngjarnan hluta af auð-
lindarentunni, þeim umfram-
hagnaði, sem verður til í sjáv-
arútvegi. Slík greiðsla er ein
af forsendunum fyrir því, að
almenningur geti litið svo á, að
víðtæk sátt hafi tekizt um fisk-
veiðistjórnarkerfið. Það þarf
hins vegar að leggja töluverða
vinnu í útfærslu á hugmyndum
um, hvernig haga á greiðslu á
slíkri hlutdeild í auðlindarent-
unni.
Önnur forsenda fyrir víð-
tækri sátt er sú, að ákvæðið
um sameign þjóðarinnar að
fískimiðunum, sem nú er í lög-
um, verði bundið í stjórnar-
skrá. Ætla verður, að stjórn-
arflokkarnir séu því hlynntir
miðað við yfirlýsingar, sem
fram komu um þetta efni í
kosningabaráttunni. Því mun
fylgja nýr skilningur á þeim
þjóðareignarrétti, sem þar er
um að ræða og á sér langa
hefð í lagasögu sumra annarra
ríkja.
Þriðja forsendan fyrir víð-
tækri sátt er sú, að lausn fínn-
ist á þeim þætti þessa máls,
sem talsmenn Framsóknar-
flokksins gerðu mest að um-
talsefni í kosningabaráttunni
og eru þess vegna siðferðilega
skuldbundnir til að fylgja eft-
ir, þ.e. skattlagningu á hagn-
aði þeirra, sem fara út úr at-
vinnugreininni, en fólki hefur
ofboðið hvers konar upphæðir
þar er um að ræða. í þessu
sambandi er hins vegar
ástæða til að benda á, að
greiði útgerðin fyrir réttinn til
að nýta auðlindina verður af-
staða almennings til þessa
hagnaðar allt önnur.
Þessar hugmyndir eiga að
geta verið grundvöllur að víð-
tækri sátt um breytingar á
fiskveiðistjórnarkerfinu. Ha-
græði útgerðarinnar af frjálsu
framsali og réttlátum kostnað-
argreiðslum er augljóst. Hlut-
deild landsmanna í auðlind-
arentunni og sanngjörn með-
ferð söluhagnaðar þeirra, sem
fara út úr atvinnugreininni,
mæta kröfum almennings um
réttlæti.
Frjáls fjármagnsmarkaður
Ný tækifæri
- nýj ar hættur
íslendingar hafa ekki áður upplifað kreppu
er rætur á í ofþenslu, en Sigrún Davíðs-
dóttir heyrði á hagfræðingum og öðrum
að slíkt gæti blasað við.
AÐ er nauðsynlegt að hætta
að eyða og fara að spara,“
var inntakið í ræðu Birgis
Isleifs Gunnarssonar seðla-
bankastjóra á ársfundi bankans 30.
mars. Hófstillt orðfar einkennir
seðlabankamenn um allan heim og
með það í huga kemur í ljós við nær-
lestur að ræða seðlabankastjóra er
stráð litlum, rauðum varúðarflöggum.
Fjórða árið í röð stefnir í um 5 pró-
senta hagvöxt á íslandi, sem er ein-
stakt meðal iðnríkja, en jafnframt
benda allar hagtölur til þenslu.
Miklar breytingar ganga yfir ís-
lenska fjármálakerfið þessi árin. Rík-
ið er að draga sig út úr bankarekstri
og nýir aðilar hafa komið á lánamark-
aðinn, sem í krafti frelsis á þessu sviði
einkennist af mun fjölbreyttari tilboð-
um en áður. Sömu breytingar hafa
verið að ganga yfir í öðrum löndum
og iðulega leitt til erfiðleika, til dæmis
á Norðurlöndum og í Asíu. Menn hafa
verið of seinir að átta sig á eðli og af-
leiðingum breytinganna.
Hagfræðingar leggja gjarnan
áherslu á mikilvægi traustra stofn-
ana, sem mannaðar eru reyndu og
kunnandi fólki, er tekist getur á við
nýjar aðstæður. Fróðlegt er að huga
að hvort lánastofnanir og almenning-
ur hafi áttað sig á að nýjar aðstæður
bjóða upp á nýjar ástæður til að
hyggja að.
Ekkert varir að eilífu
Kaupmáttaraukning upp á níu pró-
sent á síðasta ári færði fólki meira fé
milli handanna og það fé var notað til
að kaupa meira af heimilistækjum,
fatnaði, áfengi, tóbaki og lyfjum en
árið áður, auk þess sem innflutningur
á bílum jókst um heil 30,5 prósent og
ferðaútgjöld jukust um 21 prósent. I
heild jókst einkaneysla um ellefu pró-
sent, mesta aukning síðan 1987. Hins
vegar er þjóðhagsspamaður með því
lægsta, sem gerist í þróuðum ríkjum
og heimilin hafa aldrei verið
skuldugri.
„Ég vil ekki vera með svartagalls-
raus eða dómsdagsspár, en það þarf
ekki annað en heilbrigða skynsemi til
að sjá að góðærið tekur enda, þó eng-
inn viti hvenær,“ segir Benedikt Jó-
hannesson, framkvæmdastjóri Talna-
könnunar.
„Ekkert varir að eilífu," segir
Yngvi Öm Kristinsson, framkvæmda-
stjóri peningamálasviðs Seðlabank-
ans, „og þá heldur ekki uppsveifla í
efnahagslífinu."
Frjálst fjármagn - frjáls lán
Norðurlandaþjóðimar lifðu sín
fyrstu fjármagnsfrelsisár á síðasta
áratug. I kjölfarið fylgdi lánagleði og
oflánun og þegar kreppti að var
greiðslugetan ekki í samræmi við út-
lánin. Við tók gjaldþrot heimila og
fyrirtækja og bankarnir urðu fyrir
miklu tapi.
Frameftir þessum áratug streymdi
skammtíma lánsfé inn á markaði
Austur-Asíu. Traust lánastofnana
fjaraði út og í stað blómatíma skall á
djúp kreppa, sem leiddi í Ijós ótrausta
innviði fjármálakerfisins. Líta má á
bæði þessi ferli sem dæmi um kunn-
áttu- og reynsluskort við nýjar að-
stæður, auk þess sem aðstæður á
hverjum stað skiptu máli.
Hingað til hafa fslendingar aðeins
þekkt kreppu í kjölfar aflabrests eða
verðhrans á erlendum mörkuðum.
Nú má velta því fyrir sér, hvort of
mikil fjármagnsþensla á íslandi geti
leitt til ferlis, er minnti á það sem
gerðist á Norðurlöndum og í Asíu.
„Við erum greinilega komin yfir
hátopp sveiflunnar," segir Yngvi Öm
„og þá hugsanlega inn í „vitlausa"
hlutann, þann hluta, þar sem reynsl-
an sýnir að mistökin eru gerð, svo
sem offjárfestingar í atvinnu- og
íbúðahúsnæði. Hagvöxturinn er ekki
drifinn af framleiðsluaukningu, til
dæmis í sjávarútvegi, heldur af
neyslu.“
I krafti frjáls fjármagnsmarkaðs er
sá tími liðinn að ganga þurfi bónar-
göngu milli banka og snapa lánsfé hjá
ólánaglöðum bankastjóram. Tölur yf-
ir útlánaaukningu á síðasta ári slá öll
met, sama í hvaða samhengi það er
litið. Útlánaaukning banka og spari-
sjóða var 40 prósent undanfama tólf
mánuði og 12 prósent tólf mánuðina
þar á undan. í heild séð er þetta gíf-
urleg aukning. Niðurstaða efnahags-
reikninga banka og sparisjóða var 27
prósent hærri í árslok 1998 en 1997.
En fleiri lánastofnanir era á mark-
aðnum en bankar og sparisjóðir, svo í
heild er útlánsvöxturinn hægari. Sé
allur útlánageirinn tekinn hafa útlán
vaxið tíu prósent umfram þjóðar-
framleiðslu.
Hinn beinharði raunveraleiki er að
lausafjárstaða innlánsstofnana hefur
breyst frá því að vera jákvæð um 17
milljarða í mars 1997 í að vera nei-
kvæð um sömu tölu, 17 milljarða í
marslok 1999. Erlenda lausafjárstað-
an hefur versnað um 14,6 milljarða
síðustu tólf mánuði og um 8,2 millj-
arða tólf mánuðina þar á undan, sam-
tals 23 milljarða. Érlenda lausafjár-
staðan fór úr því að vera jákvæð um
18 milljarða í að vera neikvæð um 5
milljarða undanfama 24 mánuði. Stór
hluti rýrnandi lausafjárstöðu í heild
skýrist af versnandi erlendri stöðu,
sem þýðir söfnun erlendra skamm-
tímaskulda.
Erlend skammtímalán
- versnandi lausafjárstaða
Það féllu þung vamaðarorð er
seðlabankastjóri sagði á ársfundi
bankans að það ylli áhyggjum að er-
lend skammtímalán flæddu yfir fjár-
magnsmarkaðinn, „þar sem framboð
slíkra lána getur dregist saman með
stuttum fyrirvara eins og reynsla
margra þjóða hefur sýnt á undan-
fömum misseram“.
Síðan benti Birgir ísleifur á að slíkt
varðaði ekki áhættu einstakra stofn-
ana, heldur fjármálakerfisins í heild.
Einnig sagði hann að lánastofnanir
þyrftu að huga vel að áhættu lána og
eiginfjárstöðu. Sé hið hófstillta seðla-
bankaorðfæri túlkað á fótboltamál má
segja að hér hafi seðlabankastjóri
verið að útdeila gula kort-
inu til lánastofnana.
í febrúar greip Seðla-
bankinn í hagtauma sína til
að draga úr útlánum, eink-
um erlendum skammtíma-
lánum. Bankinn hækkaði vexti og
setti reglur um lausafjárskyldu bank-
anna, svo bankarnir höfðu minna fé
milli handanna til að lána. Eftir
áframhaldandi útlánaaukningu við-
skiptabankanna þriggja í apríl, er að-
gerðanna nú tekið að gæta þar, en
Guðmundur Hauksson, sparisjóðs-
stjóri Spron, segir að þar beri ekki á
samdrætti í útlánum.
Viðskiptabankarnir tóku ekki við
sér fyrr en í lok maí að þeir hækkuðu
vextina. Hin yfirlýsta ástæða þeirra
var að með þessu væru þeir að sýna
samstöðu með Seðlabankanum og
gera sitt til að draga úr verðbólgu. Að
þeir kynnu að hafa til þess eigin
ástæður var síður gefið til kynna,
þrátt fyrir hríðversnandi lausafjár-
stöðu.
„Vafalaust reyna allir bankamir að
bæta lausafjárstöðu sína, þó hinar
nýju lausafjárreglur Seðlabankans
séu kannski óþarfiega harðar, enda
fullt samkomulag um að endurskoða
þær sem fyrst," segir Halldór J. Kri-
stjánsson, bankastjóri Landsbank-
ans.
Af hverju er lánsfé á lausu?
„Það er brýnt að hafa í huga að
bankakerfið býr ekki til lánaeftir-
spurn,“ segir Halldór. „Eftirspumin
stafar af kaupmáttaraukningu og
bjartsýni. Einnig er vert að muna að
dæmigerð neyslulán eins og bílalán
era að miklu leyti fjármögnuð af
tryggingafélögum, fjármagnsleigum
og sérhæfðum sjóðum."
Kaupmáttaraukning upp á 9 pró-
sent, sem einnig er met, er hluti af
skýringu mikillar útlánaaukningar
undanfarið ár, en viðmælendur Morg-
unblaðsins eru sammála um að sér-
stakar aðstæður á lánamarkaðnum
séu einnig hluti af skýringu mikilla
útlána.
„Bæði Búnaðarbankinn og Lands-
bankinn fóra út í hlutafjáraukningu
og fengu þannig nýtt fé, sem þurfti að
leita nýrra tækifæra fyrir, þó erfitt sé
að átta sig á hve þungt það vegi,“ seg-
ir Benedikt Jóhannesson.
FBA kom eins og hvítur storm-
sveipur inn í íslenskan fjármálaheim
með mikið hlutafé og önnur vinnu-
brögð, en áður höfðu tíðkast. „Til-
koma FBA hefur einnig haft sitt að
segja um þensluna og ég var efins um
að brýn þörf væri á banka eins og
FBA,“ segir Benedikt.
Að mati Benedikts eru bílalán
tryggingafélaganna stór liður. „Þetta
era lán með háum vöxtum, þó þau séu
tiltölulega öragg, þar sem tekið er
veð í bílnum og bíllinn kaskótryggð-
ur. Þegar fjöldi bílakaupenda tvöfald-
ast, eins og gerðist á síðasta ári er
ljóst að þarna streyma miklir fjár-
munir út til fólks.“
Aukin umsvif kortafyrirtækja í lán-
um helgast af því að þau leita að nýj-
um vettvangi. „Við óskum eftir að
stunda lánastarfsemi og höfum því
lagt aukna áherslu á greiðsludreif-
ingu,“ segir Ragnar Önundarson, for-
stjóri Europay.
Með aukinni samkeppni í banka-
kerfinu og meira framboði á lánsfé
hefur munurinn á bankakjörum ein-
staklinga og fyrirtækja aukist mjög.
Fyrirtæki geta látið bankana keppast
um að bjóða sér góð kjör, en einstak-
lingar hafa eðlilega ekki sömu stöðu.
Að sögn Yngva Amar var vaxta-
munur við endurlán erlends lánsfjár
iðulega 2-4 prósent, en fer nú niður í
allt að 0,2 prósent. Vaxtatekjur bank-
anna hafa því snarminnkað og um leið
hafa bankarnir sótt inn á önnur við-
skiptasvið með tilboðum
um ýmis yfirdráttarform,
auk verðbréfasölu, en vax-
andi hluti af hagnaði bank-
anna kemur frá verðbréfa-
eign og -miðlun.
Óráðsía og ábyrg tilboð
Það má líkja lánastofnunum við
kjörbúðirnar, sem hafa sælgætið við
kassann, þegar sú spurning vaknar,
hvort bankarnir séu ekki fullötulir við
að halda að viðskiptavinum tilboðum
um yfirdrætti og önnur form er gera
fólki kleift að velta skuldum á undan
sér.
Þegar hugað er að tilboðum bank-
anna til viðskiptavina ber mikið á alls
Hagvöxtur
einstakur
meðal iðnríkja
Einkaneysla flslendinga alls, 1970-1998
Magnvísitala, 1990=100
1970 1972 1974 1976 1978 1980 1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998
Lausafjárstaða innlánsstofnana
Ibúðaverð á höfuðborgarsvæðinu
Hlutfallsleg breyting nafnvirðis á 12 mánuðum
+70%—na----Árlegar tölur, 1982-1998
Frá og með jan. 1997 er sýnt 3 mán. hreyfanlegt meðaltal
núvirts ferm.verðs i fjölbýli og sérbýli. Tölur fyrir þann tima
miðast við núvirt verð i mánuði hverjum i fjðlbýli eingöngu.
Breytingar milli ársmeóaltala
7%

—
□□□■=□
%-
+10-
+5-
Mánaðarl. tölur, 1996-1999 _o/0
r+10
UlmEnn
~i------1------1-----1------r----'i......i-----:------1------1—
1980 1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998
-5-
1996 1997
Hlutfall skulda heimilanna af
ráðstöfunartekjum þeirra
árin 1980-1998
140%
120 —
100 —
80 —
60 —
40-
20
0
i---1-----r"—"t“—"i"‘ “'‘v '“"r"— r“" r" i
1980 1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998
kyns yfirdráttarheimildum. Viðmæl-
endur í bankakerfinu benda þó einnig
á að ýmiss konar tilboð um sparnað-
arform og fjárfestingar fari vaxandi.
Yfirdráttarheimildir af öllu tagi,
hvort sem um er að ræða hefðbund-
inn yfirdrátt á reikning eða með kort-
um eru rándýrar, því vextir eru yfir-
leitt um og yfir 15 prósent.
SPRON hefur auglýst veltukort sín
mikið. Guðmundur Hauksson, spari-
sjóðsstjóri SPRON, segir að það sé
fjarri lagi að sparisjóðirnir kunni ekki
fótum sínum forráð í útlánum. „Við
eram að þróa fjármálamarkaðinn. Til-
boðið um veltukort er hliðstætt því,
sem lengi hefur þekkst erlendis."
Einar S. Einarsson, forstjóri Visa
ísland, bendir á að almennt sé vax-
andi samkeppni á öllum sviðum þjón-
ustu og viðskipta. „í því efni hugsar
hver um sig, en ekki um hvernig það
endurspeglist í samhengi við efna-
hagslíf þjóðarinnar.“
Lífsstíll að láni
Hliðin, sem að neytendum snýr, er
stórfelld aukning lánamöguleika og
þá er galdurinn að kunna fótum sín-
um forráð. Sú kynslóð, sem bæði lifði
óðaverðbólgu, er át upp lánin, og
bankakerfi, er naumskammtaði lán
eins og hverja aðra hörgulvöru, á
kannski erfitt með að átta sig á nýj-
um tímum, þegar galdurinn felst
fremur í að standast lánafreistingar
en að standa í lánaharki við lánastofn-
anir.
Eldra fólk lifði þá tíma er húsnæð-
islán námu 40-50 prósentum af 80
prósenta útgreiðslu. Mismunurinn
var greiddur með sparnaði og
skammtímalánum og víxlum. Jón
Guðmundsson fasteignasali bendir á
að skammtímafjármögnunin hafi
kannski numið 15-20 prósentum af
útborguninni, en allt að 3/4 hlutum
gi-eiðslubyrðarinnar.
Þessi hópur þurfti að herða sultar-
ólina í 5-10 ár, en þá var mesti
greiðslukúfurinn búinn, við tóku betri
tímar aukinnar neyslu og betri lífs-
kjara. Skuldlaus húseign og lífeyrir
varð síðan góð undirstaða elliáranna.
Nú má greina annað mynstur.
„Unga fólkið vill meira olnbogarými,
ekki binda allt í húsnæði. Því kemur
vel að fá stærra hlutfall íbúðaverðs að
láni og til lengri tíma,“ segir Jón. Það
leitar strax eftir lífsstíl, sem foreldrar
þeirra áttu ekki kost á fyrr en undir
miðjan aldur. Og það hefur ólíkt
betra aðgengi að lánum, en foreldrar
þeirra höfðu.
Bankar og lífeyrissjóðir lána til
fasteignakaupa, tryggingafélög til
bílakaupa. Lán er hægt að teygja yfir
lengri tíma en áður og húsgagnakaup
og neyslu er hægt að fjármagna með
raðgreiðslum, veltukortum eða öðrum
yfirdráttarformum og hjá
mörgum bætast námslán
við.
Um það hvort ekki
skjóti skökku við að korta-
fyrirtækin séu að auka
möguleika á skuldasöfnun með því að
rýmka um möguleika á að velta á
undan sér skuldum á tímum mikillar
þenslu segir Einar S. Einarsson að
taka megi undir það sjónaimið að ný-
breytni á þessu sviði beri að á óheppi-
legum tíma. „En hér er aðeins verið
að bjóða upp á fleiri valkosti, en síðan
er annað mál hvort fólk steypir sér í
skuldir," segir Einar.
Bæði Ragnar Önundarson og Ein-
ar segja að mikill vöxtur hafi orðið í
að fólk velti skuldum á undan sér.
Ragnar leggur áherslu á að greiðslu-
dreifing hafi aukist eins og annað, en
hjá Europay hefur hún aukist um 26
prósent miðað við sama tíma í fyrra
og hjá Visa um 35 prósent. Einar seg-
ir að þó prósentutölurnar séu háar,
þá séu sjálfar tölurnar að baki þeirra
ekki háar.
„Vanskil hafa minnkað. Fólk kann
mun betur að fara með fé en áður,“
segir Guðmundur Hauksson.
Þenslumerki
Þegar svipast er um eftir þenslu-
merkjum í þjóðfélaginu er
af nógu að taka. Áður hafa
verið nefndar tölur um út-
lánaaukningu, kaupmátt-
araukningu og aukningu
greiðslukortaviðskipta og
greiðsludreifíngar. Hækkandi fast-
eignaverð er annað óyggjandi dæmi.
Á tímum ofmetinna fasteigna og of-
urlána á Norðurlöndum undir 1990
veittu bankar þar jafnvel 100 prósent
lán. Það er ekki ýkja langt síðan ís-
lenskar lánastofnanir lánuðu ekki
meira en 50-60 prósent fasteigna-
verðs.
„Nú er þetta í þeim farvegi að
kaupandi getur átt vís lán upp á 70
prósent kaupverðs, hugsanlega 80
prósent, en þetta þýðir auðvitað
hærri vexti, því þessu fylgir ákveðin
áhætta,“ segir Jón.
Jón bendir á að nú leiti bankamir á
fasteignalánamarkaðinn, enda sé
ávöxtun sennilega hvergi betri en í
fasteignum og öryggi hvergi meir en
með tryggu fasteignaveði. „Nú era
bankarnir komnir í fulla samkeppni
við hið opinbera húsnæðislánakerfi og
þarna gefst meira val en áður.“
Fasteignaverð hefur hækkað mikið
undanfarin 2-3 ár. Mest hefur hækk-
unin verið á atvinnuhúsnæði, jafnvel
um 40-100 prósent, en íbúðahúsnæði
hefur hækkað um 10-25 prósent á
síðustu tveimur misseram. Á báðum
sviðum er hækkunin mest á eftirsótt-
um stöðum á höfuðborgarsvæðinu, að
sögn Jóns.
Aðrar skýringar á miklum hækk-
unum er hátt lóðaverð í Reykjavík á
eftirsóttum svæðum, eftirspurn í kjöl-
far velmegunar og einnig flóttinn af
landsbyggðinni til Reykjavíkur. Jón
segist ekki eiga von á miklum hækk-
unum á næstunni, enda séu bankarnir
farnir að grípa til vaxtahækkanna, þó
þær séu máttleysislegar.
Kreppumerki
Þenslumerkin er auðvelt að koma
auga á, en kreppumerkin era enn sem
komið er fá. I „Vísbendingu", sem
Talnakönnun gefur út, var þegar í
aprílbyrjun bent á að kreppumerki
væra farin að sjást og dæmi um að
fyrirtæki væra farin að segja upp
fólki. Benedikt Jóhannesson segir að
iðnfyrirtæki gætu átt við vanda að
glíma í nálægri framtíð.
Hagnaður í ýmsum greinum er
þegar orðinn lítill og bendir Benedikt
til dæmis á matvælaiðnaðinn og plast-
iðnað. Launakostnaður hafi farið
hækkandi og ef við bætist kauphækk-
anir, gæti þrengt enn frekar að
ákveðnum greinum og fyrirtækjum,
til dæmis fiskvinnslufyrirtækjum.
„Ég býst ekki við að kreppumerkja
eða einkenna efnahagslægðar gæti á
þessu ári, en þau gætu gert það
næsta vor.“
Norrænar og íslensk-
ar aðstæður
Kreppan á Norðurlöndum í lok síð-
asta áratugar og byrjun þessa bitnaði
ótæpilega á íjölda einstaklinga. Þeir,
sem vora að kaupa húsnæði í Dan-
mörku um og upp úr 1991, rákust á
fjöldann allan af fasteignum á mark-
aðnum, sem báru svo há lán að þó
seljendur hefðu getað selt á uppsettu
verði, skulduðu þeir enn nokkrai-
milljónir íslenskra króna eftir söluna.
Eigendurnir höfðu keypt fasteignir í
uppsveiflunni, réðu síðan ekki við
lánaskuldbindingar vegna breyttra
aðstæðna og urðu að selja með þess-
um hörmulegu afleiðingum.
Þá má hugsa sem svo að alltaf sé
hægt að selja íbúðina eða húsið, en ef
það er keypt með 80-90 prósenta láni
má fasteignaverð ekki lækka mikið til
að lánið verði hærra en fasteignaverð
við breyttar aðstæður.
Skuldir: Nútíma
átthagafjötrar?
Gjarnan er einblínt á að mikil
einkaneysla geti haft í för mér sér
þjóðhagslegan óstöðugleika. En
áhrifin á fjármál einstaklinga era
ekki síður umhugsunarverð og þá
ekki aðeins, ef lægð eða kreppa blasir
við.
Miklar lánaskuldbindingar einstak-
linga minnka svigrúm til að breyta til.
Það verður torveldara að flytja innan-
lands eða utan til að skipta um vinnu,
taka vinnu, sem gefur kannski minna
í aðra hönd, en er skemmtilegri, taka
sér frí frá vinnu til að sinna barna-
uppeldi eða fara í nám. Áfóll eins og
hjónaskilnaður eða andlát maka
verða ekki auðveldari viðureignar, ef
skuldirnar eru miklar.
Islendingar, sem flytja til Dan-
merkur, undrast margir hve bankar
þar eru harðir í greiðslumati og taka
með í reikninginn að aðstæður geti
breyst. Þessi danska „forræðis-
hyggja“ byggist á fyrri reynslu. ís-
lenskir bankar halda því fram að
greiðslumat þeirra sé orðið strangara,
en því er ekki að neita að lánastofnan-
ir hafa mikið fé á lausu, sem leitar
ávöxtunai-. Hluti af átökum á frjálsum
fjármagnsmarkaði er hvort hann eigi
að lúta eftirliti, frá hverjum og hvern-
ig. En neytendur geta þó alltént reynt
að hafa stjórn á sjálfum sér.
Erum komin
yfir topp
sveiflunnar