Lesbók Morgunblaðsins - 20.11.1960, Blaðsíða 4

692
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
til húsa í skólanum og hefði þetta
eftirlit.
Rektor varð því að útvega sér
annað húsnæði í Reykjavík, og
varð það úr að hann keypti Petr-
æusarhúsið af Jóni assessor fyrir
4000 ríkisdali. Rektor hafði áður
búið á Eyvindarstöðum á Álfta-
nesi, en gat ekki losað sig við
jörðina, svo að fjölskylda hans
var þar næsta ár. Sjálfur fluttist
hann í Petræusarhúsið 14. sept.
um haustið og hafði með sér Egil
son sinn, og voru þeir tveir í«hús-
inu næsta vetur. Um vorið kom
svo fjölskylda hans og bjó hann
þarna til dauðadags.
„Vegna þessa varð rektor að
sjá með annara augum margt af
því, sem fram fór í skólanum“,
segir Jón Árnason. En þar tók að
brydda á uppreisnaranda gegn aga
og góðri siðsemi, einkum veturinn
1848—49. Þá voru unnin ýmis
spellvirki, rúður brotnar í glugg-
Um og sumir piltar teknir upp á
því að sýna kennurum síhum lít-
ilsvirðingu. Tveir piltar urðu ber-
ir að því að svívirða Halldór Kr.
Friðriksson. Voru þeir látnir biðja
hann fyrirgefningar opinberlega,
og mun það ekki hafa bætt skap-
lyndi þeirra.
Það var venja að piltar fengi
14 rdl. úr skólasjóði til þess að
halda upp á afmæli konungs, en
1849 heimtuðu þeir 20 rdl. og er
þeir fengu þá ekki, skiluðu þeir
hinum 14 dölunum „með miklum
þótta og frekju“. Upp úr jólum
þetta ár tóku "þeir svo að venja
komur sínar á drykkjuknæpur, og
í janúar 1850 komst það upp, að
nokkrir þeirra höfðu stofnað með
sér leynilegt drykkjufélag. Versn-
aði nú skólabragurinn um allan
helming.
Rektor var mjög annt um virð-
ingu skólans og reyndi hann því
allt sem hann gat til þess að
t
koma vitinu fyrir pilta. En er það
tókst ekki og þeir voru hortugir,
helt hann yfir þeim alvarlega á-
minningarræðu í skólanum hinn
17. janúar 1850. Við þetta espuð-
ust þeir enn meir, ruku burt úr
skólanum og hlupu suður á mela.
Þar skutu þeir á skyndifundi og
samþykktu að eitt skyldi yfir alla
ganga. Síðan gengu þeir fylktu
liði upp að skóla aftur með söng
og hávaða. Svo helt hópurinn
niður að húsi rektors, þar sem
hann sat á fundi með kennurum
til þess að ræða hið ískyggilega
ástand í skólanum. Voru piltar
hálftrylltir er þangað kom, rudd-
ust inn í garðinn og hrópuðu hvað
eftir annað: „Pereat Sveinbjörn
Egilsson“. Einhver, sem ekki skildi
þetta, spurði hvað það ætti að
þýða. „Það þýðir: Sveinbjörn Eg-
ilsson fái fjúk“, svaraði rektor
með sinni alkunnu stillingu, en
þó var honum síður en svo rótt
í skapi. Vafasamt er að allir hinir
æpandi skólapiltar hafi vitað hvað
pereat þýddi. Það var nýtt orð í
munni þeirra og erlend eftiröpun.
Ólafur Gunnlögsson hafði sagt
einhverjum skólapiltum frá því,
að það væri siður ytra, einkum í
Þýzkalandi, að skólapiltar hróp-
uðu pereat yfir þá kennara, sem
þeim líkaði ekki við.
Eftir að piltar höfðu æpt þarna
nokkra stund, heldu þeir áfram
göngu sinni og æptu pereat fyrir
framan hvert íbúðarhús í bænum.
„Þessar götuóspektir stóðu yfir
frá kl. 10 til kl. 12, án þess að
nokkur lögreglumaður léti sjá sig
til þess að hefta þær“, segir rekt-
or í skýrslu um atburðinn. Þá var
Kristján Kristjánsson bæarfógeti,
og var það almannamál, að hann
hefði æst skólapilta upp í mót-
þróanum gegn rektor.
Upphlaup þetta vakti að sjálf-
sögðu mikla athygli og umtal í
jafn litlum bæ og Reykjavík var
þá, þar sem ekki voru nema rúm-
lega 1100 íbúar eða álíka og nú
er á Sauðárkróki. Skoðanir manna
voru þá skiftar, en er frá leið
munu flestir hafa t.alið að þetta
væri ljótasti bletturinn á sögu
skólans.
Sveinbjörn Egilsson var enginn
harðstjóri, heldur hið mesta ljúf-
menni bæði við vandamenn og
vandalausa. Og það var vegna
þess hve hann bar sæmd skólans
mjög fyrir brjósti, og af föður-
legri umhyggju fyrir skólasvein-
um, að hann vildi kenna þeim
sjálfsaga og góða háttu enda við-
urkenndu margir pereats-menn
það á eftir, þótt þá væri um sein-
an. Þannig segir einn þeirra löngu
seinna: „Eg má fullyrða að allir
piltar elskuðu og virtu rektor sem
kennara og fræðara“. Og stifts-
yfirvöldin gáfu honum þennan
vitnisburð í skýrslu til ríkis-
stjórnarinnar út af skólamálinu:
„Við verðum í sannleikans nafni
að votta, að eins og rektor vegna
síns víðtæka lærdóms og framúr-
skarandi smekkvísi er hafinn upp
fyrir okkar hrós, svo er hann
einnig vafalaust langbezti kenn-
arinn við þennan skóla .... Sam-
fara þessum hans eiginleikum,
sem hafa afla,ð honum verðskuld-
aðrar frægðar, er blítt og mann-
úðlegt skapferli, sem kalla má
elskulegt“.
Og samt brugðust stiftsyfir-
völdin honum í skólamálinu, svo
að hann varð að fara utan til
þess að fá dóm kennslumálaráðu-
neytisins á framkomu sína. Hver
varð svo árangurinn? Stiftsyfir-
völdin fengu stranga áminningu
stjórnarinnar um að hiálpa rektor
til að halda uppi skólaaga og var
þeim skipað að kalla alla pilta til
og tjá þeim alvarlega hve hegn-
v