Lesbók Morgunblaðsins - 20.11.1960, Blaðsíða 9

LESBÓK MORGIJNBIiAÐSINS
597
Halldór Kiljan Laxness.
arvottur heitið — og ber það nafn
enn. Skömmu seinna varð hann
guðfaðir dr. Konrad Simonsen
hins danska, sem skírðist til ka-
þólskrar trúar í sama klaustri.
Seinna sagði Laxness að kaþólska
kirkjan hefði bjargað sér frá því
að verða algengur dans-api í næt-
urklúbbum Miðevrópu.
Það átti nú samt fyrir honum
að liggja að kasta þessari trú og
taka aðra sem heimtaði allt, hina
kommúnistisku trú. Hann er ekki
hugsuður eins og Thomas Mann
eða Pasternak. Hann varpaði frá
sér lífsviðhorfi og einstaklings-
virðingu vestrænna þjóða og ríg-
helt í sitt: „annaðhvort — eða“,
jafnvel þótt örlög Ungverjalands
og Pasternaks hafi valdið honum
nokkrum vandræðum í nýu
trúnni.
Heim til íslands kom hann sem
eldheitur katólik og ætlaði sér að
fara bráðlega til Rómaborgar og
ganga þar í prestaskóla. En þá
rakst hann á bók Þórbergs Þórð-
arsonar: Bréf til Láru, og þar
urðu tímamót í ævi hans og í ís-
lenzkum bókmenntum Bók þessi
var full af byltingarskoðunum og
jafnframt hörð árás á kaþólska
trú. Laxness andmælir henni, en
svo klaufalega að auðséð er að
bókin hefir hitt hann ef til vill
ekki kenningar hennar, heldur
yfirburðir hennar ; skáldlegum
stíl. Hér voru þverbrotnar allar
reglur er gilt höfðu ; hinni löngu
bókmenntasögu íslendinga — ekki
sízt reglur málfars. sem höfðu
verið sem hringabrynja og vand-
lega við haldið, bæði af almenn-
ingi og skáldum.
Laxness lendir nú í endalausu
grufli, eins og fram kemur í hinni
sjóðandi og vellandi bók, Vefaran-
um mikla frá Kashmir, sem
minnir helzt á Strindberg og
æskuglímu hans við lífsviðhorfin.
Enn hyllir Laxness þó kaþólsku
trúna, en auðfundið að hann er
orðinn blendinn í henni. Hann
segir sjálfur svo um Vefarann:
Þar sem sögunni lýkur eru skil
ólíkra menninga. Eftir það er
ekki nema um eitt að gera, að
byrja að nýu, á nýrri jörð og
undir nýum himni.
Hin nýa jörð varð jsland og sá
hluti þjóðarinnar sem lifði í
skugga. Hinn nýi himinn er hið
breytilega íslenzka fagrahvel yfir
baráttu fólksins fyrir brauði og
þekkingu. Fyrsti skáldlegi ávöxt-
urinn af þessu kjöri, varð Salka
Valka. Lífsskoðunin hefir skift
um svip, en skáld hefir öðlast
frelsi og fundið köllun sína.
Paradísarheimt
Nýa bókin hans fjallar um
mormóna. Það er ekkert undar-
legt að Laxness með sína kald-
hæðnu undirhyggju að baki skáld-
skapar tilþrifum skyldi fá áhuga
fyrir þessari trúarlegu hjátegund
heiðindóms. Ekki er það þó vegna
þess að hún sé íslenzk — það voru
aðeins nokkrar hræður í Vest-
manneyum sem tóku þá trú —
heldur fann samanburðar ádeilu-
girni hans hér efni sein var bæði
broslegt og meðaumkunarvert og
hæfði því vel sem efniviður í enn
eina skáldsögu um manninn og
hinar afvegaleiðandi gyllingar,
Jason og gullna skinnið. en einnig
með vitneskju H. C. Andersens
um að gyllingin fer af en svíns-
leðrið heldur. Jafnhliða hefir efn-
ið fyllt hann barnalegri og þess
vegna einlægri gremju, hneykslun,
sem þó er að vísu krydduð með
glaðlegu langlundargeöi gagnvart
þessari trú. En gremjan er þó sem
áður ósvikin þegar um er að ræða
fáfrótt og fátækt fólk sem trúar-
kreddu vefarar fleka með gylling-
um um paradís á jörð eða þús-
und ára ríki. Gæti þetta jafnt átt
við kommúnisma og nazisma, sem
eru nýtízku trúarbrögð, eins og
kristindóm kaþólskra og mótmæl-
enda. —
Laxness er ekki hugsuður á
borð við Henrik Pontoppidan,
sem skrifaði hér í Danmörk um
sömu viðfangsefni, né Anatole
France, sem beitti penna sínum
slæglega til þess að benda á
svínsleðrið undir gyllingunni,
bæði í trúarbrögðum og vísindum.
Laxness beitir fullyrðingum og
lætur sig litlu skifta hvort hægt
er að rökstyðja þær eða ekki;
hugsun hans er þannig eldmóður
spámannsins.
En hamingjunni sé lof fyrir að
hann er skáld, þrátt fyrir spá-
sagnarandann, enda þótt spá-
manninum skjóti upp í sögum
hans við og við og geri þann
glundroða, að menn og atburðir
fái annan svip heldur en skáldið
hefir hugsað sér.
Engum líkist hann meira en
Hamsun, og áhrifin frá Hamsun
eru sterkust hjá honum, einkum
1 þessari nýu bók. Þetta er ekki
sagt til þess að minnka Laxness,
heldur til að benda á sameiginleg
hugðarefni. Hamsun fjallaði einn-