Lesbók Morgunblaðsins - 13.06.1965, Blaðsíða 4

Prestasögur 23
Presthóla-klerka
ráð að flýja í skjól síra Stefáns vinar
síns, norður í Presthóla. — Hann kom
pangað að kvöldi til og bað prófast að
iofa sér að vera um nóttina, en morgun-
mn eftir gekk síra Stefán á hann í ein-
rúmi, því að honum fannst Ásmundur
óvenjulega hnugginn. Sagði hann þá
prófasti alla söguna og bað ásjár hans,
sem var fúslega veitt. Sira Stefán bauð
honum þá að vera hjá sér þangað til
hann vísaði honum burt. — Þetta var
að vetri til, og leið svo fram að mann-
talsþingi um vorið. í>á kom sýslumaður-
inn, Jón Benediktsson í Rauðuskriðu, í
Presthóla daginn fyrir þingið, og var
þar um nóttina hjá síra Stefáni prófasti.
Ekkert minntist yfirvaldið á Ásmund
hólk, og hélt svo þingið eins og lög
gjöra róð fyrir. Meðan þingað var, stóð
síra Stefán frammi við dyr þinghússins,
og bar höfuð yfir flesta menn, enda var
hann hinn öldurmannlegasti. En eftir
þingið kallar Jón sýslumaður upp og
segir: „Er þjófurinn Ásmundur hér?“
E
inu sinni var síra Stefán prófast-
ur staddur á Hóli á Austur-Sléttu, og
fékk þá mann til fylgdar þar yfir heiðar
veginn milli Austur-Sléttu og Núpa-
sveitar, sem Hólsstígur heitir, og er
naerri þingmannaleið á lengd. Þetta var
um hávetur, og þegar þeir voru komnir
upp á heiðina, gjörði á þá grenjandi
kafaldshríð. — Spurði þá prófastur
manninn hvort hann væri viss með að
rata inn yfir. Manninum, sem gekk á
undan hesti prófasts, varð ekki annað
að orði en þetta: „Haltu kjafti!“ — Sá
þá prófastur, að eigi var til neins að
eyða orðum við hann. — Héldu þeir
rvo áfram inn yfir, og ekkert vissi
prófastur af, fyrr en hesturinn hans fór
uieð hann fram af bæjarkampinum á
Presthólum, en manninum gaf hann 10
spesíur fyrir fylgdina. —
S íra Stefán var greiðasamur mjög
og átti hjálpsemi hans og fórnariund sér
lítil takmörk. Þessu til sönnunar er sagt
frá því, hversu nærgætni hans og líkn-
Oscar Clausen:
lír sögu
ÞRIÐJA GREIN
I tíð síra Stefáns, bjó á Asmundar-
etöðum á Sléttu, Eiríkur Einarsson,
fconur síra Einars Nikulássonar, galdra-
meistara á Skinnastöðum. Hann var
ríkur maður, en mjög illa þokkaður, og
eru til sagnir af því, hversu harðýðgis-
iega hann hafði komið fram við auma
menn í harðindum, en þó var það enn
verra að hann var sterklega grunaður
um morð. Einn vinnumanna Eiríks á Ás-
mundarstöðum hét Páll, glæsilegur og
mesti myndarmaður, en fátækur. Guð-
rúnu dóttur Eiriks, sem var gjafvaxta,
leizt vel á Pál, og voru þau komin í
nánari kunningsskap en Eiriki likaði.
Hann hafði ætlað dóttur sinni annað
göfugra kvonfang. — Eitt sinn reri svo
Eiríkur með Pál og þriðja mann, en þeg-
ar á fiskimið var komið, hrinti hann
Páli út úr bátnum. Páli skaut upp og
greip hann í borðstokkinn og bað Eirík
5 guðsbænum að gefa sér líf, en þá þreii
Eiríkur selakepp, sem var í bátnum, og
lamdi á höndina þangað til hún var
marin og máttlaus. Varð Páll þá að
sieppa takinu og sökk. — Sagt er, að
þriðji maðurinn hafi sagt frá þessum
skelfingum rétt fyrir andlát sitt og
sagt, að það hafi gengið sér næst hversu
átakanlega Páll bað sér lifs, en ekki
hefði hann þorað að hjálpa honum af
hræðslu við Eirík, sem þá var vís til að
stúta honum líka. — Það féll nú grunur
á, að allt væri ekki með felldu um
drukknun Páls, og var um það kveðin
þessi visa, sem var eignuð síra Stefáni:
Hlt er manns að sálga sál,
og sjá haha ekki í friði.
Hafið þið piltar heyrt um Pál,
honum var sökkt á miðL
Sáluihirðirinn, síra Stefán á Presthólum,
bafði pata af þessium glæp Eiríks á Ás-
mundarstöðum, sem og af öðrum klækj-
um hans, sem að visu voru þó öllum
augljósari. — Svo kom að því, að Eiríkur
dó, og var prestur sóttur til þess að
jarðsyngja hann, en þá er sagt, að síra
Stefáni hafi ekki verið það neitt áhuga
etni að syngja hann til moldar, þó að
hann hinsvegar yrði að gjöra það, vegna
embættisskyldu sinnar, en jarðarför
Eiríks varð ekki með öllu ósöguleg. —
Þegar búið var að renna kistunni ofan
I gröfina, kaliaði prestur til söngmanna
Stefáni hafði ekki verið það neitt áhuga-
og sagði: „Hættið þið nú að syngja, pilt-
ar mínir. Hann er kominn til helvítis“,
svo sem hann kvað á. — Síðan gekk síra
Stefán frá gröfinni og kastaði engum
moldarrekum á kistuna, en skipaði að
moka ofan í hana í snatri. Líklega hefur
presti tæplega þótt Eiríkur kirkjugræf-
ur, en ekki er þess getið, að nein reki-
sxefna hafi orðið út af þessu, og hefur
þá aðstandendum hins framliðna þótt
hyggilegra að láta þetta kyrrt liggja. —
Síðar var guðsmaðurinn á Presthólum
spurður að því, af hverju hann hafi
markað það, að Eiríkur væri kominn i
verri staðinn, og hafi hann þá sagt:
„Ég sá bláan logann koma upp úr gröf-
inni, þegar kistunni var rennt niður."
Ásmundur hét maður og var kall-
aður „hólkur“. Hann hafði í ungdæmi
sínu verið hjá sira Þorleifi stiftsprófasti
f Múla og var því kunnugur síra Stefáni
frá því hann var í æsku. Ásmundi
hafði nú orðið það á að hnupla ein-
hverju inni í Reykjadal, og tekið það
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
Kallaði hann þetta tvisvar, en enginn
gegndi. En þegar sýslumaður kallar í
þriðja sinn, gengur sira Stefán gegnum
mannþröngina að borðinu gagnvart
sýslumanni og þótti þá heldur fasmikill,
og segir: „Þjófur! Spyr þú að þjóf? Og
þjófar eru þið báðir“. — Sýslumaður
sá sitt ráð vænst að hætta, og minntist
aldrei neinu orði á Ásmund hólk framar,
cg slapp hann þannig við alla refsingu.
J ón hét karl á Sléttunni og var
sóknarbam síra Stefáns. Hann fór í
verzlunarferð inn í Húsavík, og „snuð-
uðu“ þar dönsku kaupmennimir hann
um einar 40 kr. — Þegar heim kom,
tjáði Jón prófasti vandkvæði sín, og bað
hann að rétta hlut sinn. Fékk hann þá
Jóni miða, til þess að taka út á í Húsa-
víkurkaupstað, svo mikið sem svaraði
því, sem hann var „snuðaður" um, en
undirskrift miðans var „Snuðri“. Kaup-
maðurinn tók þessa ávisun gilda, og fékk
karlinn ,;Snuðri“ úttekt sina, en kom
aldrei aftur að borga. — Máske hefur
Kaupmaðurinn þekkt rithönd prófastsins
í Presthólum, og ekki þorað að eiga það
á hættu að lenda í kasti við hann.
semi var mikil þegar harðæri var og
förufólkið bar að garði, eins og t. d.
í Móðuharðindunum miklu eftir Skaft-
árelda. Þá voru öll matvæli uppétin, og
hvergi málsverður til, hvorki háum né
lágum. Ekkert til sér til saðnins nema
mjólkin úr kúnum, og þær þá aðeins
■ijá þeim, sem höfðu möguleika til þess
að halda í þeim lífinu. — Þá er sagt,
að síra Stefán prófastur hafi ætlað sér
aðeins einn merkurask af nýmjólk í
hvert mál, en lét þó oftast askinn standa
ósnertan. Svo gaf hann þennan skammt
sinn svöngum og hálfhordauðum ves-
alingum, sem bar að garði hans. —
Prófastur var maður feitur, en af þessu
harðrétti varð hann svo horaður, að
bann var ekkert orðinn nema skinnið
og beinin.
E inu sinni bar það við, eftir að
síra Stefán var lagstur í rúmið, að á
heimilinu var gestkomandi Þorlákur
Hallgrímsson, sem síðar varð prestur á
Presthólum. Hann var dóttursonur síra
Þorláks skálds Þórarinssonar, sem verið
hafði góður vinur síra Stefáns. Prófast-
ur, sem aldrei hafði séð Þorlák Hall-
'gi'ímsson, lét hann sitja beint á móti sér,
og horfði síðan á hann um stund, ea
þótti víst ekki eins mikið koma til svips-
ins eins og hann hafði búizt við af dótt-
uisyni síra Þorláks Þórarinssonar. —.
Varð hinum aldurhnigna og sjúka
prófasti þá ekki annað að orði en þetta:
,,Og gjörði hann þig þá svona“. — Síra
Þorlákur Hallgrimsson varð svo prestur
á Presthólum í 5 ár (1826-31). Hann var
arykkfelldur hneykslisprestur, — átti
barn á gamalsaldri með ungri stúlku í
sveitinni o.s.frv. — hefur því gamli
piófasturinn séð ólán hans fyrir, ea
hann var forspár um marga hluti og
skyggn. —
S íra Stefán var talinn vitur mað-
ur og vel lærður. Hann talaði latínu
e:ns og móðurmál sitt. Það var siður
hans að tala jafnan latínu við
presta og aðra lærða menn, sem heim-
sóttu hann. Sumir þeirra voru þá ekki
betur að sér í latínunni en svo, að þeir
kunnu ekki nema orð og orð á stangli,
en hann talaði þá reiprennandi. Hann
þótti góður ræðumaður, en var fremur
raddstirður. — Vel hagmæltur var hann
og kastaði oft fram vísum, og er talsvert
af þeim til enn í handritum. Þessi er ein:
Þótt fari menn um fold og mar,
og firðum lukkan dilli,
eins er hann dauði allsstaðar,
enda heims á milli.
S íra Stefán var vel efnum búinn
mestan hluta búskapar síns, en missti
allan fénað sinn í Móðuharðindunum
1783-84, nema eina kvígu og reiðhest
s:nn, sem hann nefndi Hrímfaxa, en að
iokum varð hann þó einnig heylaus fyrir
hann. Varð hann þá að sleppa honura
ut á „bjargleysu", því að jarðbönn voru
ailsstaðar þar um slóðir fram að hvíta-
sunnu. Ekkert spurðist til Faxa fyrsta
hálfan mánuðinn eftir að honum var
sleppt, og hafði enginn orðið var við
hann. En þá lagði prófastur sjálfur á
stað að leita að honum og fann hann
loks við klett þar í hrauninu, og hafði
Faxi haldið sig undir klettinum, eða 1
skjóli af honum, allan þennan tíma.
Ekki var sjáanlegt, að klárinn hefði
haft þar nokkra jörð, nema lítið eitt af
mosa á klettinum, en þó hafði hann ekki
látið mikil hold. Eftir þetta er klettur
þessi kallaður Faxaklettur. —
Það hefur óneitanlega verið eyðilegt
á Presthólastað vorið eftir fellisveturinn
mikla, þegar ekki voru eftirlifandi hiá
prófasti nema tvær skepnur, kvigan og
Faxþ reiðhesturinn hans, en þá kom
honum hjálp sunnan úr Múlasýslu. Það
var presturinn í Kirkjubæ í Hróars-
tungu, síra Árni, sem kallaður var
Þorsteinsson, sem sýndi síra Stefáni þá
hugulsemi að senda honum um vorið
sex ær og brúnan hest, mikinn stólpa-
grip. Síra Árni í Kirkjubæ var fóstur-
sonur síra Stefáns, og sagður launsonur
hans, eins og síðar getur, og rann honura
því, ef til vill, blóðið til skyldunnar.
Brúni klárinn var víðfrægur hestur fyr-
ir dugnað. Einu sinni synti hann yfir
Jökulsá í Axarfirði á ferjustaðnum, og
í annað sinn lék hann þetta, en þá
skellti hann sér ofan í jökulvatnið, og
var með tvær heiltunnur (200 kg)
bundnar f bagga. Þetta léku ekki aðrir
hestar eftir. Síra Stefán var mikill reið-
maður, en átti þó ekki nema 3 reið-
hesta alla sína ævi. Einn nefndi hann
Neista, annan Fjöðumasa, en Hrímfaxi
var sá þriðji. Hann datt ofan í fen og
kafnaði, sama árið og síra Stefán dó.
Síra Stefán hirti alltaf sjálfur reiðhesta
sína.
T il er lýsing af síra Stefáni, og
er á þessa leið (Sbr. Sighv. Præ XVL
1407): „Síra Stefán var einn af mestu
kkörungum sinnar samtíðar, gáfumaður
mikill, skáldmæltur vel, skörungur I
Ivnd og mjög einkennilegur, og svo er
að sjá af öllu, sem af honum er sagt, að
Framhald á bls. 13
22. tbl. 1965