Lesbók Morgunblaðsins - 13.06.1965, Blaðsíða 14

tvaraði hann: „Hún er fullgóð að þjóna
inér í körinni." — En Guðný hjúkraði
ganala prófastinum af mikilli alúð og
sýndi honum alla nærgætni síðustu þrjú
árin, sem hann lifði, en það voru hjóna-
bandsár þeirra.
Að áliðnu sumri 1794 fékk síra Stefán
siag, skömmu eftir að hann giftist, og
varð máttlaus öðrumegin, svo að hann
átti bágt með að tala og var stundum
,,ráðvilltur“. Lagðist hann þá í rúmið,
og urðu fjórir menn að snúa honum í
rúminu, enda var hann mjög líkams-
þungur. Þá sleppti hann brauðinu við
tengdason sinn og flutti á eignarjörð
sina, Brekku, sem er næsti bær við
Presthóla, og bjó þar með hinni ungu
maddömu sinni þrjú síðustu árin, sem
hann lifði. Þá var hann orðinn alveg
karlægur og nærri máttlaus „með stórri
mæðu og þjáningum“, svo að oft varð
að vaka yfir honum dag og nótt. Sumir
segja, að hann hafi orðið blindur. Loks
có hann 22. apríl 1797, og var þá 77
ára gamall, og hafði verið þjónandi
prestur á Presthólum í hálfa öld og
einu ári betur. Hin unga ekkja þessa
merkispreláta, sem nú var titluð
maddama Guðný, giftist aftur presti, síra
Einari Hjaltasyni, sem síðar varð prestur
á Þóroddsstað í Kinn.
S íra Stefán Lárusson Schewing
var prestur á Presthólum 1794—1825,
cg' er hann síðastur þeirra guðsþjóna,
sem um getur í þessum þætti. Hann var
sonur Lárusar Schewings, klausturhald-
ara í Munka-Þverá, Hannessonar Schew
ings, sýslumanns í Eyjafjarðarsýslu,
Lárussonar Schewings, sýslumanns og
klausturhaldara á Möðruvöllum, Hans-
sonar Schewings, sorenskrifara í Björg-
vin, d. 1701, Lárussonar Schewings,
prófasts í Schewing á Jótlandi, og þaðan
er ættin og ættarnafnið upprunnið. —
Móðir síra Stefáns Sohewings, kona Lár-
usar klausturhaldara, var Anna Björns-
dóttir, prests á Grenjaðarstað, Magnús-
sonar. Síra Stefán var fæddur 1749, og
útskrifaðist úr Hólaskóla, rétt tvítugur,
árið 1769, og varð þá þegar kapelán
síra Stefáns Þorleifssonar, og giftist svo
Þorbjörgu dóttur hans þrem árum
seinna, en var þá búinn að eignast með
henni þrjú börn, eða eitt á ári. Síðan
var hann kapelán tengdaföður síns í 18
ár, en þegar hann loks fékk brauðið
og umráð staðarins, voru börn hans
orðin 8. Hann var svo prestur í Prest-
hólum í 31 ár, eða þangað til hann dó.
Síra Stefán Schewing var þrígiftur.
Fyrsta kona hans, Þorbjörg, dó árið
1788, þegar hún hafði fætt tvö börn, en
aó að því þriðja. Miðkona hans var svo
óysturdóttir hans, Anna dóttir síra Ein-
ars Árnasonar í Sauðanesi og Margrétar
Lárusd. Schewings. Hún var nafnfræg
fyrir dugnað og góðgjörðir. Hún dó
1823. — Þriðja kona síra Stefáns var
ung „almúgastúlka", Jórunn Ásmunds-
dóttir. Prestur var orðinn 73 ára gamall
þegar hann gekk í eina sæng með Jór-
unni, sem var hálfri öld yngri en hann.
Var því mjög líkt ástatt um þetta hjóna-
band og þegar tengdafaðir hans, síra
Stefán Þorleifsson, í elli sinni fór að
giftast „ungri og fátækri almúgastúlku".
Þau síra Stefán Schewing og hin unga
maddama Jórunn voru aðeins 2 ár í
hjónabandi, en það voru síðustu æviár
hans, og voru barnlaus, en prestur dó
13. okt. 1825, 75 ára gamall, og hafði
verið þjónandi prestur í hálfa öld, en
þó einu ári miður.
Eflaust hefur þessi síra Stefán verið
hversdagslegastur þessara sex guðs-
manna, sem hér hefur verið sagt fra,
en heiðursmaður var hann og mátti ekki
vamm sitt vita, enda kominn af hefðar-
fólki og hafði fengið hið bezta uppeldi.
Um hann er sagt, að hann hafi dáið
„með góðu mannorði", enda kvað stétt-
arbróðir hans, síra Vernharður Þorkels-
son, síðast prestur í Reykhoíti, fögur
eftirmæli eftir hann, á þessa leið:
Elli-snjór skreytti öldungshárin,
allt líf hans prýddi dyggðin bezt,
frómlýndir sorgar- felldu tárin,
fallinn þá heyrðu Schewing prest,
grær eins um nafn og gröf hans hrós,
góðmennið stakt var mörgum ljós.
Af börnum síra Stefáns Schewings er
nú komið margt manna, sem þó ekki
nota hið forna ættarnafn, en núlifandi
Schewingar eru komnir af bræðrum
hans.
SVIPMYND
Framhald af bls. 2.
um hve beinar og blæbrigðalausar þess-
ar árásir voru. f myndinni var fátt um
hin gömlu snilldaratriði Chaplins — þó
brá þeim fyrir, t.d. þegar hann var að
gægjast gegnum skráargöt eða snæða
styrjuhrogn.
Margir voru þeirrar skoðunar að kvik
myndir eins og þessi mundu gera út af
vi7 orðstír Chaplins. Þeir fóru villir
vegar, þó hinu verði ekki neitað, að
gömlu töfrarnir hurfu að mestu þegar
hann hpf að gera talmyndir. Hann bjó
yfir töfrum brúðunnar í sínu gamla
gervi, og hann verður klassískur í sögu
kvikmyndanna fyrir snilldarverk eins
og „Shoulder Arms“ (1918), „The Kid“
(1920), „The Gold Rush“ og „The Circ-
us“.
E inkalíf Chaplins hefur verið all-
viðburðaríkt og hefur hann ekki verið
við eina fjölina felldur í kvennamál-
um, þ.e.a.s. þangað til hann kvæntist
síðustu konu sinni fyrir rúmum tuttugu
árum. Hún er Oona O’Neill, dóttir hins
heimsfræga bandaríska leikskálds Eug-
enes O’Neills Þegar þau giftust var
brúðurin aðeins 18 ára, en brúðguminn
hálfsextugur, ári yngri en tengdafað-
irinn. Eugene O’Neill lagðist mjög ein-
dregið gegn giftingu dóttur sinnar og
Chaplins, og leiddi hún til fullra vin-
slita milli þeirra feðginanna. Eugene
O’Neill fyrirgaf dóttur sinni aldrei og
lézt árið 1953 án þess að þau sættust.
Þau Oona og Chaplin hafa eignazt
átta börn, og eru tvö þau elztu þegar
orðin kunn í listaheiminuim, Geraldine
fyrir kvikmyndaleik og Michael fyrir
hárvöxt sinn og látlausar tilraunir til
að fá leikhlutverk í Lundúnum. Hann
lék á sínum tíma hlutverk drengsins í
„The King in New York“, síðustu kvik-
mynd föður síns. Auk átta barna með
Oonu á Chaplin tvo uppkomna syni,
Sydney og Charlie, og hefur sá síðar-
nefndi samið bók um föður sinn (sjá
Lesbók nr. 7 1962).
I fyrra sendi Chaplin frá sér
sjálfsævisögu sína, sem hann nefnir ein-
faldlega „My Autobiography“. Er það
bók upp á rúmar 500 blaðsíður og hef-
ur fengið heldur slæma dóma. Meist-
ari þöglu kvikmyndanna þykir lítill rit-
höfundur, smásmugulegur, hégóimlegur
( furðulega snobbaður þegar tillit er
tekið til þeirrar virðingar og vinsælda
sem hann nýtur um heim allan. Skýr-
ingarinnar er sennilega að leita í upp-
runa hans og erfiðum uppvexti, sem
mótað hafa öll viðhorf hans við lífinu
og mönnunum.
Tuttugasta öldin
Framhald af bls. 1
á nagfræðipólitík hafi komið upp. Svo
mikið er víst, að ekki var hann til á
vopnahlésdaginn, eða á næstu tímum á
eftir. Þegar svo fólk (og fræðimenn)
tóku að beina athygli sinni að „eftir-
stríðsvandamálunum“, hugsaði það á
mjög svo hefðbundinn hátt. Ef einhver
hefði lagt til, að Bandaríkjastjórn eyddi
20 milljörðum dala á ári í rannsóknir
og þróun — eins og hún nú gerir —
hefði sá sami verið afgreiddur sem
brjálæðingur. Meira að segja skrifaði
einn frægur hagfræðingur í Harvard,
sem jafnframt var framarlega í flokki
New Deal-manna, bók þar sem hann
varaði við yfirvofandi „menntamanna-
fátækralýð", sem yrði afleiðingin af því,
að ofmargir sæktu háskóla og lærðu til
starfa, sem ekki væru til.
E ögin frá 1946 um fulla atvinnu,
er plagg, mjög í anda Keynes; auðvitað
stefndu þau að velsæld, en þar var
meir trúað á kyrrstöðu en framfarir. Öll
hagfræði-vígorðin, sem við þekkj um nú
svo vel, þjóðarframleiðsla, ríkis-hagá-
ætlun o.þ.h., var enn í bernsku, og fyrsta
opinbera notkunin á þjóðarframleiðslu,
sem hugtaki er snerti nokkuð stjóm-
málaforustuna, kom fram árið 1945.
Jafnvel hagfræðiskýrslur, sem við treyst
um nú svo mjög og sýnum svo mikla
trúarlotningu, voru ófullkomnar og ó-
áreiðanlegar.
En engu að síður tók nýja hagfræðin
við stjórntaumunum, óvægilega, en án
þess að þess yrði vart. Og það ekki ein-
asta í orði, heldur og á borði, því að æ
síðan 1945 hafa Bandaríkin orðið ríkari
en nokkrum manni hefði áður getað
dottið í hug, að hugsanlegt væri. Það er
lærdómsríkt að fara í bókasafn og
glugga í áróðurs- og deiluritlinga frá
fjórða tug aldarinnar, þar sem mögu-
leikar „áætlunarbúskapar“ voru dregnir
upp með hástemmdum orðum. Á þeim
tíma trúðu ekki einu sinni höfundarnir
sjálfir á öll þessi loforð, til fullnustu,
en hugsuðu sem svo, að ofurlitlar ýkj-
ur gætu ekki verið neinn glæpur. í
stuttu máli sagt, hefur hagvöxtur Banda
ríkjanna eftir 1960 farið langt fram úr
ölluim þeim staðreyndum og tölum, sem
menn óraði fyrir, eftir 1930. Að vísu
höfum við uppgötvað, að jafnvel í þess-
um „allsnægtahag“ þykjast flestir ekki
vera neitt ríkir og sumir eru enn greini-
lega fátækir. En þetta sýnir ekki annað
en það, að enda þótt menn fái það, sem
þeir vilja, verða þeir aldrei ánægðir
með að vilja það, sem þeir fá.
Sóknin að hagvexti sem þjóðfélags-
legu höfuðmarkmiði hefur átt sér hlið-
stæðu í því sem Daniel Bell kallar
„endamark hugmyridafræðinnar“. Allir
„ismarnir", sem reyndu að ná pólitísk-
um völdum og hrjáðu heiminn frá 1914-
1945, eru í upplausn, nema þar sem
þeim var ekki eytt af síðari heimsstyrj-
öldinni sjálfri. Vitanlega eru enn til
margir menn, sem kalla sig marxista
eða sósíalista eða kommúnista, eða
fylgja „frjálsu framtaki". En baráttan
milli þeirra er ekki lengur um það,
hvemig þjóðfélag ætti að vera til þess
að vera óskaþjóðfélag. Öllu heldur er
þetta orðið að frekar hversdagslegum
skoðanamun á því, hverskonar hag-
skipulag geti fljótast leitt til skjóts hag-
vaxtar og skipt ábatanum af þessum
hagvexti á réttlátari hátt.
E f til vill er það höfuðeinkennið
á marxistum í dag, hve fullkomlega
kærulausir — og alls ófróðir — þeir eru
um marxismann. Sovétríkin hafa ekki
síðustu tuttugu árin komið með eitt ein-
asta ritverk um marxíska hagfræði eða
heiimspeki, sem sé þess virði að komast
á ritskrá í þeirri grein. (Og þau hafa
ekki — hvorki fyrr né síðar — komið
fram með neina fræðilega ævisögu
Karls Marx!). Hið grimmilega innibyrð-
is ósamkomulag, sem hefur á seinni ár-
um eyðilagt alþjóða-kommúnistahreyf-
inguna, hefur ekki fætt af sér einn ein-
asta bækling, sem gæti vakið áhuga
nokkurs grúskara á kenningum Marx.
Hinir svokölluðu Marxista-lhöfðingjar í
hinum nýju ríkjum Asíu og Afríku eru
að tönnlast á einhverjuim .gömlum upp-
tuggum, sem þeir þykjast hafa pólitískt
gagn af til þess að réttlæta stjórn þeirra
og athafnir, en það er sjaldgæft að rek-
ast á nokkum — jafnvel í hópi hug-
myndafræðinga þeirra — sem hefur les
ið „Das Kapital“. f okkar éigin amer-
ísku háskólum væru hinir litlu vinstri-
flokkar ólæsir á marxisma, ef þeim væri
ekki fyrirskipað að lesa kommúnista-
ávarpið á námskeiðum þeirra í þjóð-
félagsfræðum.
Aðeins í Vestur-Evrópu hefur nokkuð
verið skrifað að gagni um marxisma —
og þau skrif eru komin út í það að vera
„ adurskýringar" á Marx, í ljósi heg-
elskrar og existensjalskrar frumeðlis-
fræði. Rússar kvarta undan því, að þeim
fininst þessi Marx óþekkjaolegur og ó-
skiljanlegiur og bainna að þýða verk
Sartres á rússnesku. Sumir hefðbundn-
ir framskir kommiúnistar balda því
fram, að enn sé eftir að þýða Satre á
frönsku.
Sem hugmyndakerfi og heimissko’ðun
er marxisminn daiuður. Það, sem eftir
iifir, er.u hreyfinigar og níkissitjórnir,
sem nota rifrildi af hugmyndafræðinni
sem réttlætingu á einræðisstjórn, hvort
sem hún nú etr í höndum höfðingja á
hernaðarsviðinu, tæknisviðinu eða
fiokkssviðinu — eða hrærigrautar ai
öllu þessu. Það þarf ekki neina kunn-
áttu í marxisma til þess a!ð meta rétt
stjórnmálastefnu Nkrumahs, Titos, Su-
karnos, Castros, eða jafnvel Kosygins
og Maos. Öðru nær — það gæti aðeins
villt fyrir mönnum. Það væri rétt eins
og við færum að útskýra stefinu Richeii-
eus út frá verkum Páls postula.
E n marxisimkm er ekki eina hug-
myrndafræðin, sem hefur misitekizt að
liía fram á 20. öidina. Hugmyndafræði
frjálslynds lýðræðás hefur einnig misst
mátt sinn til að hreyfa og bylta. Við
búumst ekki lengur við því, að þessi
þjóðfélagsiskipun veirði allsiráðiamdi regla,
og aðeins lítill hópur ofstopafullra kenn-
ingarþræla trúir því enn, að hagfræði
einstak'limgsframtaksins, hversu sem hún
væri aðlöguð og tempruð, geti gert kröfu
til að vena öllum ötöinum fremri. Þetta
er nú okkar skipuLag og við kjósum það
heizt — en frekari kröfur gerum við
heidur ékki. Við höldum því að sjálf-
sögðu fnam, að allsherjaráætlanir kom-
ist í hverskyns ómauðsynlegan hiræri-
graut — og stundum viðurkenna þær
þetta beinlínis. Og þær geta fyrir sitt
leyti bent á óþarfar flækjur, sem stafa
af áhuga okkar á persónufrelsi — og
við erum því heldur ekki frábitnir að
vi'ðiu'kenna slíka gaignrýni.
G r un d vall.ahhugm.y ndin í uitanríkis-
pólitík Bandaríkjanna í dag er „þjóðar-
hagurinn“; og hver sá, sem fœri að
halda því fnam, að skylda okkar sé að
trygigja öllum heimiraum lýðræði, væri
talinn ólæknanidi skýjaglópur. Enn eru
til memn, sem þykir það rangt af Banda-
ríkjunum, hvernig sem ástaitt er, að eiga
samband við ólýðræðisleg ríki. Ein þetta
er samiskonar fólk og það, sem telur
gamanrirt ósiðleg, og raddir þess fá ekki
miklar undirtektir í landimu.
Ég get ekki hugsað mér betra dæmi
um hnignun frjálsilyindrar og lýðrœðis-
legnar hugmyndafræði í Bandaxíkjun-
um en feril afstöðu okkar gagnvart of-
sókn yfirvaldainina í Rússlandi gegn
trúarbnögðum. Fyrir þrjátíu árum var
þetta mjög vakamdi áhugaroál, en í dag
nefnir það varla nokkur maðiur á nafn.
Og sarnit er það vissulega eiitrt helzta á-
greiiningsefni með frjálslyndu lýðræöis-
riki og kommúnistariki, að annar aðilinn
helduir fnam hugsanafnelsi en hinn ekki,
að araraar viðiuirkeininir hoLlustu við eitt-
hvað sem stendur utan og ofan við
póiitískt vald, en hinn ekki. Ef við
ætluðum að fara að leggja áherzlu á
eðlilegan fjamdskaip og xnissætti með
þessum tveim kerfum, væri þetrta ein-
mitt atriði til að leggja áherzlu á. En
Johnson forseti gætir þeas vandlega að
gera það ekki og sama er að segja um
de Gaulle, Harold Wilson og Erhard
(og nú meira að segja Franco). Það er
þegjaradi samkomulag með frjálslyndu
lýðræðisríkjunjuim, að við eigum að
keppa við kommiúnisitaríkm um valda-
aðstöðu á hagfræðilega, hermaðarlega
og pólitiska sviðiniu — en hiirt sé tii-
gangsLaiust að Legigja áherzlu á skoðiana-
mun um það, sem er „hreinlega hug-
my ndafræðilegt. “
H nignun hu gmy nda fræðinnar
sten.dur í nánu samnibandi við hniignuu
14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS-
22. tbl. 1965