Lesbók Morgunblaðsins - 13.06.1965, Blaðsíða 15

Evrópu sem míðdepils heims. Enda voru
hað saga og fruimeðlisfræ-ði Evrópu, sem
sköpuðu þessi hugmyndafræðikerfi, og
í þau var eytt heilum öldum stétta-
baráttu, siðbóta á trúmálasviðiniu og
and-siðbóta, stjórnmálalegra byltinga
og andbyltinga. Hverjir sem vera
kunna fræðilegir erfiðleikar á því að
oicskýra oiJð eins og ,,hægri“ og
„vinstri" hjá þjóðum Evrópu, þá höfðu
otðin jafnan sína ákveðnu merkingu:
lio.'grimenn og vinstrimenn tóku í fé-
lagi mest rýmið í litrófi stj órnmáilanna.
Eending í þá átt að þessax hugmynda-
fræðistefnur væru ekki líkt því eins al-
tækar og þær létust vera kom frá
reynslu Ameríkumanna, en hjá þeim
reyndusit allar tilraunir til að rita þjóð-
arsöguna og raninsaka stjómmál þjóðar-
innar á evrópska vísu augljóslega ófull-
mægjandi. Samt var alltaf sá möguleiki
fyrir hendi að' telja, a'ð þetta „séramer-
iska“. eins og það var kallað, væri ekki
nema stundarfyrirbæri, þótt nokkuð
væri það langvinnt, og fyrr eða síðar
nuindi heimurinn ,,þróast“ inm í
evropska mótið. En þegar „þri'ðji
!hejmurinn“ kom í Ijós, eftir 1945, var
€<vki lemgur hægt að humma fram af
sér biákaldan sannleikann: Gömlu hug-
omyndafræðikerfin féllu ekki neitt líkt
jþvi sam'ain við hinn nýja, pólitíska raun-
veruleika. „Hægri“ og „vinstri“ þýddi
iiú eldd lengur amnað en það hvaða her-
banaalagsiþjóðir menm kusu sér — og
það var æ meir látið ráðast af
þjóðlegum hagsmunum. Þesisir hags-
luunir geta stumdum verið óraunhæfir,
geðveikikenndir eða mikilmennskubrjál-
œðislegir, og varla hæigt að segja þá
vera hugmyndafræðilega nema teygja
Ihtlgtakið út fyrir öll skynsamleg tak-
mork.
Evrópa hefur sjálf færzt jafnt og
Btóðugit í áttina til hinnar séraimierísku
st.efnu, þannig að stefnur henmax eru
orðhar meir „aðlagandi“ en minna
hugmyndafræ'ðilegar. Þetta er einn
þáttur þess, sem kallað er „ameríkaní-
seiingin á Evrópui" Annar þátturinn er
vitaniJega auðguinin, sem orðið hefur á
hinu hrjáða meginlandi á á-runum eftir
ófriðinm. Þetta afrek var verk kapítal-
ískra stjórna, sósíalískra stjórna, bland-
aðra stjórna — jafnvel hernámsstjórna.
Allf-r tegundir hugmyndafræði virtust
fctrar um að vinna verkið, ef aðeins
stjómin v-ar föst í sessi og forsjál, og
þjóðirnar menntaðar og iðnar. Nútíma
tæknifræði tekur ekki ein-a hugmynda-
fræðikenninguna fram yfir aðra, og sú
staðreynd er allri hugmyndafræði til
litiis sóma. x
M eð efnalegri endurreisn
sinni hefur Evrópa — a.m.k. Yestur-
Evropa — getatö aftur tekið að sér
hiutverk í heimsmálunum. Að vísu ekki
neitt a'ðalhlu-tverk, og aldrei framar úr-
slitahlutverk. Hugsanlegt er að vísu,
að sameinuð Evrópa gæti orðið fyrsta
fjokks stórveldi, en fát-t bendir til þess,
að þjóðir álfunna-r kæri sig um að sam-
einast í þeim ti-lgangi. Viljinm til yfir-
ráða var slysaleg orsök til siðari heims-
styrjaldiarinnar og það er skýringin á
því, að „frelsi“ nýlendna-nna hefur or'ð-
ið jafn hraðfara ög raun er á.
Ef undan er hugsanlega tekin frelsun
Inöókína undain v-aldi Fra-kka, hefur
engu evrópsku nýlenduveldi verið koll-
varpað af þjóðlegri byltingu. í svo að
s-eg.ia öllum tilvikum ha-fa nýlenduveld-
-in haft bolmagn og hermátt til að halda
í r.ýlendurnar, hefðu þau fyri-r hvern
mun viljað, og hvað sem það kostaöi.
En þaiu voru einmitt ekki einbeitt að
ha.da nýlendunum, hvað sem það kost-
aði. Þau tóku það skynsam-lega ráð að
dragQ sig í hlé frá völdunum, og þetita
er ef til vill stórfenglegasta og friðsam-
legasta Valdaiafsal í allri sögunni.
Uppbygging Sam-einiuðu þjó'ðainina —
og þó eimkum Öryggisráð-s þeirra — e-r
enr>þá spegilmyn-d af tímanum fyrir
20. öldina. Árið 1945 virtist það enn
fullkomlega samngjarnt, að Bretland og
Frakkland ættu sæti sem „stórveldi“ í
Öryggisráðinu. En með hverju ári, sem
liðið hefur, er þetta orðið minna sann-
gjarnt. Ný s-tórveldi eru að skjóta upp
kollinum fyrir augum okkar. Mexíkó,
Brasilía, Indónesía, Indland — að ekki
séu nefnd Japan og Rauð-a-Kína —
munu fyrir næstu aldamót hafa troðizt
fram í fremstu röð. Stjórnarform
þeirra verður ekki evrópskt: andleg á-
hyggjuefni þeirra verða ekki heldur
evrópsk; lifinaðaiíhæittir þeinra verða
ekki evrópskir, þjóðernissinnað skap
þeirra verður ofsafengið, og þjóðernis-
sinnu'ð (jafnvel heimsvaldasinnuð)
frE'msókn þeinra vex-ður áköf. Það mun
krefjast talsverðra hugarfairsbreyting’a
— jafnt af hálfu Bamdaríkjmanma sem
Evrópumanma og Rússa — að snúast við
þessari nýju heimsm-ynd, og komast að
samkomulaigi við hana.
F yrir svo sem áratug vair ég
staddur í ritstjórnarskrifstofu ensks
gyðingablaðs í London. Síðasta tölu-
biaðið var nýkomi'ð úr pren-tun, og stór
fyi-irsö.gn hljóðaiði þannig: „Átta farast
í flugslysi í Tokyo“. Undii'fyrirsögn hélt
áfram: „Einnig fórust fjórtán ekki-gyð-
ingar". Það snuggaði eitthvað í mér
yfir svona sveitamennsku, en rits-tjóomm
lét sem h-ann heyrði það ekki, Hann
var að star-a á fyrirsögnina, í þungum
þönkum. Loksins sneri hann sér að mér
og spurði: „Finnst yður vit í því að
kalla Japani ekki-gyðinga?“
Nei, þa-ð er sannarlega ekki vit í því,
ekki fremur en að kalla þá „ekki-
kriistea",-eða ,,ekki-Evrópumenn“. En
rirstjói'inin, niennitaðiur máðiur á miðj-
um fimmtugsaldri, hafði bókstaflega
ekki komizt í samxfylgd með 20. öldimmL
Og líklega hafa flestir okka/r held-
ur ekki gert það. Og það er ekkx víst,
að við fáum nokkurntíma tækifæri til
þess. Þrem 'mámuðum eftir vopnahlés-
daginn var fyrsta kjarnorkuspren-gjan
sprengd. Hú-n hafði verið upphugsuð,
teiknuð og prófuð aðallega af land-
flótta evrópskum vísindamö-nmu-m, sem
ætluðu hana sem hugsanlegt vopn gegn
hitlerismanum. Þeir ætluðu sér aðeins
að grípa inn í sfðustu miklu hugmynda-
fræðiiegu styrjöldi-na. En þeir misstu
einnig a-f emdinum og fundu — sér til
mikilla vombrigfta — að þeir voru stadd-
ir á nýrri öld og nýju tímabili.
Og þar erurn við staddir hjá þeim,
umkringdir af ve-tnissprengjum og eld-
flaugum, sem geta eytt heirninum.
Tuttugasta öldin hófst hræðilega seint.
Mer.n geta með fyllsta rétti hafið get-
gá-tur um, hvort hún tekur snöggain eyð-
andi enda, áður en við fáum tækifæri
til aft sættast við hana.
Hagalagðar
Tjónið í Móðuliarðindum.
í Móðuharðindunum er talið að
hafi fallið af búpeningi landsmanna
sem hér segir:
28 þús. hi'oss eða 72%,
11,46 þús. nautgr, eða 53%.
190,5 þús. kindur eða 83%.
Mest er sauðfjártjónið talið f
Skaftafells- og Múlasýslum 94%,
nautgr. féllu flestir í Skagafix-ði eða
89%, en hrossin í Mýrasýslu eða
88%.
(I*ork. Jóh.)
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 15
22. tbl.*1965