Lesbók Morgunblaðsins - 08.01.1983, Blaðsíða 3

ÚR MÍNU HORNI
Margt
er
smátt
í vettling
manns
Þegar þú sérð þessar lín-
ur, lesandi góður, verður
skammdegið komið fyrir
alvöru, en alllangt er síðan
þessi pistill var færður í
letur. Mér er efst í huga, að
ég er að koma ásamt föru-
neyti úr vikulöngu ferða-
lagi norður og vestur um
land, ekki komum við þó á
Vestfirði.
Dalvík, hinn vinalegi og
velbyggði útgerðarbær við
Eyjafjörðinn, var meðal
þeirra staða sem við litum
augum. Þangað hafði ég
ekki komið síðan sumarið
1936. Þá átti svo að heita að
ég væri ráðinn þar um tíma
í heyvinnu. Það var á bæ í
úthverfi þorpsins, sem
Karlsá heitir.
Ég kunni reyndar lítið til
þessara starfa, hef aldrei
lært að brýna ljá. Það var
endalaus rigning allt
sumarið og helsta frægðar-
verk mitt var að leiða kvígu
undir naut. Átti sá góði
tarfur heima á þeim bæ er
lengi fyrr og síðar hefur
heitið Böggvinsstaðir. Ung
stúlka var mér fengin til
halds og traust, eða ég
henni, man ekki hvort var.
Hún var úr Skagafirði. Það
var ausandi uppstyttulítil
rigning. Bæði vorum við
illa til fara og því holdvot.
Ég var dauðhræddur um að
þetta ferðalag yrði til lítils
gagns, eins og flest annað
sem gert var þetta sumar.
Bolinn stóð sem feitur
velhaldinn embættismaður
á bási sínum og virtist lít-
inn áhuga hafa á því að
skreppa út í forina á hlað-
inu. Allt gekk samt vel og
leiðin heim var örlítið
styttri en hin.
Búskapurinn þetta
kreppusumar gekk illa á
Karlsá, eins og á flestum
bæjum á íslandi. Húsbónd-
inn var síldarskipstjóri og
það var síldarlaust. Loks
var mér sagt að hætta mín-
um barningi fyrr en ætlað
var. Og til þess að ég færi
ekki meiri erindisleysu
norður en nauðsynlegt var
fékk ég vinnu hjá góðum
manni á Dalvík við að mala
harða þorskhausa og
hryggi í svokallað fóður-
mjöl. En síðan þetta var
hefur mig alltaf langað til
að koma til Dalvíkur
augnablik í góðu veðri. Það
tókst. — Ekki sagði ég þó
orð við nokkurn mann,
enda ekki ástæða til.
Þetta á ekki að verða
ferðasaga. Við komum í
mörg þorp á þessari tæpu
viku. Állsstaðar var líf og
starf, allsstaðar voru falleg
og myndarleg hús. Ekki
virtist mér verr um gengið
úti á landi en í byggðum
hér syðra. 'Fallegustu
byggðastæðin, landslag og
útsýni eru á Akureyri,
Stykkishólmi og í Borgar-
nesi, finnst mér. En eyði-
býli í sveitum þyrfti að
hreinsa og enn eru braggar
frá stríðsárunum, sem
mættu hverfa.
Eitthvað er enn áfátt um
þjónustu við ferðamenn. I
ferðahandbókum er vísað
til gististaða, en þegar
þangað er komið, getur
bara staðið á læstri hurð:
Lokað. Á einum slíkum
urðum við, þreytt eftir
langa dagleið, að bæta á
okkur nýjum fjallvegi og
fara yfir svæði í myrkri,
sem við höfðum ætlað vel
hvíld að sjá í björtu.
Annað vil ég aðeins
nefna í sambandi við þessa
ferð. Það mætti vekja meiri
og betri athygli en gert er á
byggðasafninu á Glaumbæ
í Skagafirði. Þar er kirkju-
staður og prestsetur, og
varðveittur mikill torfbær,
frá 18. öld elstu hlutarnir.
Það er allmikið safn og
bærinn merkilega vel útlít-
andi. Þetta er aðeins nokk-
urra mínutna bílferð frá
Varmahlíð í áttina til
Sauðárkróks. Það er opið
eftir hádegi á sumrin og
ætti að auglýsa þetta vel
við þjóðveginn.
En það er fleira en gaml- ’
ir munir og gömul hús, sem
ætti að hafa til sýnis fyrir
ferðamenn. Víða um landið
eru til margskonar söfn,
myndir, bækur, handrit og
skjöl, sem gaman væri að
glugga í stund úr degi. Það
mætti skipuleggja þetta
betur. Og ótækt er það, að
fólk sem vill og getur greitt
fyrir þjónustu, skuli þurfa
að hrökklast burt án þess
að fá nokkursstaðar ein-
faldasta næturskjól.
En ég ætlaði að þessu
sinni að víkja úr einu í ann-
að. — Islendingar hafa orð
fyrir að vilja eyða miklu fé
og fyrirhöfn til þess að
geta átt góð og skemmtileg
húsakynni og heimili. Við
viljum hafa snyrtilegt í
kring um okkur, úti jafnt
sem inni. Við gefum mikið
fyrir gott útsýni. Þetta er
eðlilegt. Við búum í veðra-
sömu og köldu landi, við
umhleypingasamt veður-
far. En höfum við nú samt
ekki margir hverjir verið
hirðulausir og hálfgerðir
sóðar í umgengni við nátt-
úruna og þann almenning
sem er allra?
Fyrir mörgum árum
þurfti ég að kaupa eitthvað
í aðalviðskiptaverslun
okkar í Kópavogi. Á plan-
inu fyrir framan verslun-
arhúsið voru margir bílar.
I einum þeirra beið ung
kona, en einhver af fólkinu
hennar var inni í búðinni.
Þegar ég gekk framhjá
kom út um bílgluggan gusa
úr öskubakka, sem fest var
við mælaborðið, og síðan
kom innihald annars
bakka. Við bílinn var þá
komin myndarleg hrúga af
vindlingastubbum, vindla-
endum, ösku og samanvöðl-
uðu bréfi. Ég nam ósjálf-
rátt staðar og spurði kon-
una, hvort henni væri
sjálfrátt að gera þetta.
Hún svaraði eitthvað á þá
leið, aö það munaði ekki
mikið um þetta í skítnum
sem fyrir væri. Ég sagði:
Myndi þér þá nokkuð
bregða við þó ég tæki mig
nú til og týndi upp það sem
hönd á festi og varpaði því
aftur inn í bílinn til þín? Þá
var fátt um svör. Ég þekkti
ekkert þessa konu og von-
andi hún ekki mig. Við höf-
um sjálfsagt aldrei sést
fyrr eða síðar. En þetta at-
vik hefur fest mér í minni.
Það getur stundum vaf-
ist fyrir okkur hinum eldri
og ráðsettu að kyngreina
unga fólkið. í sætinu fyrir
framan okkur í strætis-
vagninum höfðu setið tvö
ungviði, klædd eins og nú á
við. Þegar þau fóru var
sagt: — Voru nú þetta
tveir piltar, tvær stúlkur
eða sitt af hvoru tagi.
— Mér sýndist nú annað
þeirra vera með dálítið
skegg. Ætli það hafi ekki
verið strákur?
Jón úr Vör.
staðabardaga. Kolbeinn gerðist
aldrei hirðmaður konungs og
virðist ekki hafa verið ýkja hall-
ur undir Hákon. Þegar konungi
þykir það sýnt að ekki sé að
treysta á Kolbein, gefur hann
Þórði leyfi til útfarar, til að
hefna harma sinna á Kolbeini.
Þetta er aðeins hugsanleg skýr-
ing, sem engin heimild er fyrir á
þeim drætti, sem varð á því að
Þórður hafi fengið útfararleyfi.
„Hvergi er þess getið,“ segir
Nordal í íslenzkri menningu,
bls. 331, „að Þórður skyldi reka
þar konungserindi."
Sagan sýnir líka, að hver svo
sem meining Hákonar hefur
verið með því að veita loks Þórði
útfararleyfi, þá var Þórður kom-
inn til að hefna föður síns og
bræðra og reisa við merki ætt-
arinnar.
Þórður hefði eflaust viljað
vera kominn fyrr þeirra erinda
til Islands, en hann var hirð-
maður Hákonar konungs og það
tjóaði ekki að sigla út í óþökk
hans, það sýndu örlög Snorra
Sturlusonar.
Þórður hefur og vitað, að sér
myndi verða nógu erfið baráttan
við Kolbein unga, þótt það bætt-
ist ekki við, að hann væri í ónáð
konungs svo áhrifamikill, sem
konungur var orðinn á íslandi
og hirðmannseiðurinn lá auk
þess á Þórði.
Þórður kakali hefur því orðið,
hversu þungt sem honum var
það, að bíða fararleyfis Hákonar
konungs.
Nú tekur það sögubrot við, ár-
ið 1242, sem bjargaðist úr Þórð-
arsögu og það er af þessu stutta
sögubroti, sem nær aðeins yfir
fimm ár af ævi Þórðar, sem við
getum gert okkur grein fyrir
manninum.
Hann er lengst af á flótta um
landið undan Kolbeini unga, en
á þessum hrakningum, fáum við
af Þórði glögga mynd. I þessum
harðræðum birtast kostir hans
og gallar.
Hann er maður mikilla geð-
hrifa og á sínar vonleysisstund-
ir, þegar honum sýnast öll sund
lokuð, en svo kemur hann aftur
stuttu síðar inn á sviðið fullur
baráttuhugar og kjarkurinn svo
óbilugur, að honum sýnist allt
fært og ræðst til atlögu við ofur-
efli liðs.
Og verður nú rakin saga Þórð-
ar eftir þessu sögubroti, sem
bjargaðist af honum, en þó farið
fljótt yfir söguna, nánast ein-
ungis til ábendingar fólki að
lesa hana í Sturlungu. Hún er
þess virði.
„Og báðu hann
að verða á
brottu sem fyrst“
„En er Þórður sá hversu al-
þýðu var snúið af hræðslugeði
til mótgangs við hann fyrir ríki
Kolbeins, svo og að hverjum
þótti hann láta sjálfan sig og
eignir sínar, ef honum gerðu
nokkurn hlut góðan, þá fékk
hann sér hest og reið inn til hér-
aðs.“
Þar er þá komið sögunni, sem
hún var hafin á hér að framan,
að Þórður ríður inn Eyjafjörð,
en í fylgd með honum, þótt ekki
sé getið, hefur verið Snorri Þór-
ólfsson, sem var hans tryggur
fylgdarmaður, hvernig sem
horfði fyrir Þórði.
Þórður veit, að hann verður að
hafa hraðan á. Það yrði stutt í
það, að menn kæmu úr Skaga-
firði og riðu mikinn niður Öxna-
dal. Ef þeir menn næðu honum í
Eyjafirði yrði Þórðarsaga kak-
ala ekki lengri.
Inni á Grund bjó Sigríður
systir Þórðar og Styrmir Þóris-
son, maður hennar. Kolbeinn
hafði rekið þau hjón þangað, af
því að honum þótti þau sitja
fyrir njósnum þar sem þau
bjuggu áður. En Kolbeini hafði
gengið fleira til að setja þau
hjón niður á Grund. Svo virðist,
sem hann hafi viljað láta heita
svo, að hann legði undir sig
eignir Sighvats með löglegum
hætti. Kolbeinn ræður öllum
málum þeirra hjóna, og hafði
krafizt þess, að Sigríður kallaði
sig erfa Grund eftir Sighvat föð-
ur sinn, en Sigríður neitaði því,
sagði Kolbein geta að vísu sett
sig niður, hvar sem honum
þóknaðist, en hann fengi sig
ekki til að kalla hana erfa
Grund, þegar hún tæki við jörð-
inni úr hendi Kolbeins, föður-
bana síns.
Þegar Þórður kom á Grund,
komu þeir til hans Árni ábóti og
Guðmundur Gíslason og báðu
hann að verða á brottu sem
fyrst, því að Kolbeinn myndi
senda menn til höfuðs honum,
þegar hann vissi útkomu Þórð-
ar, en menn Kolbeins, sem voru
á kaupstefnu á Gásum, höfðu
strax riðið af stað til að segja
Kolbeini að Þórður væri kominn
til landsins.
Grundarmenn ráðlögðu Þórði
að leita suður til Keldna, þar
sem Steinvör systir hans bjó og
hennar maður Hálfdán. Þar
væri Þórði helzt skjóls að leita,
því að Hálfdán var auðugur
maður og ættstór en Steinvör
höfuðskörungur.
Ekki var annað föruneyti
Þórðar úr Eyjafirði „að sinni“
en Snorri Þórólfsson og Grund-
armenn fengu Þórði, sem leið-
sögumann, Hámund auga. Þeir
riðu austur yfir Vaðlaheiði og
svo upp hina nyrðri leið á Sand.
Þrír tugir manna
sendir Þórði
til höfuðs
Það hafði ekki verið seinna
vænna fyrir Þórð að forða sér úr
Eyjafirði, því að Kolbeinn sendi
þrjátigu manna til Gása og
gengu þeir um búðir með
brugðnum sverðum að leita
Þórðar, en fundu ekki og ætluðu
heldur en fara erindisleysu að
fóthöggva mann, sem Leifur hét,
vin Þórðar og félaga, en kaup-
menn báru, að hann væri sak-
laus af allri hjálp við Þórð og
fengu manninn lausan, en þá
rændu Kolbeins menn tvo ís-
lenzka menn, Styrkár og Þor-
björn skakk til þriggja tuga
hundraða, og er þess ekki getið,
hvað þeir höfðu til saka unnið.
Þegar Kolbeinn frétti, að
Þórður væri riðinn suður, sendi
hann orð Hjalta biskupssyni og
bað hann gæta sín og hafa hend-
ur í hári Þórðar.
Þórði var vel tekið á Keldum,
en Hálfdán bóndi taldi sig alls
ómegnan að veita honum lið í
vígaferlum, bæði fyrir aldurs-
sakir og eins þess, að hann hefði
aldrei staðið í miklum stórræð-
um um dagana. Þá sagði hann,
að Þórður myndi hafa nálega
allt landsfólkið á móti sér.
Steinvöru, systur Þórðar, kippti
í kynið um skaplyndið og eru
fræg hennar svör. Hún hótaði
bónda sínum, sagði það yrði ekki
mikið eftirlæti hennar við hann,
ef hann veitti ekki Þórði bróður
sínum og lauk sinni ræðu með
þeim orðum, að svo yrði þá að
fara, „að ég tek vopnin og mun
vita ef nokkurir menn vilja
fylgja mér, en ég mun fá þér af
hendi búrlyklana." „Var Stein-
vör þá málóð um hríð.“
„Hálfdán þagði og hlýddi til,“
en sagði svo, að meira myndi til
þurfa liðsinnis Þórði en ákafan
einan saman. Það varð að ráði
með þeim þremur, að Þórður
færi til Vestfjarða og leitaði þar
eftir, hverjir vildu veita honum.
Sagði Hálfdán marga þá menn
er harma sína áttu að rétta við
Kolbein og Sunnlendinga, kvað
þá og gjarnari mundu til ófriðar
en sig og sína menn. Hálfdán
sagðist mundi ganga í mál Þórð-
ar, ef hann fengi þann liðstyrk,
sem að einhverju gagni mætti
koma.
Oddaverjanum kippti í kynið
um gætnina.
Þá var næst að ríða vestur.
Þórður fór með leynd um sveitir
sunnanlands. í Skálholti sat
Hjalti biskupsson og gætti ríkis
Gissurar. Ekki myndi vænlegra
að hitta hans menn en Kolbeins
fyrir norðan.
Framhald í næsta blaði.
Ásgeir Jakobsson
3