Lesbók Morgunblaðsins - 08.01.1983, Blaðsíða 5

ilmótlegur og að hann væri faðir
minn (gat þessi maður, sem
brosti svo fallega og hafði kysst
okkur með tár í augunum, í
rauninni verið jafn slæmur og
af var látið?) — nú, allt þetta
olli því, að við Arne höguðum
okkur kjánalega og dónalega.
Kannski var það af feimni eða
af einhvers konar hollustu við
móður okkar.
Ekkert af því, sem hann sagði,
þótti okkur sniðugt eða fyndið.
Það var ekki varið í neitt, sem
var þýzkt. Öllu, sem hann stakk
upp á, var tekið fálega.
Börn geta verið miskunnar-
laus.
Aftur á móti voru engin tak-
mörk fyrir því, hvað við heimt-
uðum af honum í veitingahúsinu
í Versölum. Hann varð að halda
í við okkur, svo að við fengjum
ekki í magann. Þá urðum við
súrir á svipinn.
En svo gerbreyttist ég allt í
einu og var skyndilega gagntek-
inn af meðaumkun, eins og
stundum henti mig. Vonbrigði
og leiði í svip Alberts, sem hafði
verið svo kátur, þegar hann veif-
aði okkur yfir götuna, hefur víst
snortið einhverja góða strengi í
brjósti mér.
Hann spurði Arne, hvað hann
vildi verða, þegar hann væri
orðinn stór.
— Ritstjóri „Le témoin",
svaraði hann að bragði.
— Og þú? spurði hann mig
svona eins og til að segja eitt-
hvað og halda uppi samtali.
—Ég? Jú, ég ætla að verða rit-
stjóri „Simplicissimus", svaraði
ég af sannfæringu, ánægður yfir
að hafa látið mér detta í hug
eitthvað, sem kannski myndi
gleðja hann. Hann varð himin-
lifandi.
— Nei, er það satt, viltu það í
raun og veru? Já, þá get ég sagt
þér, að þér á eftir að vegna vel i
lífinu og finnast gaman að
mörgu.
Hann varð aftur kátur, og
samkomulagið varð ágætt. A
heimleiðinni kom hann við í
stórri leikfangaverzlun, og við
fengum að velja, það sem við
vildum.
Þetta var í síðasta sinn, sem
við sáum Albert. Ég er feginn að
fundum okkar lauk í sátt og
samlyndi þrátt fyrir allt, og að
ég skyldi gera honum þá ánægju
að mega gleðja mig ...
En það hafði sín eftirköst.
Nokkrum dögum síðar var ég
boðaður inn í bókaherbergið,
þar sem móðir mín stóð með
bréf í hendi, öskugrá af vonzku.
— Sagðir þú Albert, að þú
vildir verða ritstjóri „Simplic-
issimus"? Gerðirðu það?
Svaraðu! Gerðirðu það?
— Ég meinti ... ég vildi ...
ég reyndi að útskýra, að það hafi
verið til að gleðja hann, einmitt
til að vera góður, eins og alltaf
er verið að krefjast af manni.
— Sagðirðu það eða sagðirðu
það, ekki? Hún sýndi mér, að
hún var með bréf í höndunum.
— Jú, en Albert ..., og svo
small fyrsti löðrungurinn og svo
annar í viðbót. Hún lamdi mig,
þar sem hún gat komið höggi á
mig. Ég bar handleggina fyrir
mig, sem ég þorði þó annars
aldrei. Hún reif þá burt. Hún,
sem var annars svo lagleg —
jafnvel þótt hún væri grimm á
svip — var nú hræðilega ljót.
Hryllilegt!
— Ég skal senda þig til
Múnchen. Það skal ég svei mér
þá!
— En hótunin um Múnchen
var ekki ógnvekjandi lengur. Ég
held jafnvel, að ég hafi bara
viljað, að hún stæði við hana.
Þegar ég svo sat í stofufang-
elsi á eftir illa á mig kominn,
leit Emma inn til mín. Hún
sagði ekki orð, heldur var róleg
og blíð að sjá. Eftir nokkra
stund sagði ég:
— Fröken?
— Já, vinur minn.
— Ég meinti bara vel. Ég
vildi gleðja hann ...
— Ég veit það — sagði hún og
tók mig, stóran strákinn, í fang-
ið, þar sem ég fékk að gráta
lengi og vel. Svo fór hún eins
leyndardómsfull og hún kom.
Blint ofstæki
Árið 1909 átti að flytja jarðn-
eskar leifar rithöfundarins Ém-
ile Zola til Panthéon. Hann
hafði á sínum tíma skrifað hina
frægu grein „Ég ákæri“ og vald-
ið ólgu og umróti vegna Dreyf-
us-hneykslisins. Afi var meðal
hinna fyrstu, sem vakti athygli
á málinu utan Frakklands og
stuðlaði að því að skapa almenn-
ingsálit í heiminum í þágu
Dreyfusar.
Afi var viðstaddur athöfnina í
Panthéon og sat við hlið Dreyf-
usar. Þar kvað við skot, sem var
ætlað Dreyfusi. Skammbyssu-
kúlan fór í bekkinn milli afa og
Dreyfusar.
Það er ekki rétt, sem Björn
frændi segir í endurminningum
sínum, að afi hafi tekið þessum
atburði með kaldri ró og fyrir-
litið verknaðinn. Ég var við-
staddur, þegar hann kom til
baka frá Panthéon. Hann var
mjög fölur, og ég sá hann aldrei
í jafn miklu uppnámi. Sennilega
ekki eins mikið af því, að líf
hans hafi verið í hættu eins og
vegna þess ofstækis meðal
manna, sem hann hafði verið
vitni að. Hann stamaði af rétt-
mætri reiði, þegar hann sagði
frá þessu, og ég heyrði hann
ekki oft stama. Amma grét af
gleði yfir því að hafa Björn-
stjerne sinn heilan á húfi.
Lát Alberts
Það var árdegis eitt sinn, að
við Arne sátum í tíma hjá leið-
inlegri kennslukonu heima hjá
okkur. Það leið að lokum
kennslustundarinnar, en í hinni
næstu áttum við að hafa sögu.
En ég hafði ekki lesið um Etr-
úskana, og ósköpin nálguðust
með öruggum gangi mínútuvís-
isins. Þar sem aðeins meiri
ógæfa gat komið í veg fyrir aðra
minni, var ég fús til að trúa á
þann guð, sem sendi nú jarð-
skjálfta eins og í Messína, stríð
eins og í Marokkó eða hæfilega
stórt slys — bara að ekki yrði af
sögutímanum.
Hann sendi ógæfuna.
Dyrunum var hrundið upp.
Þjónustustúlkan kom inn með
svip, sem gat boðað hvaða
ófögnuð sem var.
— Drengirnir eiga að fara í
matrósafötin sín og koma svo
inn í bókaherbergið, því að faðir
þeirra er dáinn.
Kennslukonan reis þögul á
fætur. Og síðan við Arne líka.
Við litum hvor á annan. Stúlkan
tók að snökta svolítið. Ég
skammaðist mín fyrir að viður-
kenna, að fyrsta hugsun mín
var, að það yrði þá ekki af sögu-
tímanum, en hin önnur, að mér
hefði verið tilkynnt lát föður
míns í aukasetningu.
Kennslukonan, sem reyndar
var ungversk, sneri sér að okkur
og sagði hátíðlega á þýzku:
— Ég vil votta dýpstu samúð
mína. Svona formsatriði leidd-
ust mér, og svo tók hún líka í
höndina á okkur. Síðan gekk
hún hratt út.
Svo fór ég að gráta. Mér var
hugsað til þess, er við vorum síð-
ast með Albert. Ég jafnaði mig
þó, meðan við vorum að klæða
okkur, og síðan var okkur fylgt
inn í bókaherbergið.
Þar var móðir okkar. Hún var
í alhvíta kniplingakjólnum, sem
fór henni svo vel. Hún stóð
þarna og hágrét. Hún hikstaði
svo ákaft, að það lá við, að hún
hoppaði. Við Arne botnuðum
ekkert í neinu. Það var þó varla
ástæða til að taka því svona,
þegar sá maður var dáinn, sem
hún hafði lagt sig í framkróka
við að tala illa um. Nú sprakk
Arne. En mér leið bara illa.
seinna fékk ég að heyra um til-
finningaleysi mitt, „ekki einu
sinni, þegar faðir hans dó ... “
Hún sagði ekki orð, en allt í
einu var eins og henni dytti
eitthvað í hug, og hún ýtti okkur
á undan sér fram í gang og inn í
stofu. Þar stóðu afi og amma
sorgmædd á svip. Móðir okkar
gekk fram á mitt gólfið, lagði
sína hvora höndina á höfuð
okkar og sagði snöktandi:
— Ég sver við höfuð sona
minna, að ég hef aldrei verið Al-
bert ótrú.
Þetta var eins og eitthvað,
sem leikkonan Johanne Dybvad
hafði sagt með músík í Þjóð-
leikhúsinu og hljómaði undar-
lega. Amma var orðin heyrn-
arsljó og hvíslaði hátt:
— Hvað er hún að segja,
Björnstjerne? Hvað segir hún?
Þetta var í eina skiptið, sem
ég minnist, að afi hafi ekki svar-
að spurningu ömmu. Hann var
vandræðalegur, og þannig hafði
ég heldur ekki séð hann áður.
Kannski vissi hann ekki, hvað
þetta ætti að þýða, „ótrú“.
Þegar ég var frammi í for-
stofu á eftir með þjónustustúlk-
unni, beygði hún sig yfir mig,
horfði fast í augun á mér og
sagði með slíkum þunga, að það
var eins og ég ætti að hafa það
hugfast alla ævi:
— Mundu það, sem ég segi: Ef
einhver heldur því fram, að fað-
ir ykkar hafi komið illa fram við
mig (mir was Böses angetan
hat), þá er það ekki satt. Hann
hefur aldrei gert mér neitt.
Aldrei. Og svo snökti hún, eins
og henni þætti það leitt.
Það voru allir orðnir vitlausir.
Allir nema afi og amma.
Sveinn Ásgeirsson tók saman.
Þrjú ljóð
eftir
OSIP MANDELSTAM
Geir Kristjánsson þýddi úr rússnesku
Osip Mandelstam (1891—1940?). Eftir hann komu út tvær bækur í
lifanda lífi, Steinn (1913) og Tristía (1922). Mandelstam var gyð-
ingur og ólst upp í St. Pétursborg sem segja má að sé baksviðið að
skáldskap hans. Hann fagnaði byltingunni en lenti þó fljótlega
upp á kant við sovésk stjórnvöld, var tvisvar handtekinn og lést í
fangabúðum; dánarárið er óvíst. Talið er að kvæðið um Stalín sem
hér birtist í þýðingu hafi valdið miklu um þessi dapurlegu örlög
hans. Fyrir nokkrum árum kom út á Vesturlöndum bók eftir konu
hans, Nadézdu, þar sem hún segir frá hrakningum þeirra og
aðskilnaði og baráttu sinni við að varðveita óprentuð ljóð hans.
Sú bók er mikil hetjusaga og hefur átt drjúgan þátt í að auka
áhuga á skáldinu.
G.K.
JÖRÐ
OG HIMINN
Jörð og himinn, himinn ogjörð,
hvað viltu svo meir? Allt í einu
kipra ég augun og rýni —
eins og nærsýnn soldán sem skoðar sinn túrkís-hring —
í jarðleirsins bók, þessa bóklegu jörð,
þetta útskitna rit, þessa elskuðu jörð
sem færir mér kvöl
eins og tónlist og orð.
(1930)
FLÓTTI
Við skulum sitja um stund í eldhúsinu.
Hvít steinolía ilmar Ijúflega.
Beittur hnífur, brauðhleifur ...
Geturðu ekki hert ögn á prímusnum,
haft upp á snæri
til að binda um körfuna —
Áður en birtir förum við á brautarstöðina,
og eftir það
finnur okkur enginn.
(1931)
STALIN
Við lifum, án þess að vita afjörð undir fótunum,
orð okkar heyrast ekki tíu skref í burtu,
en þó þarf ekki meira en að tveir komi saman,
til að minnst sé fjallamannsins í Kreml.
Digrir fingur hans eru feitir eins og grasmaðkar
og orð hans trúverðug eins og hundraðpunda lóð.
Kakkalakka-kamparnir hristast af hlátri,
og hnéhá leðurstígvélin skína.
í kringum hann er rumpulýður purkunarlausra pótintáta,
og hann leikur sér að blindri hlýðni gervimanna.
Hann smíðar og smíðar lagaboð, eins og skeifur til að kasta:
einn fær í enni, einn í brúnir, einn í nára, einn í augað.
Hver aftaka er fyrir honum —
eins og sukksamur, bringubreiður osseti(l)
stingi hindberi í munn.
(1934)
(1) Ossetar eru þjóðflokkur í Kákasus, og ýmsir vildu telja að Stalín ætti krn
sitt að rekja til þeirra./ G.K.
5