Lesbók Morgunblaðsins - 05.03.1983, Blaðsíða 3

Verkið- vakti gífurlega athygli
og var fádæma vel tekið bæði af
gagnrýnendum og áhorfendum.
Auk Royalty sýndu bæði Opéra
Comique og Strand leikhúsin
verkið. Samtals urðu sýningar
200.
Kviðdómurinn reyndist ekki
aðeins listrænn stórviðburður
og „kassastykki" heldur mark-
aði það tímamót. Fyrir 1875
höfðu meginlandshöfundar:
Verdi, Wagner, Offenbach, o.fl.
verið alls ráðandi á ensku
óperusviði. Kviðdómurinn sem
var enskari en allt sem enskt er
— batt enda á þetta skeið; ensk
gamanópera vaknaði af 150 ára
Þyrnirósarsvefni.
Kviðdómurinn markaði líka
upphaf frjósamrar samvinnu af-
burðamannanna W.S. Gilberts
og Arthurs Sullivan. Á árunum
1875—1896 sömdu þeir fjölda
gamanópera sem voru svo ljóð-
rænar og gamansamar að ólík-
legt er að þeirra líkar eigi eftir
að líta dagsins ljós. Meðal þeirra
eru Særingamaðurinn (The Sor-
cerer, 1877), Skip hennar hátignar
(H.M.S. Pinafore, 1878), Sjóræn-
ingjarnir (The Pirates of Pen-
zance, 1879), Patience (1881), Iol-
anthe (1882) og kannski sú besta
og áhrifamesta þeirra allra —
Míkadó (1885).
Nú, það hvarflaði ekki að D’Oyly
Carte að leyfa tvístirninu Gil-
bert og Sullivan að fara skildar
leiðir. Næsta ári varði hann
að mestu til að koma á fót Gam-
ansöngleikafélaginu (The Com-
edy Opera Company) til þess,
eins og hann sjálfur komst að
orði, „að tryggja að í Lundúnum
væri leikhús sem eingöngu sýndi
léttar óperur, en siðlegar, eftir
enska höfunda og tónskáld".
Haustið 1879 var Félagið
stofnað; sjálfur varð D’Oyly
Carte forstjóri og stuðnings-
menn sem reiðubúnir voru til
fjármögnunar urðu aðstoðarfor-
stjórar. Á meðan á þessu stóð
hafði honum tekist með hæfi-
legum skömmtum af lægni og
þrákelkni að fá þá Gilbert og
Sillivan til þess að fallast á að
vinna að öðru verki saman.
Sullivan fékk texta í hendur í
apríl 1877.
Særingamaðurinn og
Skip hennar hátignar
Næsta vandamál var að finna
leikhús. Opéra Comique, furðu-
leg bygging undir Holywell og
Wyth stræti, tengt Strand með
heillöngum göngum var eina
leikhúsið sem reyndist vera á
lausu. Þótt það væri ekki talið
happasælt hafði Félagið tekið
það á leigu fyrir sumarmál.
Særingamaðurinn var frum-
sýndur 17. nóvember 1877.
Verkinu var vel tekið, sýningar
urðu 175. Það varð þó fljótlega
ljóst að aðstoðarforstjórar
D’Oyly Cartes áttu eftir að
valda vandræðum. Þeim leist
ekkert á óvenjulega hlutverka-
skipan Gilberts. (Sjá grein um
Gilbert hér að neðan.) í hvert
skipti sem eitthvað dró úr að-
sókn fylltust þeir skelfingu og
heimtuðu að öllum yrði sagt
upp, en skiptu svo algerlega um
skoðun strax og aðsókn glædd-
ist.
Þrátt fyrir þessar heimiliserj-
ur lék Gilbert á als oddi. Frum-
legar tilraunir hans með flytj-
endur og leikstjórn höfðu tekist
og ummæli gagnrýnenda voru
lofsamleg. Upptendraður byrj-
aði hann þegar í stað að vinna
að handritinu að Skipi hennar
hátignar.
Sullivan var ekki jafn gagn-
tekinn. Bæði var það að hann
Frh. á bls. 16.
Þótt lögfræðistörfín gengju
bögsulega þá jókst höfundarhróð-
ur Gilberts jafnt og þétt. T.W.
Robertson einn þekktasti leikrita-
höfundur sjöunda áratugarins, oft
kallaður upphafsmaður nútíma-
leiklistar, tók Gilbert undir sinn
verndarvæng, kenndi honum og
mótaði. Fyrir atbeina hans var
fyrsta ieikrit Gilberts sýnt í Lund-
únum árið 1866. Það var Dulcam-
ara eða The Little Duck and the
Great Quack, jólaleikrit St. James
leikhússins, sem var frumsýnt 29.
desembcr það ár.
Gilbert öðlaðist fljótt miklar
vinsældir sem leikritahöfundur.
Snemma árs 1870 var hann þegar í
frcmstu röð höfunda, talinn jafn-
vígur á gaman og alvöru.
Þótt Gilbert hafi unnið með
tónskáldinu Arthur Sullivan þegar
árið 1871 þá hófst samvinna þeirra
ekki fyrir alvöru fyrr en árið 1875,
eins og fram kcmur í annarri grein
hér í Lesbók.
Á árunum 1875 til 1896 voru
þrettán gamansöngleikir eftir þá
félaga settir á svið. Gilbert gerði
mikiö meira en semja textana.
Hann vildi gjörbylta breskum
gamanleik. Þar hafði hann aö leið-
arljósi það sem hann lærði hjá
Robertson og eigin afdráttarlausu
hugmyndir.
Með fulltingi Sullivans og
D’Oyly Cartes réði hann eigin leik-
ara og þjálfaöi þá af algjöru misk-
unnarleysi. Fyrir æfíngar vann
hann með líkön af sviðinu og
spýtuleikara, þannig að hvert smá-
atriði var þrauthugsað fyrirfram.
Án efa skiluðu þessar aðgerðir
ríkulegum árangri. Þær gífurlegu
vinsældir, sem gamanóperur Gil-
berts og Sullivans nutu má aö
hluta rekja til góðrar leikstjórnar
og heildarsvips sýninganna. Þetta
hreif áhorfcndur og gæði sýninga
gerðu það að verkum að eftirlík-
ingar gengu ekki.
Þrátt fyrir árangursríka sam-
vinnu þeirra félaga fannst Gilbert
alltaf að hann væri að sóa hæfí-
leikum sínum með því að semja
gamansöngleiki. Hann taldi sér
trú um að alvarlegu verkin væru
betri skáldskapur, en eins og sjá
má af því sem hann lét eftir sig,
var það fírra. En þessi firra skap-
aði erfiölcika og árekstra í sam-
vinnu hans við Sullivan.
Eftir aö samstarfi þcirra lauk
samdi Gilbert ekkert sem máli
skiptir. Hann var aðlaður af Ját-
varði VII. árið 1907, tuttugu og
fjórum árum síöar en Sullivan:
Viktoría drottning kunni ekki að
meta hans hrjúfa húmor. „Ég er
allur í rúst,“ sagði hann á gamals-
aldri; „eflaust mikilfengleg rúst
en rúst engu að síður — og eins og
allar rústir nýt ég mín best í
tunglsljósi."
Síðla dags þann 29. maí árið
1911 þegar Gilbert var að kenna
tveimur yngismeyjum sundtökin í
garði sínum fékk hann hjartaáfall
og lést. Hann hafði ævinlega
óskað sér „að deyja að sumarlagi í
eigin garði“.
MÍKADÓ
Söguþráður söngleiksins
Míkadó, eða Bærinn Titipú,
„Japanskur söngleikur í tveim
þáttum," var frumsýndur í Savoy,
leikhúsi Richards D’oyly Carte
þann 14. marz árið 1885. Sýningar
þá urðu 672.
Sendiherra Japans reyndi að
stöðva sýningar á þeirri forsendu
að í leiknum væri gert grín að
Japanskeisara, en Gilbert beindi
aldrei spjótum sínum að Japön-
um. Það voru Englendingar sem
hann dró sundur og saman í háði
og þá fyrst og fremst þá sem
hann fyrirleit mest (og Sullivan
dáði): stjórnmálamennina.
Þrjár megin persónur verksins
eru „pólitíkusar", dregnir sterk-
um línum og af bitru háði —
manngerðir sem við rekumst á í
fteiri söngleikjum þeirra félaga
Gilberts og Sullivans.
Hinn dyggðum prýddi Míkadó,
einvaldur Japans, er hinn dæmi-
gerði „stjórnvitringur", dáður og
virtur af öllum: En þegar
skyggnst er undir yfirborðið
reynist hann vera hættulega
heimskur og haldinn kvalalosta.
Eitt af hans fyrstu embættis-
verkum var að leggja dauðarefs-
ingu við daðri. *
í Kó-Kó kynnumst við mann-
gerð sem Gilbert nýtur að lýsa:
hæfileikasnauðum leikmanni sem
er hafinn til mikilla valda og
mannvirðinga með fyrirsjáanlega
grátbroslegum afleiðingum. Þeg-
ar sagan hefst hefur hinn mikli
Míkadó af visku sinni hafið hinn
„arma skraddara“ Kó-Kó í tign-
arstöðu Há-yfir-böðuls, og allir
æðstu embættismenn ríkisins
hafa sagt af sér fullir hneykslun-
ar.
Pú-Kó („Pooh-Bah“ hjá Gil-
bert) persónugervir hinn hroka-
fulla embættismann þar sem
fjárgræðgin ein er yfirsterkari
hófmóði og belgingi. Af
blygðunarlausu siðleysi hefur
hann tekið við öllum þeim stöðum
sem losnuðu þegar Kó-Kó var
gerðurað Há-yfir-böðli — og að
sjálfsögðu við öllum laununum
líka. Séu nægilegar mútur (sem
hann kallar „Aðför að stolti
sínu“) í boði er Pú-Kó reiðubúinn
til að „leggja sig niður“ við hvað
sem er: selja ríkisleyndarmál,
„lagfæra" skjöl, og jafnvel neyta
matar með miðstéttarfólki. „Pú-
Kó,“ skrifaði breski rithöfundur-
inn G. K. Chesterton, „er meist-
araverkið i gamanóperunni Míka-
dó. Hann er ekki bara skopstæl-
ing á stjórnmálamönnum okkar:
þeir eru svona."
Nanki-l*ú, sonur Keisarans,
hefur flúið hirðina til þess að
koma sér hjá því að ganga að eiga
hina forljótu Katishu, „eldri
konu,“ sem að hans sögn „rang-
túlkaði mína eðlislægu kurteisi
sem daður, og krafðist giftingar
samkvæmt lögum míns ágæta
föður."
Þegar Nanki-Pú kom til bæjar-
ins Titipú „dulbúinn sem sekkja-
pípublásari" hitti hann hina
fögru (en afar sjálfsuppteknu)
Nam-Nam („Yum-Yum“ í frum-
texta) og varð þegar ástfanginn.
En Nam-Nam reynist vera heit-
bundin forráðamanni sínum, Kó-
Kó skraddara, og Nanki-Pú held-
ur á brott fullur örvæntingar.
Vonir hans glæðast hinsvegar
þegar honum berst til eyra að
Kó-Kó hafi verið dæmdur til
dauða fyrir daður. Hann skundar
aftur til Titipú en kemst þá að því
að hinn „rökfasti" Míkadó hefur
ekki einasta náðað Kó-Kó heldur
og gert hann að Há-yfir-böðli,
„æðsta embætti sem borgari
landsins getur fengið". Brúðkaup
þeirra Nam-Nam og Kó-Kó
stendur fyrir dyrum, og í hyldýpi
örvæntingar ákveður Nanki-Pú
að farga sér.
Kó-Kó á hinsvegar einnig við
vanda að etja. Míkadónum hefur
borist til eyrna að aftökur hafi
lagst af í Titipú og hann hefur því
mælt svo fyrir að verði ekki hið
fyrsta ráðin bót á þeirri óhæfu
skuli embætti Há-yfir-böðuls lagt
niður og Titipú svipt bæjarrétt-
indum og gert að þorpi.
Enda þótt Kó-Kó bægslist um
með „litla listann" sinn með nöfn-
um hugsanlegra „viðskiptavina“
þá er hann í raun of blíður og
blauður til þess að taka nokkurn
af lífi: „Það hvarlar þó ekki að
þér að gæðablóð eins og ég hefði
nokkurn tíma tekið að mér emb-
ætti Há-yfir-böðuls hefði það
hvarflað að mér að ég þyrfti að
drepa einhvern!“ En þar sem
hann kemst að því að Nanki-Pú
ætlar að stytta sér aldur hvort
sem er gerir hann honum kosta-
boð. Nanki-Pú fær að vera kvænt-
ur Nam-Nam í einn mánuð en að
þeim tíma liðnum leyfi hann að
hann sé hálshöggvinn með pompi
og prakt: „Það verða stórkostleg
opinber hátíðahöld — allar stúlk-
urnar flóandi í tárum — um
kvöldið verður flugeldasýning og
þó þú munir að vísu ekki sjá hana
þá veistu að hún verður."
Nam-Nam er að skrýðast fyrir
brúðkaupið þegar Kó-Kó upp-
götvar smávegis vandkvæði: „í
lögum Míkadósins mælir svo
fyrir að kona hálshöggvins
manns skuli grafin lifandi." Þetta
lagaákvæði dregur talsvert úr
áhuga Nam-Nam fyrir hjóna-
vígslunni: „Sjáðu til, að vera
grafin lifandi — það er eitthvað
svo andlaus dauðdagi!"
Þegar hér er komið sögu flytur
Pú-Kó þær fréttir að „Míkadóinn
ásamt fylgdarliði nálgist bæinn
og verði hér á hverri stundu!"
Hvað er nú til ráða? Nanki-Pú
sér að hann muni aldrei njóta
Nam-Nam og er því reiðubúinn
að vinda sér í aftökuna þegar í
stað; en það reynist Kó-Kó um
megn: „Góði maður, ég er ekki
ávallt viðbúinn að taka menn af
lífi svona fyrirvaralaust — ég er
alls ekki tilbúinn ennþá — ég hef
ekki grun um hvernig á að fara að
þessu — ég verð að taka mér
einkatíma!"
Allt í einu fær Kó-Kó hugljóm-
un: „Hvers vegna ætti ég að drepa
þig þegar vottorð um að ég hafi
framkvæmt verknaðinn kemur að
sama gagni?" Aftökuvottorð er
samið og það staðfest af öllum
helstu embættismönnunum Titi-
pú — þ.e.a.s. Pú-Kó, sem auðvitað
er „gróflega misboðið" með mikl-
um mútum — til að hægt sé að
losna við Nanki-Pú og Nam-Nam
af sviðinu.
Mikadóinn birtist ásamt Kat-
ishu og hirð sinni. Honum er
skýrt frá „aftökunni" og lýsingar-
orðin ekki spöruð. Þegar Míkadó-
inn hefur lesið dánarvottorð rétt-
arlæknis (Pú-Kó) fær Kó-Kó áfall
lífs síns: „Veslings maður, svo
óðfús ertu að framkvæma tilskip-
anir mínar, að þú hefur háls-
höggvið ríkiserfingjann!"
Míkadóinn er auðvitað fullur
samúðar: „Þetta er ekki ykkar
sök. Ef maður af háum stigum
kýs að dulbúa sig sem sekkja-
pípublásara, þá verður hann að
taka afleiðingunum.“ En því mið-
ur, lögin kveða skýrt á um refs-
ingu þeim til handa sem hlutdeild
eiga að dauða ríkisarfa: „Eitt-
hvað seinvirkt, með sjóðandi olíu
minnir mig — eða þannig, sko —
ég veit það er eitthvað sniðugt en
seinvirkt, og það er annaðhvort
með sjóðandi olíu eða bráðnu
blýi.“ Nei því miður, „í þessum
heimskulegu lögurn" eru engin
ákvæði um mistök: „I þessu til-
viki koma í ljós vankantar á þess-
ari lagagerð — en herðið upp
hugann — ég breyti þessu á
næsta þingi. Nú, jæja, þá er að-
eins eftir að ákveða hvenær af-
taka ykkar á að fara fram. Myndi
það henta ykkur strax eftir há-
degisverð?"
Það er augljóst að Nanki-Pú
verður að „rísa upp“ þegar í stað.
En hann neitar af ótta við reiði
Katishu og lýsir því yfir að svo
lengi sem hún sé ógift verði ekki
af holdtekju sinni. Kó-Kó verður
því að velja á milli Katishu og
sjóðandi olíu og tekst honum (án
þess að ofreyna sig) að vinna ást-
ir hennar; og Nanki-Pú (nú giftur
Nam-Nam) birtist.
Nú er öllum ljónum rutt úr vegi
nema hinu falsaða aftökuvott-
orði. En Kó-Kó verður ekki skota-
skuld úr að útskýra það: „Ef yðar
hátign segir: Takið þennan mann
af lífi, þá er hann svo gott sem
dauður. Þá má líta svo á að hann
sé dauður, og fyrst svo er, því
ekki staðfesta það?
„Ég skil,“ segir hans hátign,
„þetta mega teljast fullkomlega
rökrétt og ánægjuleg málalok!"

3