Lesbók Morgunblaðsins - 05.03.1983, Blaðsíða 12

Játningar völvu
Tove Ditlevsen segir frá
Helgi J. Halldórsson þýddi
Segðu mér
hvað þú lest
Þegar maður hefur verið að
heiman f langan tíma verður
heimilið fljótt óraunverulegt og
ókunnugt eins og ein af þessum
myndum sem sálfræðingar nota
til að finna hvað vantar. En það
vantar í mann sjálfan og við sjá-
um alls ekki þá hluti sem eru
daglega í kringum okkur. í upp-
hafi fjarverunnar geymast þeir
enn í minni sem er nákvæmt og
laust við ímyndun gagnstætt
endurminningunni sem er álíka
óáreiðanleg og hún er skáldleg.
Þegar ég var búin að gleyma
lit og lögun húsgagnanna, ásamt
því sem hékk á veggjunum, já,
mundi ekki lengur hvernig her-
bergjaskipanin var, sá ég her-
bergi mitt fyrir mér eins og eitt-
hvað glatað, undursamlegt og
ójaröneskt, eins og kjarnann úr
öllum þeim herbergjum sem ég
hafði haft um ævina. Það voru
rauð mússulínsgluggatjöld með
djúpum fellingum fyrir gluggun-
um og fyrir utan þá upphófu
villikettir á hverri nóttu vein sín,
langdregin og sár eins og hung-
urhljóð í vanræktum brjósta-
börnum. Þar var borð, stóll,
skápur og rúm, og bókahillur frá
gólfí upp í loft, fullar af bókum
svo að hvergi var hægt að sjá
litinn á veggjunum.
Hér hafði ég skrifað heila
mannsævi í strangri og siða-
vandri einveru, en anganin af
frómum bóklestri var blandin
sterkri og sætri ilmvatnslykt
sem ég notaði óspart í æsku áður
en ég fór út að skemmta mér,
svo viss um að mæta ævintýrinu
en ekki sérlega vonsvikin þegar
svo varð ekki.
Bækurnar eru nú hluti af til-
veru minni, en hve margar
þeirra eru mér svo mikils virði
að það sé mér veruleg eftirsjón
að vera án þeirra í mánuð?
Burtséð frá Ijóðasöfnunum sem
ég kann næstum því utan að og
ég hef þess vegna alltaf hjá mér,
eru það aðeins fáar að ytra útliti
óásjálegar bækur, sem ég þrái
að sjá aftur eins og æskuvini
sem ég á erfítt með að vera án
sambands við í langan tíma. Það
er undarlegt hve lítið fólk þarf
borið saman við allt það dót sem
við venjulega drögum á eftir
okkur. Það er þessi hjartnæma
saga „Börn systur minnar“ sem
Graham Greene telur til þess
flokks sem hann kallar „góðar
slæmar bækur“. Það eru 4—5
smárit úr Bókasafni Hassel-
bachs sem eru mér dýrmæt af
því að þau verða aldrei endur-
prentuð. Og af þeim þrái ég sem
stendur mest hina mjög svo
átakanlegu og spaugilegu frá-
sögn eftir Francis Carcos um
brjáluðu frönsku framúr-
stefnuskáldin Rimbaud og
Verlaine, sem bjuggu í tveimur
litlum hótelherbergjum ásamt
móður Verlaines, sem vegna
ofurástar á syni sínum var alveg
Fagurfræðileg
viðhorf
Frh. af bls. 9.
árum og þrengt hafði verið að
því með háum steinsteyptum
nýbyggingum. Reykjavíkurborg
keypti húsið og endurseldi og
úthlutaði kaupanda jafnframt
nýrri lóð undir húsið, sem valin
var með tilliti til þess, að húsið
félli sem best að umhverfi sínu
og fyllti jafnframt í eyðu, sem
þar var í byggðinni. Kaupandi
skuldbatt sig til að gera við hús-
ið samkvæmt tilsögn borgar-
minjavarðar.
í húsinu hefur nú verið komið
fyrir rúmgóðum baðherbergj-
um, eldhúsi, þvottaherbergi án
þess að raska herbergjaskipan
að ráði. Útliti hússins hefur aft-
ur verið komið í svipað horf og
var um aldamótin. Þetta hús,
sem fyrir tveim árum var metið
á jafnvirði einnar krónu, er nú
orðið að augnayndi.
Á sama hátt og hefð réð gerð
húsa þá voru einnig hefðir fyrir
því, hvernig aukið var við hús ef
þörf var á. Þær hefðir, eins og
fleiri, féllu í gleymsku í nokkra
áratugi eftir 1940, en þó ekki
lengur en svo, að enn má taka
upp þráðinn þar sem- frá var
horfið.
Þetta er þeim mun brýnna,
sem það er augljóst, að fjölmörg
gömul hús, einkum þau sem
byggð voru fyrir síðustu alda-
mót eru of lítil til þess að hýsa
venjulegar fjölskyldur í dag og
að oft er erfitt að koma fyrir í
þeim nútíma þægindum eins og
góðum eldhúsum, baðher-
bergjum, þvottaherbergjum o.fl.
Torfbæirnir voru þannig
gerðir, að þeir voru sífellt í
byggingu að segja má. Húsask-
ipan og húsagerð var slík, að
viðbyggingar og endurbygg-
ingar voru auðveldar, sem nauð-
12
synlegt var m.a. vegna þess hve
byggingarefnið var skammlíft.
Ný hús voru byggð annaðhvort
með stakstæð hús eða tengd
fyrri byggingum með göngum.
Þarna var um að ræða sterka
viðbyggingarhefð, sem kom
glöggt í ljós í lögun húsanna eða
húsaþyrpinganna og útliti.
Hefðir um viðbyggingar við
timburhús eru ekki jafn aug-
ljósar við fyrstu sýn, og stafar
það m.a. af því, að viðbygg-
ingarnar voru oft felldar að
húsunum og eru ekki jafn aug-
ljósar og viðbyggingar torfhús-
anna. Um síðustu aldamót urðu
þær breytingar á timburhúsum,
að þau voru gerð stærri og
rýmri en áður var og ekki hefur
enn verið jafn brýn þörf á að
stækka hús, sem byggð eru eftir
aldamót. Að vísu hefur verið
töluvert um að gerðir séu kvistir
á þök þeirra eða byggðir skúrar
við bakhlið en þar hefur þó
oftast verið um minni háttar
viðbætur að ræða.
Ef nauðsyn bar til að byggja
við hefðbundið timburhús 19.
aldar var oft byggður skúr aftan
við húsið. Oftast var skúrinn
með lágu sk. skúrþaki en stund-
um þó með mænisþaki þvert á
langhlið hússins. Reyndar var
hið hefðbundna 19. aldar hús
með fjórum herbergjum afleið-
ing af viðbyggingarhefð fyrri
tíma. Forveri 19. aldar hússins
var mjórra með tveimur her-
bergjum og aðeins eitt herbergi
á breiddina. Aftan við það hús
voru gjarnan gerðir skúrar, sem
stundum voru lengdir með tíð og
tíma, þar til þeir náðu eftir allri
bakhlið hússins.
Upp úr þeirri húsagerð spratt
19. aldar húsið þegar tekið var
að byggja húsin með viðbótinni
strax í upphafi og var þá öllu
komið fyrir undir einu þaki.
Önnur hefðbundin leið var að
lengja húsið með sömu vegghæð
og sams konar þaki og það hafði
fyrir. Þar sem slíkt hefur verið
gert sjást ummerkin helst á því,
að framhlið hússins er ekki
lengur samhverf (symmetrísk)
um aðaldyrnar, sem voru á
miðri hliðinni. Sem dæmi um
viðauka af þessu tagi má nefna
Aðalstræti 50 og 52 á Akureyri.
Enn ein leiðin var að gera kvisti
á þök. Til að byrja með voru það
litlir kvistir með langdregnum
skúrþökum sem litlu bættu við
stærð húsanna, en gáfu birtu
inn í risið um miðbikið svo það
varð nothæfara en áður. Seinna
tóku að tíðkast svonefndir
miðjukvistir sem voru miklu
stærri og með mænisþaki. í
þeim urðu til rúm herbergi í
miðju risi auk þeirra tveggja
risherbergja, sem fyrir voru við
gaflana. Stundum voru miðju-
kvistirnir látnir ganga lítið eitt
út úr framhlið húsanna og
þannig var bætt við gólfflöt
þeirra á báðum hæðum. Sem
dæmi um hús sem tekið hefur
öllum þeim hefðbundnu breyt-
ingum, sem hér hafa verið
nefndar, þ.e.a.s. skúr við bak-
hlið, lengingu og miðjukvist og
auk þess hækkað með því að ris-
ið var gert portbyggt, má nefna
Aðalstræti 46 á Akureyri, Frið-
bjarnarhús.
Þau dæmi, sem ég hér hef
nefnt, um fyrri tíma aðferðir við
stækkun húsa, má ef til vill nota
til eftirbreytni með góðum
árangri í sumum tilvikum, en
þær leyfa þó flestar aðeins
takmarkaða stækkun. Á sein-
ustu áratugum hefur velmegun
íslendinga aukist hröðum skref-
um og kemur það m.a. skýrt
fram í því hve rúmt við búum.
Meðaltalsfjölskyldan er nú mun
minni en hún var t.d. 1930 svo
ekki sé borið saman við enn
fyrri tíma og jafnframt er hús-
rými á einstakling margfalt
meira en þá var. Þannig kann
oft að verða þörf á meiri breyt-
ingum og rýmri viðbótum vð
gömul hús nú en fyrr. Sem
dæmi um tillögu að slíkri viðbót
eru hér sýndar teikningar að
viðgerð og viðbyggingu við Aðal-
stræti 52 á Akureyri. Sama hús
hefur hér að framan verið sýnt
sem dæmi um hús sem lengt
hefur verið. Á öldinni sem leið,
bjuggu í þessu húsi oftast
10—15 manns. Tillagan sem hér
er sýnd er miðuð við að húsið
verði gert að góðri íbúð meðal-
stórrar fjölskyldu. Rétt er að
geta þess hér, að húsið er friðað
í B-flokki skv. þjóðminjalögum
og því enn meira í húfi en ella að
raska sem minnst fyrri gerð
þess. I tillögunni er gert ráð
fyrir nýrri byggingu bak við
húsið, sem tengist því með
mjóum gangi. I nýbyggingunni
er komið fyrir eldhúsi, baði,
þvottaherbergi o.fl. til þess m.a.
að flóknar leiðslur og hugsan-
legur raki frá slíkum herbergj-
um valdi síður skemmdum á
gamla húsinu.
Ein af þeim aðferðum, sem
stuðla &ð því að gera manni
Ijóst hvað sé falleg endurbygg-
ing húss, er fólgin í því að átta
sig á í hverju mistök geta verið
fólgin. Ef maður kann nokkur
skil á því sem slæmt er þá er sá
hinn sami jafnframt nokkurs
vísari um hið góða. Hér ætla ég
því að nefna nokkur víti sem ber
að varast.
Margar skyssur sem gerðar
hafa verið á síðustu árum má
flokka sem stílrugling eða tíma-
skekkju og rekja orsakir þeirra
til ónógrar þekkingar á sögu-
legri hlið viðfangsefnisins.
Timburhúsi frá því um 1910,
sem alla tíð hefur verið báru-
járnsklætt og með öllum helstu
stíleinkennum síns tíma, hæfir
ekki svartbikuð reisifjöl sem
klæðning á veggi. Um aldamótin
var skeið bikaðrar súðar löngu á
enda runnið, og slíkt er afbökun
á húsinu. Ef eigandi óskar ein-
dregið eftir að klæða slíkt hús
blind á hvers eðlis samband
þessara tveggja manna var. Það
voru lögregluþjónarnir ekki þeg-
ar þeir komu að sækja þá eftir
að veslings Verlaine, auðmýktur
niður í tær af hinum illa inn-
rætta Rimbaud, hafði hleypt á
hann markhleypuskoti sem þó
særði hann aðeins lítillega.
„Hvaða hlutverki gegnir móðirin
í leiknum?“ spurði annar þeirra.
„Hún hefur sjálfsagt haldið á
lampanum," svaraði hinn. Þótt
ótótlegur væri, var Verlaine hið
eina fuliburða barn sem móðirin
hafði borið í heiminn. Á hillu í
herbergi hennar stóðu öll systk-
ini hans á fósturstigi f vínanda.
Verlaine var drykkjusjúkur og
rithöfundurinn segir: „Það er
Verlaine til hróss að hann hefur
aldrei snert þennan vínanda!“
Án slíks innskots væri sagan
óbærilega dapurleg og ég hefði
þá kannski haft minna dálæti á
henni.
Bókasafn fólks segir meira
um skapgerð þess og hugarfar
en löng samvera. Það er kannski
þess vegna sem enginn kærir sig
um að gestirnir geri meira en
líta lauslega á það sem bókahill-
urnar hafa að geyma. „Segðu
mér hvað þú iest og þá skal ég
segja þér hver þú ert.“
með tímbri í stað bárujárns,
ætti fremur að velja úr þeim
gerðum timburklæðninga, sem
tíðkast hafa, eftir að húsið var
byggt.
Nátengd þessu er tilhneiging
margra til þess að nota ýmis
konar aðfengna hluti til þess að
gefa húsum „fornt“ útlit. Nefna
má sem dæmi um slíka hluti
kúptar glerrúður, gluggahlera,
ljóskeraglingur, skrautlega
hurðarhúna o.fl. o.fl.
Á sama hátt og mikilvægt er
að útlit hússins sé heilsteypt og
eðlilegt hvað lögun, efnisnotkun
og liti snertir, er einnig nauð-
synlegt að hið sama gildi um
frágang innan dyra.
Algengur stílruglingur í
timburhúsum frá því eftir alda-
mótin þar sem gipsskreytingar
eru við ljósastæði og kring um
loft, strikaðar glugga- og hurða-
umgerðir og frágangur allur
innan húss með dæmigerðum
hætti síns tíma, er að eigendur
fletti striga- og veggfóðri af
veggjum og ómálaður panill er
hafður sýnilegur. Með slíkri efn-
isnotkun geta fallegar vistar-
verur orðið skoplega ljótar.
Dæmi, sem þessi, mætti nefna
mýmörg en ekki vinnst tími til
að tíunda þau frekar hér.
Ég nefndi í upphafi þessa
spjalls, að engar algildar reglur
sé hægt að setja um það hvernig
gera skuli við gömul hús svo að
góður árangur náist, en nefndi
þó að skilningur á sögu hús-
anna, upphafi þeirra og breyt-
ingum, væri forsenda þess að
vel tækist til við viðgerðina. Við
þessa fullyrðingu vil ég bæta því
í lokin að þessi forsenda ein er
hvergi nærri nóg. Tilfinning
þeirra, sem verkið vinna, iðnað-
armannanna, fyrir góðri efnis-
notkun, verki þeirra í heild
sinni, og góð handverkskunn-
átta eru jafn mikilvægar for-
sendur og án þeirra verður
skammt á veg komist.