Lesbók Morgunblaðsins - 25.02.1984, Blaðsíða 4

Hugdettur 3
EFTIR MATTHÍAS
JOHANNESSEN
VIII
Sólarljóð hafa lengi verið að vefjast fyrir mönnum
eins og aðrar fornbókmenntir okkar. Björn M. ólsen
skrifaði um þau af einstakri skarpskyggni og hafði ugg-
laust eftirminnileg áhrif á völuspárskýringar Nordals.
Það er uppörvandi að ferðast með þeim um víðáttumik-
ið og skáldlegt umhverfi þessara svipmiklu klassísku
kvæða. Samt finnst mér ljóður á skýringum Björns M.
Ólsens. Hann segir t.a.m. að fjaila vötn í 45. erindi
kvæðaflokksins sé ekki annað en nýrri ritháttur fyrir
fjarla (í fjarlægð). Miklu líklegra er, að skáldið eigi við
augu deyjandi manns, sem lokast eins og vötn frjósi
saman; þ.e.:
fjalla vötn/ luktust fyrir mér saman
— á banastundinni. ógleymanleg mynd mikils skálds.
Slíkt hefði ekki átt að vefjast fyrir skáldlega sinnuðum
og hugmyndaríkum fræðimanni eins og Birni M. Ólsen.
Jafnóskáldlegum fræðimanni og Finni Jónssyni dettur
ekki í hug að breyta stafsetningunni og ritar fjalla-vötn
í Skjaldedigtning.
En kannski það þurfi að minnsta kosti hálfkaþólskan
mann, vanan táknrænu tungutaki sem fór því miður að
miklu leyti forgörðum í fjörbrotum kaþólskunnar á sið-
skiptaöld, til að sjá svo einfalda líkingu í réttu ljósi.
Einfaldar textaskýringar eru alltaf beztar, en þær
verstar þegar breyta þarf handritinu til að finna flókn-
ar lausnir og langsóttar.
Sólarljóð er kristið kvæði um mann, sem er hallur úr
heimi. Tunga hans er til trés metin. Hann sér inn í
annan heim. Annaðhvort hefur skáldið sjálft upplifað
þetta eða það hefur hlustað á lýsingu og reynslu manns,
sem talinn var látinn og fær að skyggnast bak við
tjöldin, áður en hann nær sér aftur og sezt að í sínu
gamla hröri, þ.e. slitna fati eins og Blöndal skýrir einn-
ig þetta orð um líkamann, þetta blaktandi skar sem
slokknar að lokum.
Skáldskapur er oftast byggður á eigin upplifun og
reynsluþekkingu, a.m.k. oftar en þeir vilja vera láta,
sem helzt reyna að slá sig til riddara með því að gera
einfalda hluti flókna. Það er ekki þar með sagt, að
Dante hafi verið í helvíti. En hann hafði spurnir af því
úr eigin umhverfi sem var heltekið af hugsuninni um
þennan óttalega stað. Á Ítalíu voru til merkar latneskar
bókmenntir um annars heims draumfarir, sem höfndur
Sólarljóða hefur auðvitað þekkt. Utan um eigin reynslu
hefur höfundur Sólarljóða einnig spunnið ímyndun um
annan heim; m.a. líf á helvegum. Honum finnst hann
sjá geislandi sól, sanna dagstjörnu, eins og hann kemst
að orði, en sú stjarna var algengt tákn Krists á miðöld-
um, og svo fagra veru, að honum þykir helzt sem þá sjái
hann „göfgan guð“.
í rannsóknum fræðimanna undanfarið á því fólki,
sem hefur „dáið", en fer aftur inn í líkamann, hefur það
vakið. athygli, hve margir þykjast hafa séð sólbjarta
veru koma til sín og verður þessi reynsla ógleymanleg
þeim, sem í komast. Þessi birta, eða bjarta vera, dregur
„hinn látna" til sín og yfirleitt segjast „hinir dauðu“
ekki hafa viljað snúa aftur í líkamann, en ekki fengið
Mynd eftir norsku listakonuna Anne Lise Knoff
því ráðið.1* Af þessu hefur skáld Sólarljóða eða ein-
hverjir kunnugir honum haft pata. Þvf verður sólin
jafnvel sett dreyrsöfum, þegar persónan f kvæðinu
verður höll úr heimi. Að sögn fræðimanna ber þeim,
sem „dauðir" eru en dragast aftur inn í hrör sitt, saman
um, að sú tilfinning sé heldur óskemmtileg, þegar þeir
hverfa aftur inn í líkamann eftir dýrðlega reynslu af
ljósinu bjarta eða þeim „göfga guði“, sem við þeim
blasir annars heims. Sá, sem þetta reynir, verður
„hræðslufullur" og „sjaldan hryggari", að því er segir f
Sólarljóðum. Slík reynsla hefur sem sagt ekki þótt til-
tökumál i guðfræði og trúarhugmyndum þess kaþólska
skálds, sem orti Sólarljóð úr umhverfi sínu, þessa heims
og annars. Björn M. ólsen tekur fram að sólin í kvæðinu
geti ekki verið persónugervingur og þegar hún sé sett
dreyrstöfum, sé aðeins um að ræða dreyrrauða geisla
hennar. Mælandi lýsi helstríði sfnu og sérstaklega hinu
síðasta kvöldi, „þegar hann sá sólina ganga í ægi í
hinsta sinn“, eins og Björn kemst að orði. Og sönn
dagstjarna getur að hans dómi og fleiri ekki verið ann-
að en sólin. Allir kaþólskir menn vissu þó, að geisli var
Ólafur helgi og Lilja María Guðsmóðir, svo að alkunn
dæmi séu nefnd. Skáld Sólarljóða segir, að þessi sanna
dagstjarna drúpi, þ.e. lúti höfði eða hneigi höfuð — og
persónugerir sólina þannig með þessu hárfína og ná-
kvæma vali á sagnorði.
Eða hví skyldi hugur vitundarlítils deyjandi manns
hvarfla viðstöðulaust að sólinni í ýmsum myndum, eins
og á sér stað í kvæðinu — og gæti verið ósannfærandi.
Sól ek sá — er ekki lýsing á banabeði þessa heims. Bak
við slíkan skáldskap er önnur og meiri reynsla en jarð-
neskt myrkur dauðastundar. Við vitum að vísu ckki
hver sú reynsla var, en höfum leyfi til að koma fram
með tilgátur.
IX
Kristnitakan á íslandi hefur valdið mörgum miklum
heilabrotum. En mundi hún ekki vera ofureinfalt mál?
Hvað munaði fjölgyðistrúarmenn, sem við köllum heið-
ingja af gömlum vana, um að taka sér eitt guðið í viðbót
við Þór og Óðin og aðra þá, sem voru þeim til trausts og
halds? Þeir hafa auðvitað litið svo á, að Hvíti-Kristur
gæti orðið þeim styrkur í lífsbaráttunni. í þennan styrk
gætu þeir sótt aukinn kraft. Því var engin ástæða til að
berjast á alþingi hinu forna út af þessu viðbótargoði.
Þorgeir þurfti ekki heldur að leggjast undir feld af þeim
sökum, svo einfalt sem málið var, enda er hér um orða-
tiltæki að ræða frekar en athöfn. Og goðin þurftu ekki
að reiðast neinum með eldgosi vegna þessa nýja banda-
manns heiðingjanna.
En ásatrúarmenn vöruðu sig ekki á því, að Kristur
var ekki aðeins eitt goðið í viðbót, heldur guðs sonur.
Þeir áttu eftir að gera sér grein fyrir því, þegar tímar
liðu. Þeir gátu ekki haldið honum og öllum hinum goð-
unum. En það var auðvitað markmið heiðingjanna, sem
tóku við Hvíta-Kristi á Þingvöllum árið 1000. Þeir
máttu hafa alla sína hentisemi, blóta á laun eins og
hundaeigendur í höfuðborginni nú á dögum, svo að ein-
falt dæmi sé tekið. Og svo þurftu íslendingar af hag-
kvæmnisástæðum að hafa gott samstarf við kristni-
boðskonungana í Noregi, eins og minn gamli góði sögu-
kennari, Jón Jóhannesson, minnist á í frábærum
sagnfræðiritum sínum. Þeir notuðu kristindóm í land-
vinninga skyni. Sóru við sitt hvíta skegg að kristna lönd
sín og óglöddust mjög yfir heiðingjum eins og Karla-
magnús.
Á hitt ber einnig að líta, hve margir landnámsmenn
voru kristnir eða hálfkristnir fyrir kristnitökuna. Helgi
(magri) var kristinn að kalla og þó blandinn mjög í
trúnni, segir í Flateyjarbók. Ennfremur: Þessir og enn
fleiri menn urðu kristnir ... en þeir voru margir, þó að
þá létu eigi skírast að sinni, að trúðu á Krist og fyrir-
létu skurðgoðavillu og allan heiðinn sið ...
Kristni var vel þekkt fyrirbæri á íslandi árið 1000,
ekki síður en erlendar hagfræðikenningar, sem hafa
sundrað þjóðinni í tvær andstæðar fylkingar nú um
stundir og má þakka fyrir meðan ekki hlýzt verra af.
Heimsmynd sína hafa fslendingar ávallt sótt til er-
lendra stórvelda. Þess má geta, að Axel Olrik segir, að
„enginn heiðingi á 10. öld, a.m.k. þeirra sem voru í
gáfaðra lagi, hefur verið alls ósnortinn af kristnum
hugmyndum".
Hitt er svo annað mál, að borgarastyrjöld hefði getað
brotizt út á íslandi, ef fjölgyðistrúarmenn hefðu reynt
að þröngva upp á kristna eingyðistrúarmenn skurðgoð-
um sínum og hafurtaski þeirra. Þá hefðu þeir tekizt á,
Hvíti-Kristur og Baldur hinn hvíti og góði ás.
Kristnir sagnaritarar hafa augsýnilega snúið sögunni
við eins og oft vill verða. Þeir standa ekki í sporum
fjölgyðistrúarmanna og heiðingja, þegar þeir skrifa um
kristnitökuna, heldur þeirra, sem hafa öllum stundum
barizt hatrammlega fyrir fyrsta boðorðinu og engum