Lesbók Morgunblaðsins - 19.11.1988, Blaðsíða 12

M I N N I SPUNK T A R
1 9 8 8
Vínlandsferðir
- völd og frelsi
Arið 1247 kom Vilhjálmur nokkur kardínáli til
Noregs sunnan úr Rómi, og var það erindi
hans að vígja Hákon gamla undir kórónu.
Kardínáli kom við í Englandi á leiðinni norð-
ur, og þar reyndu menn að telja hann frá að
I Konungs skuggsjá
kemur glöggt fram að
landið er ekki nógu
byggilegt: „En oft hafa
menn freistað að ganga
upp á landið á þau Qöll
er hæst eru í ýmissum
stöðum að sjást um og
vildu vita ef þeir fyndi
nokkuð er þítt væri á
landinu og byggjanda, og
hafa menn hvergi það
fundið nema þar sem nú
búa menn og það er lítið
fram með ströndinni
sjálfri.“
ljúka ferðinni, þar sem Norðmenn væru
grimmir og mundu naumast gefa honum
sæmilegt fæði. Sturla Þórðarson kennir öf-
und Englendinga um þennan óhróður, og
má það til sanns vegar færa, en þó mun
andúð á Norðmönnum einkum hafa stafað
af þeim orðrómi sem norskir víkingar öfluðu
sér á Englandi frá ofanverðri áttundu öld
og fram á hina elleftu eða jafnvel lengur.
En rógur enskra manna átti sér enga stoð
í reynslu Vilhjálms, eins og ljóst er af ræðu
þeirri sem hann flutti í höfuðveislu eftir
vígsluna. Þar lofar hann guð fyrir „að eg
sneri eigi aftur, sem eg var eggjaður. Var
mér og sagt að hér væri menn líkari dýrum
en mönnum, en mér sýnast þeir vera með
góðum aðferðum... Mér var sagt að eg
mundi lítið brauð fá og lítinn mat, engan
drykk nema blöndu eða vatn. Nú sé guði
lofaður að eg hefi hér alla hluti góða, þá
er betra er að hafa en missa."
Lítill vafí getur leikið á því að Hákon
gamli átti drjúgan þátt í að siðmennta hirð-
ina og norsku þjóðina yfírleitt, enda virðist
hafa verið mikill munur á þeim brag sem
setti svip sinn á æðri stéttir Noregs þegar
líða tók á konungdóm Hákonar og þvi sem
tiðkaðist um daga afa hans Sverris konungs
(d. 1202). Hákon sótti sér fyrirmyndir sunn-
an úr álfú, lét snara frönskum höfðingjasög-
um á norsku og á ýmsa lund aðra gerði
hann sér far um að semja sig að hætti sið-
aðra manna. Allt um það var Hákon mikill
Norðmaður, enda má greinilega kenna
skyldleika með honum og forfeðrum hans
sem setið höfðu á veldisstóli í Niðarósi og
Björgvin.
2
Höfuðrit Norðmanna fyrir siðaskipti,
Konungs skuggsjá, mun að öllum líkindum
hafa verið skráð um það leyti, sem Vilhjálm-
ur kardináli nýtur norskrar gestrisni. Bókin
er mjög í sama anda og siðaviðleitni Hákon-
ar gamla, enda þykir ekki ósennilegt að
Konungs skuggsjá kunni að vera samin
undir handaijaðri hans. Bókinni má skipta
í tvo hluta: annars vegar er bálkur um kaup-
menn og farmennsku og hins vegar er langt
mál um konung og hirðmenn; er þar sérstök
áhersla lögð á afstöðu manna til konungs
og skyldur hans við þegna sina. í ritinu fer
mikið fyrir þeim kristilega húmanisma sem
gekk um álfuna á þeim tíma, og annað ein-
kenni þess er kurteisi, ekki einungis sú
hæverska sem tíðkaðist með hirðum kon-
unga, heldur einnig prúðmennska á öðrum
vettvangi. Konungs skuggsjá á það sam-
merkt með ýmsum fræðsluritum álfunnar
fyrr á öldum að hún er viðræða tveggja
manna; annar er þá spyijandi og hinn fræð-
ari; hér eru það feðgar sem ræðast við:
sonurinn leggur margvíslegar spumingar
fyrir föður sinn og kemur aldrei að tómum
kofym.
I kaupmanna bálki er þremur löndum
lýst, íslandi, Grænlandi og írlandi. Enginn
A þessu forna og frumstæða korti er
strönd Norður-Ameríku í einhverskon-
ar framhaJdi af Grænlandi og þar sjást
skrifuð örnefnin Helluland, Markland
og Skrælingjaland.
vafi getur leikið á því að þessi þijú lönd
vaka fyrir höfundi af þeirri einföldu ástæðu
að um þessar mundir hafði Hákon gamli
hug á að leggja þau undir sig. Barátta hans
gegn sjálfstæði íslendinga hlaut raunar
stuðning frá Vilhjálmi kardínála árið 1247,
meðan hann er í Noregi: „Þetta sumar var
vígður til biskups Heinrekur Kársson til
Hólastaðar á íslandi. Vilhjálmur cardinalis
sagði það ósannlegt að ísland þjónaði eigi
undir einn konung sem öli önnur lönd í ver-
öldu. Var þá sendur út með hans ráði Þórð-
ur kakali með Heinreki biskupi. Skyldu þeir
flytja það erindi við landsfólkið að allir játað-
ist undir ríki Hákonar konungs og slíkar
skattgjafir sem þeim semdi. Þetta sumar
var sendur til Grænlands Ólafur biskup og
skyldi hann hafa slíkt erindi." Svo hermir
Sturia í Hákonar sögu gamla en í Þórðar
sögu kakala segir á þessa lund: „Vetri eft-
ir Haugsnessfund kom hingað í Norðurlönd
og.til Björgynjar Vilhjálmur kardínáli, send-
ur af páfa Innocentio til þess að vígja Há-
kon konung undir kórónu ... Hákon kon-
ungur lét Gizur og Þórð kæra mál sín, svo
að kardínálinn var við, og lét tjá honum
alla málavöxtu þeirra. En er kardínálinn
heyrði og skildi mannalát þau er Þórður
hafði fengið í skiptum þeirra Gizurar þá
veik hann þar mjög eftir og þótti jafnan sem
hans hlutur myndi hafa við brunnið. Vildi
hann það eitt heyra að Þórður færi þá til
Islands en Gizur væri þar eftir, kvað það
og ráð að einn maður væri skipaður yfir
landið ef friður skyldi vera. Þá var og vígður
Heinrekur biskup til íslands til Hólastaðar
og dró hann mjög fram hlut Þórðar við
kardínálinn og svo við konunginn. Var þá
og allkært með þeim biskupi og Þórði. Um
sumarið Ólafsmessu var Hákon konungur
vígður undir kórónu. Hafði hann þá veislu
mikla út í naustinu. Þá var það ráðið að
Þórður skyldi út og var hann þá skipaður
yfír allt landið til forráða."
Hákon konungur hefur vafalaust talið að
bæði íslendingar og Grænlendingar kæmust
brátt undir vígða kórónu hans, en þó gekk
Grænland ekki _ á hendur honum fyrr en
árið 1261 og ísland á árunum 1262 og
/
Eftir HERMANN
PÁLSSON
Þessar vopnaleyfar, sem fundust við fornleifauppgröft vestra, eru taldar norræn-
ar og þykja sanna að norrænir menn hafi verið þarna á ferð.
/ bók um siglingar á víkingatímabilinu
eftir Frank R. Donovan eru leiddar
líkur að því að hinir innfæddu, sem
Þorfínnur karlsefhi og hans menn kom-
ust í tæri við og nefhdu Skrælingja,
hafí verið af þeim þjóðfíokkum Indí-
ána, sem nefhdir voru Iroquois eða
Algonquins.
1264. Þórður kakali (d. 1256) lagði meiri
áherslu á að ná þjóðinni undir vald sitt en
konungs, og tafði það fyrir ráðagerðum
Hákonar. Þó getur lítill vafí leikið á því að
árið 1247 verða þáttaskil í baráttu Hákonar
gegn frelsi íslands; með vígslu sinni og
stuðningi kardínála og kirkjuvalds varð hon-
um miklum mun auðveldara að ráða niður-
lögum þeirrar þjóðar sem forðum hafði
óhlýðnast Haraldi hárfagra og vildi heldur
vera frjáls á fjarlægri eyju en þjóna kon-
ungi sínum heima í Noregi.
Um írland gegnir sérstöku máli. Þegar
hér var komið sögu réðu Englendingar yfír
nokkrum héruðum þar, og vitaskuld vildu
írar losna við slíkan ófögnuð úr landi sínu.
Um áhuga Hákonar á Irlandi er frásögn
Sturlu helsta heimildin. í þættinum af vest-
urför Hákonar sumarið 1263 segir svo í
Hákonar sögu gamla: „Þá er Hákon kon-
ungur kom í Suðureyjar, komu þau orð af
Irlandi, að þeir buðust undir hans vald og
þóttust mjög þurfa að hann kæmi af þeim
ófrelsi enskra manna, því að þeir héldu þá
alla hina bestu staði með sjónum. Konungur
sendi þá út Sigurð Suðureying að skynja
með hverju írar byði honum út þangað."
Nokkru síðar er konungur staddur við Mel-
ansey. „Þar komu til hans þeir menn er
hann hafði sent til írlands og sögðu að írar
vildu halda allan herinn um veturinn, til
þess er Hákon frelsaði þá undan valdi en-
skra manna Hákon konungur var mjög
snúinn á það að sigla til Irlands, en al-
þýðunni var það mjög á móti skapi. Og með
því að eigi byijaði út þangað, þá átti konung-
ur þing við lið sitt og lýsti því að hann vildi
gefa öllum orlof að sigla til Suðureyja, því
að herinn hafði vistafátt." Frá Melansey
vestan við Skotland er skammt yfir til ír-
lands, og saga vestrænna þjóða kann að
hafa orðið öll önnur ef byr hefði gefið vest-
ur til írlands og Hákon fengið að ráða ferð-
inni. Það er engan veginn ósennilegt að
írar (sem voru tiltölulega miklu Qölmennari
þá en nú) hefðu getað hrakið Englendinga
úr landi með hjálp Norðmanna og náð þann-
ig frelsi að nýju. En Hákoni gamla auðnað-
ist ekki að styðja sjálfstæði írlands, þótt
honum yrði ekki skotaskuld úr því að tortíma
frelsi íslendinga og Grænlendinga. í írskri
samtíma heimild er minnst dauða Hákonar
hinn 16. desember 1263 með svofelldum
orðum: „Ebdonn, rí Lochlann, do ég i n-
innsib Orc ic techt a n-Erinn.“ („Ebdonn"
er afbökun á nafni Hákonar, en klausan
merkin „Hákon Noregskonungur lést í
Orkneyjum á leið til írlands.") Vesturför
Hákonar 1263 varð engan veginn til að
styrkja veldi Noregs fyrir vestan haf, og
þrem árum eftir dauða hans varð Magnús
lagabætir að láta Suðureyjar og Mön af
hendi við Skotakonung en fékk þó að vísu
dágóðan skilding fyrir. Árið 1266 hagar því
málum á þá lund að Noregur ræður yfir
eylöndum Atlantshafs: Hjaltlandi, Orkneyj-
um, Pæreyjum, íslandi og Grænlandi, en
hefur þá misst öll sín lönd fyrir sunnan og
vestan Péttlandsfjörð.
3
í lýsingu Konungs skuggsjár á íslandi
er töluverður fróðleikur um hvali, eldfyöll,
hveri, ölkeldur, jökla og jökulvötn, en svo
undarlega bregður við að hvergi er minnst
á íslenska þjóð, og raunar er ekkert í ís-
landslýsingu þessari sem bendir til þess að
landið sé byggt. Öðru máli gegnir um lýsing-