Lesbók Morgunblaðsins - 19.11.1988, Blaðsíða 13

ar á Grænlandi og írlandi, því að í þeim
segir nokkuð frá þjóðum þeim sem byggðu
þessi lönd. Nú er það eftirtektarvert að
höfundur Konungs skuggsjár klykkir út
með svofelldum orðum eftir að hann hefur
lýst náttúru íslands: „Eigi má eg hug mínum
á koma fleiri þá hluti er þar eru áminning-
ar verðir í því landi.“ Með öðrum orðum:
íslendingar eru þess ekki verðir að á þá sé
minnst. Hvað veldur slíkri andúð á þjóð
okkar í höfuðriti Norðmanna að fomu? Eins
og ég gat um lauslega hér að framan, þá
mun óbeit Englendinga á Norðmönnum um
daga Hákonar gamla eiga sér sögulegar
rætur og stafa af glæpum víkinga og hermd-
arverkum í Englandi; og ástæða er til að
ætla að Norðmenn hafi átt erfitt með að
fyrirgefa íslendingum þá ósvinnu að flýja
Noreg og setja á stofn sjálfstætt ríki, óháð
Noregi. Langminni norskra höfðingja hefur
naumast látið slík afbrot falla í gleymsku
þótt nokkrar aldir höfðu liðið. Kristnar
dyggðir á borð_ við hlýðni og undirgefni
gerðu sjálfræði íslendinga enn verra en ella
hefði orðið, enda þykir Vilhjálmi kardínála
það mikil ósvinna af þessari þjóð að lúta
ekki konungi. Þó er annar hlutur sem var
Norðmönnum enn verri þymir í augum, en
það var tregða Islendinga að bæta fyrir
„glæp“ forfeðra sinna með því að gangast
undir vald Hákonar gamla. Hins vegar áttu
Norðmenn ekki sökótt við íra og Grænlend-
inga að þessu leyti. írar voru óskyld þjóð
og Grænland hafði byggst af Islandi: land-
námsmenn í Eystribyggð og Vestribyggð
höfðu enga uppreisn gert móti Norðmönn-
um. Höfundur Konungs skuggsjár lét sér
ekki nægja að þegja vandlega yfir íslending-
um í þættinum um ísland, heldur virðist
anda köldu til þeirra annars staðar í ritinu,
þótt þeir séu raunir hvergi nefndir á n&fn.
Að þessu efni verður síðar vikið í pistlum
mínum.
4
Þegar Hákon gamli fór að gera sér títt
við íslenska höfðingja, þá rifjuðust upp fýr-
ir mönnum tiltektir Olafs helga sem hafði
„haft orðsendingar og gört sér marga vini
bæði á íslandi og Grænlandi og Færeyj-
um“. Honum tókst að ná Færeyjum undir
sig, og hafa þær ekki borið barr sitt síðan,
nema á síðustu ámm, en tilraunir Ólafs að
kúga íslendinga og Grænlendinga fóru út
um þúfur. Undir forystu Einars Þveræings
sem áttaði sig manna gleggst á þeirri hættu
sem þjóðinni mundi stafa af norskum lang-
skipum við Grímsey, ef konungur eignaðist
eyna eins og hann fór fram á, var ágengni
Olafs vísað á bug. Einar varar menn við:
„ ... hygg eg að sá muni til vera hérlands-
mönnum að ganga eigi undir skattgjáfir við
Ólaf konung og allar álögur hér, þvílíkar
sem hann hefir við menn í Noregi. Og mun-
um vér eigi það ófrelsi gera einum oss til
handa, heldur bæði oss og sonum vorum
og allri ætt vorri, þeirri er þetta land bygg-
ir, og mun ánauð sú aldrei ganga eða
hverfa af þessu landi . . . En ef lands-
menn vilja halda frelsi sínu, því er þeir hafa
haft síðan er land þetta byggðist, þá mun
sá til vera að ljá konungi einskis fangstaðar
á, hvorki um landaeign hér né um það að
gjalda héðan ákveðnar skuldir, þær er til
lýðskyldu megi metast. . .“ Þegar íslend-
ingar höfðu hafnað beiðni Ólafs um Grímsey
boðar formælandi konungsvalds, Þórarinn
Nefjólfsson, fimm höfðingjum utanför á
fund Ólafs. „Snorri goði og Skapti löttu
þess að leggja á þá hættu við Noregsmenn
að allir senn færi af íslandi og þangað,
þeir menn er mest réðu fyrir landi. Sögðu
þeir að af þessi orðsendingu þótti þeim held-
ur grunur á dregnar um það er Einar hafði
getið að konungur myndi ætla til pyndinga
nokkurra við Islendinga, ef hann mætti
ráða. ..“ Sú afstaða sem birtist í ræðu
Einars og raunar allri frásögninni til kon-
ungs og konungsvalds er þveröfug við hug-
myndir Konungs skuggsjár og myndi telj-
ast til landráða og drottinssvika ef um þegna
konungs væri að ræða.
Engar heimildir eru til um viðbrögð
Grænlendinga, þótt vitað sé að konungi
tókst ekki kúga þá til hlýðni við sig og
skattgjafa fyrr en tæpum työ hundruð og
Jgörutíu árum síðar. En um það leyti sem
Olafur helgi reynir að finna Grænlendinga
til lýðskyldu við sig eru stórir viðburðir að
gerast þar vestra, og hugir Grænlendinga
standa suður til Vínlands fremur en austur
um haf í konungsgarð. Ólafur helgi virðist
ekkert hafa vitað um Vínland fremur en
Hákon gamli eða höfundur Konungs
skuggsjár. Hellulands, Marklands og
Vínlands er hvergi getið í norskum ritum
að fomu, og áhugi norskra konunga á nýjum
löndum nær ekki vestur eða suður fyrir
Grænland; í heimsmynd Norðmanna á þrett-
ándu öld liggur Grænland við ysta jaðar
veraldar.
Konungs skuggsjá lýsir nokkuð þeim
hættum sem steðja að skipum í Grænlands-
hafi og gerir merkilega grein tyrir ástæðun-
um til þess að „menn fara þangað í svo
mikinn lífsháska"; hér veldur um „þreföld
náttúra mannsins", segir hinn fomi meist-
ari: „Einn hlutur er kapp og frægð, því
að það er mannsins náttúra að fara þangað
sem mikils er háska von og gera sig af því
frægan. En annar hlutur er forvitni því að
það er og mannsins náttúra að forvitna og
sjá þá hluti er honum em sagðir og vita
hvort svo er sem honum var sagt eða eigi.
Hinn þriðji hlutur er fjárfóng, því að hvar-
vetna leita menn eftir fénu þar sem þeir
spyrja að féföngin em, þó að mikill háski
sé annan veg við.“ Síðan leggur höfundur
mikla áherslu á hve gróðavænlegt sé að
versla við Grænlendinga; er „allt það sem
þangað kemur af öðmm löndum, þá er það
dýrt, því að það land liggur svo í ijarska
við önnur lönd, að þangað fara sjaldan
menn.“ Og á hinn bóginn fást þar ýmsir
hiutir sem verðmætir þykja.
í Konungs skuggsjá kemur glöggt fram
að landið er ekki nógu byggilegt. „En oft
hafa menn freistað að ganga upp á landið
á þau fjöll er hæst em í ýmissum stöðum
að sjást um og vildu vita ef þeir fyndi nokk-
uð er þítt væri á landinu og byggjanda, og
hafa menn hvergi það fundið nema þar sem
nú búa menn og er það lítið fram með
ströndinni sjálfri." Ef hinn lærði meistari
hefði vitað eitthvað um Vínland og Vínlands-
ferðir mundi hann víslega hafa getið þess.
Einsætt er að hann hefur kynnst heimildar-
manni sem hafði til bmnns að bera glögga
þekkingu á Grænlandi og Grænlendingum.
Það vekur því nokkra furðu að Vínlands er
hvergi minnst í Konungs skuggsjá. Hafði
Grænlendingum á þrettándu öld horfið úr
minni það sem forfeður þeirra frömdu á
hinni elleftu? Gerðu Grænlendingar bækur
um fortíð sína þar sem skráðar vom frá-
sagnir af landkönnun og leiðöngmm útsuð-
ur frá Eystribyggð? Hugsanlegt er að höf-
undur Konungs skuggsjár hafí heyrt frá-
sagnir um Vínland er talið þær kerlingabæk-
ur og ótækar í fræðirit. Hitt þarf enginn
að efast um: ef íslendingur hefði skráð
Grænlandslýsingu á borð við þá sem varð-
veitt er í hinni norsku skuggsjá, þá hefði
hann naumast komist hjá að geta Vínlands
um leið, eins og raunar bregður fyrir í
íslenskum ritum. (Sjá t.a.m. íslendingabók
Ara, Landnámu, Ólafs sögu Tryggvason-
ar og þó einkum Grænlendinga sögu og
Eiríks sögu rauða, sem síðar verður vikið
að.) Vínland var hluti af heimsmynd íslend-
inga, eins og ráða má af eftiríarandi klausu
í fomri landafræði: „Suður frá Grænlandi
er Helluland, þá er Markland; þá er eigi
langt til Vínlands hins góða . . .“
Nú er ástæða til að ætla að Norðmenn
hafi lítt stundað siglingar til Grænlands allt
fram á þrettándu öld, enda mun Grænlands-
lýsing Konungs skuggsjár vera að ein-
hveiju leyti skráð í því skyni að hvetja
Norðmenn til að stunda farmennsku þang-
að. Slík viðleitni gæti verið mnnin undan
rifjum Hákonar gamla sem gerði sér ljósa
grein fyrir því að hægra var að ná því ríki
undir sem varð að treysta norskum kaup-
mönnum en hinu sem réð sjálft yfír verslun
og viðskiptum við aðrar þjóðir. Dæmi íslend-
inga á þrettándu öld er hér til vamaðar.
Eftirtektarvert má það kallast að í frásögn-
um af Vínlandsfömm í Eiriks sögu rauða
og Grænlendinga sögu er Norðmanna
hvergi getið, en hins vegar koma þar íslensk-
ir farmenn við sögu. Samkvæmt þessum
sögum vom allir þeir sem tóku þátt í
Vínlandsfömm annaðhvort grænlenskir eða
íslenskir, að undanskildum einum „Suður-
rnanni" (þ.e.a.s. Þjóðveija) og tveim Skot-
um.
Engum ætti að koma það á óvart þótt
Norðmenn séu ekki riðnir við Vínlandsfarir
eins og allt var í pottinn búið. í fyrsta lagi
virðast heimildir benda í þá átt að fundur
Vínlands hafi lítt verið kunnur í Noregi,
jafnvel þótt Grænlendinga sagá hafi svo-
fellda klausu: „ ... Bjami Heijólfsson kom
utan af Grænlandi á fund Eiríks jarls, og
tók jarl við honum vel. Sagði Bjami frá
ferðum sínum, er hann hafði lönd séð og
þótti mönnum hann verið hafa óforvitinn,
er hann hafði ekki að segja af þeim löndum,
og fékk hann af því nokkuð ámæli." Þó
verður enginn Norðmaður svo forvitinn að
hann reyni að kynnast þessum nýfundnu
löndum. En Norðmenn höfðu það sér til
afsökunar að Vínland var alltof langt í burtu
til að fara þangað að svala forvitni sinni,
gróðavon var minni en áhættan, sem hlaut
að slæva kapp manna að sækja þangað
frægð. Þó mun norsk vanþekking á landa
fræði vestan úthafs valda hér mestu um.
Framhald í næstu Lesbók.
Höfundur er prófessor við Edinborgarháskóla.
L J O Ð H O R N

Bál
í stakri björk
Snorri Hjartarson (1906-
1987) hlýtur að verða
(vera?) talinn tímamóta-
maður í íslenskri ljóðlist
af ýmsum ástæðum.
Hann er myndvís með
afbrigðum, málið leikur
honum á tungu, en eink-
um og sér í lagi endumýjar hann frá-
sagnarhátt ljóða, formið ef menn kjósa
að kalla það svo. Flest ljóð hans eru
hefðbundin, en þó er hann aldrei bund-
inn af hefð. Mér fínnst einatt, að hann
hafí kostað kapps um að nýta sér kosti
hefðbundins brags: að efla orðsins list
með þeirri endurtekningu, sem rím og
ljóðstafír eru vitaskuld, án þess að gæti
þeirrar sjálfvirkni, sem oft vill verða.
Hann beitir iðulega því stflbragði — víkur
markvisst frá hefð að því leyti — að
ljóðlína endar á rímorði, sem er efnislega
mikilvægt, en setningafræðilega séð í
miðjum klíðum. Mér fínnst Haust Snorra
ávallt með bestu ljóðum sem ég les:
Haust
í dag er hlíðin hélugrá og rauð
því haustið kom í nótt, ég sá
það koma vestan vatn í gegnum svefninn;
vatnið er hemað þar sem slóð þess 11
Þetta finnst mér fullkomin ljóðlist:
næm náttúruskynjun, sem Snorra tekst
að miðla lesanda sínum með myndvísi
og nákvæmu orðavali. Haustið er per-
sónugert, en ekkert er ofsagt, einskis
orðs vant. I örfáum orðum er dregin upp
mynd, sem allir skynja: „hlíðin hélugrá
og rauð“, t)vatnið er hemað þar sem slóð
þess lá“. Eg sá það koma vestan vatn.
Sögnin fær ósjálfrátt meiri áherslu í
huga lesanda af því að hún er rímat-
kvæði móti lá, og þau binda ljóðið saman
í óijúfanlega heild. Náskylt þessu ljóði
er A Foldinni:
Á Foldinni
Á leið sinni upp frá sjónum
milli skógar og akra
hefur haustið numið staðar
í nótt við staka björk,
kveikt rautt bál
og omað sér á höndum
og horfið undir morgun
á skóginn, til fjalls.
Hér er aftur vikið að haustinu og það
persónugert. Það kveikir „rautt bál“ í
grænu sumarlaufskrúðinu, „ornar sér á
höndum", en hverfur síðan til fjalls.
Þetta Ijóð er að mestu óbundið, en
hrynjandin er bundnari í seinni hlutan-
um, sem gefur þeim línum meiri þunga
auk þess sem þar eru sagnorð, sem bera
uppi merkingu ljóðmyndarinnar og öll
vísa þau til haustsins.
SÖLVI SVEINSSON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 19. NÓVEMBER 1988 13