Lesbók Morgunblaðsins - 09.09.1989, Blaðsíða 6

kveldið &r> þar uppii fótun ogi fit/ aiiír vopn-
færir menn á stjái með blys og kyndla. En
Óðinn var ekki aldeilis af baki dottinn, enda
minntist hann heilræða Óvíðs: „Sá fær er
fríar.“ Svo hann fer aftur á stúfana morgun-
inn eftir. Þá eru að vísu aliir heimamenn í
fasta svefni en í rekkju hinnar góðu konu
saknar Óðinn vinu í stað. Hvergi örlar á
henni sjálfri, en í bóli sínu hafði hún skilið
eftir bundna tík í háðungar skyni.
6
Með þessari raunasögu komum við að
kenningum fyrri alda um brigðleika kvenna,
enda er Billings mær engan veginn eina
kona þessa heims sem er ekki treystandi.
Hér er rétt að vitna í tvo staði í Hávamál-
um. Fyrst skal minna á hugleiðingar skálds-
ins um þá háðung sem sólhvít mær Billings
gerir honum:
Mörg er góð mær
ef görva kannar
hugbrigð við hali.
Þó er enn fastar að orði kveðið í 84. er-
indi, sem karlmenn þreytast seint á að vitna
Meyjar orðum
skyli manngi trúa
né því er kveður kona,
því að á hverfanda hveli
voru þeim hjörtu sköpuð,
brigð í bijóst um lagin.
Getur það talist sennilegt að hér sé um
að ræða fornar norrænar hugmyndir um
hverflyndi kvenna eða er þetta útlendur
lærdómur sem barst hingað með bókum
eftir að listin að lesa hafði fest hér rætur?
Þótt þessi speki muni ekki vera komin úr
Manvélum Óvíðs, þá er enginn hörgull á
slíkum spakmælum í öðrum rómverskum
ritum fornum og latínuletrum frá miðöldum.
Hér skal látið nægja að minna á tvo orðs-
kviði sem hníga í þessa átt. „Konur eru
ávallt brigðar og hverflyndar," segir Virgill
í Eneasarkviðu, og Seneca fer ekki vægt í
sakirnar:„Ekkert er jafn óstöðugt og vilji
kvenna, ekkert svo brigðult.“ í miðaldaritum
úir og grúir af þess konar dómum um hverf-
lyndi kvenna, enda var sviksemi talin ramm-
ur þáttur í eðlisfari þeira. „Kona sem er
ekki brigðlynd, er ekki kona,“ má heita
dæmigerð staðhæfing í þessa átt. í rauninni
má rekja feril þessara hugmynda aftur í
gráa forneskju: annars vegar er um að
ræða kristna andúð á konum sem á sér
hebreskan uppruna og efldist mjög við kenn-
ingar Híerónýmusar (sem var uppi um það
bil 330-420). Og við þær blönduðust síðan
rómverskir hleypidómar á borð við þau tvö
spakmæli sem ég nefndi rétt í svipinn.
En Hávamál láta sér ekki nægja að saka
konur um brigðlyndi, heldur eru þær einnig
taldar miklir bölvaldar, eins og ráða má af
118. vísu:
Ofarla bíta
sá eg einum hal
orð illrar konu.
Fláráð tunga
varð honum að fjörlagi
og þeygi um sanna sök.
Hér virðist vera um að ræða það sem
Ágústínus kirkjufaðir kallaði „hina fornu
illsku konunnar“; að tali kristinna höfunda
hófst sú illska með Evu nokkurri í aldin-
garði forðum og hefur ávallt síðan fylgt
manninum eins og grár köttur. Kvenhatur
þetta gekk jafnvel svo langt að konum var
kennt um fjöllyndi Salómons í kvennamál-
um, og þessi foma illska átti að hafa leitt
Davíð sálmaskáld í gimdarbruna og drepið
Jóhannes skírara. í íslensku riti frá þrett-
ándu öld er vitnað í Híeronýmus sem kunni
að segja frá portkonu í Róm, en hún lét
hertoga einn taka mann af lífi í veislu fyrir
allra augum, af þeirri einu ástæðu að hún
hafði aldrei séð á neins manns bana. Lýsing-
in á hinni illu konu í Hávamálum sem flá-
ráð tunga hennar verður saklausum manni
að bana er tvímælalaust af suðrænum rótum
runnin. En það er einmitt eitt af hlutverkum
þeirra sem fást við að rannsaka ritningar á
borð við Hávamál að hnýsast fyrir um upp-
mna einstakra hugmynda. Furðu algeng er
sú hugmynd að menn eigi að gæta sín fyr-
ir konum, en á hitt var sjaldnar minnst í
ritum miðalda að konur ættu að vera á
varðbergi svo að karlmenn gleptu þær ekki.
Hávamál taka það sérstaklega fram að lost-
fagrir litir kvenna geti fengið meir á vitran
mann en heimskan, enda segir svo í latnesk-
um málshætti frá miðöldum: „Oft glepur
kvenna ást fróðan mann.“
Framhald síðar.
Höfundur er prófessor víð Edinborgarháskóla.
skák á íslensku
Meðan skákbækur voru ekki til þurfti önnur
hjálpargögn. Olafur Davíðsson telur upp
nokkrar kreddur um það hvernig eigi að
vinna sigur í skaktafli eða spilum Tak
músarbein og brenn þar í skákmennina og
muntu sigur hafa í tafli upp frá því.
Ef hvítur köttur er krufinn lifandi og
setið á innyflunum þegar teflt er eða spil-
að, þá vinnst. Sumir segja að hann eigi að
vera grár eða svartur.
Tak hjarta, lifur og lungu úr hrafni og
herð það við vind en ei sólarhitann og lát
það í líknarbelg og haf undir vinstri hendi
þinni þá þú spilar eða teflir.
(íslenzkar skemtanir II, bls. 279).
Þetta er heldur ólystuglegar aðfarir en
hvað leggja menn ekki á sig ef til mikils er
að vinna. Þrifalegra ráð er að rista sér
galdrastaf ög er sá sem á að gefa sigur í
skáktafli ristur á eikarbút sem hafa á í
hendinni meðan teflt er. Hann er í laginu
eins og jafnarma kross og eru þverrákir
ristar á armana.
Ekki er vitað hvernig þessi ráð hafa dug-
að enda er nú á dögum nóg um skákbækur
og tímarit til að læra af taflbrögð. Þó ganga
jafnan sögur um hjátrú skákmanna og/eða
sérvisku eins og landsmenn hafa fengið að
kynnast undanfarið.
eftir JÓN TORFASON
Árið 1858 kom út fyrsta bókin á íslensku
þar sem skák er kennd. Hún ber tignarleg-
an titil:
Spilabók, sem kennir að spila Domino-
og Gná-spil, einnig Skák, Damm o.fl.
Kostnaðarmaður: Jósef gullsmiður
Grímsson.
Akureyri 1858.
í prentsmiðju Norður- og Austurumdæm-
isins, hjá H. Helgasyni.
Upphafið á kaflanum um skákina er á
þessa leið:
Skáktaflið er persiskt að uppruna. Nafnið
er dregið af persiska orðinu: „Schach" (út-
talast: „Sjakk,“ en við nefnum það ,,skák“),
er merkir: konungur. Persar kalla tafl þetta
„Sedrenz," þ.e. „hundrað armæður," af því
menn þurfa að hugsa mikið um það, og
hafa hugann fastan við ýmsar kringumstæð-
ur. Við tafl þetta þarf að hafa mikið at-
hygli og heilabrot, og er það skemmtileg
dægrastytting fýrir þá, sem vel kunna, þar-
eð þeir leggja ekkert í sölurnar nema
óánægjuna yfir því að vera unnir, en hafa
eins mikla von um að verða svo frægir að
vinna.
Menn tefla á svonefndu taflborði, og eru
á því 32 hvítir ferhymtir smáreitir og eins
margir svartir.
Myndirnar eða mennirnir, sem teflt er
með, eru vanalega úr tré eða fílabeini. Með-
al þeirra eru 8 heldri menn, sinn með hveiju
móti að stærð, nafni og tign, og er gangi
þeirra skipað eftir því. Hjá þeim standa 8
minni myndir eða menn, sem kallast peð,
og er þeim fýlkt fyrir framan hina stærri.
Kóngur er æðstur. Þegar hann er unn-
inn, er taflið úti.
Drottningin eða Frúin er besti maðurinn
bæði til að veija eða valda kónginn og sækja
á íjandmanninn.
Báðir Hrókarnir eða Fílarnir ganga frúnni
næst að tign.
Báðir Riddararnir eru ágætir liðsmenn
til atlögu í byijun tafls eða þegar fram í
sækir.
Báðir Biskuparnir jafngilda hartnær ridd-
urunum og gjöra mest gagn seinast í taflinu.
Peðin eru liðléttust, en geta þó oft orðið
að miklu liði, ef þeim er vel og viturlega
beitt.
(Síðan er manngangurinn kenndur og er
óþarfi að tíunda það allt en sem sýnishorn
má taka það sem sagt er um riddarana,
hrókana og peðin:)
Riddararnir ganga hvorki beint fram né
aftur heldu hliðskakkt á þá reiti, sem eru
til hliðar við næstu skáreiti, og geta þannig
stokkið yfir aðra menn. Þeir eru því góðir
til framgöngu og til að ráðast að kónginum
og jafnvel máta hann, þar eð enginn maður
verður borinn fyrir þá. Þess vegna er ráðleg-
ast að færa þá sem fyrst fram, því þeir
geta betur neytt sín fyrst framan af, en
1 W %mmwd W w W 4 -» jmsigMimWm R i w ; ySSjttk .. 1
1' - ■ mSaám I r i IgFV ii ■K * i 11 fei j| w\ VI: ; ( LL/ib
Taflmenn úr fílabeini. Gerðir í Frakklandi og tafímennirnir persónur úr orr■
ustunni við Waterloo.
?$q hægt; aft ftáte; með tv?im :ri$dw<im
eingöngu seinast í tafli.
Hrókamir ganga beint fram og til hliðar,
en aldrei á ská, um þvert og endilangt borð,
ef ekkert er fyrir þeim, en þá drepa þeir á
sama hátt og sagt er um hina mennina.
Það er ekki ráðlegt að brúka þá fyrr en
fram í sækir og töluvert mannfall er orðið.
Peðin ganga aðeins beint fram á næsta
reit, en aldrei aftur á bak né til hliðar. Þó
láta sumir þau stökkva yfir einn reit í fyrsta
leik, ef manni svo sýnist. Þau geta eins og
aðrir menn drepið það, sem fyrir verður,
en aldrei nema þann mann, sem.stendur á
næsta skáreit. Ef maður kemur peði upp í
borðið hjá hinum, eru það réttustu skáklög,
að sá, sem kemur því upp, velji sér fyrir
það hvem þann mann, sem hann vill af
þeim, sem fallnir em, og stendur þá sá
maður á sama reiti og peð kemur upp á.
Það er ekki hægt að gefa reglur fyrir
því, hvernig maður á að tefla, þar það er
komið undir hugþótta þess, er teflir, og
æfíngin ein getur kennt það best.
Bestu skákmennirnir em þeir, sem sækja
mest á og reyna til að kreppa þannig að
kóngi mótstöðumanns síns, að hann geti
ekki bætt úr skák, því þá er hann mát.
(Því næst er gerð grein fyrir máti og
tegundum máta, patti og jafntefli en síðan
er lýst nokkmm afbrigðilegum leikreglum.
Niðurlagsorðin em á þessa leið:)
Um þessi áminnstu atriði um taflslögin
verða menn að koma sér saman áður en
taflið byijar, þareð oft er undir því komið
hveijum lögum fylgt er, hvort maður vinnur.
Jósep þessi Grímsson var gullsmiður á
Akureyri og m.a. einn af fyrstu íbúum sem
settust að á Oddeyri. Er líklegt að hann
hafi þýtt Spilabókina eftir einhverri erlendri
bók, hefur langað til að gefa löndum sínum
fleiri tækifæri til skemmtunar í tómstund-
um.
Frá síðari hluta 19. aldar hafa varðveist
í handritum fáeinar ritgerðir um skák og
ekki ótrúlegt að talsvert af slíku efni hafí
glatast. Yfirleitt er manngangurinn kenndur
og getið um helstu leikbrögð, gefnar reglur
um vinninga og jafntefli en leikjaraðir ekki
raktar eða farið í hin dýpri skákvísindi.
þetta sýnir að menn hafa lagt sig eftir að
læra mannganginn og ber vott um nokkra
tafliðkun.
Hér eru loks brot úr ritgerð um skák
með hendi Magnúsar Magnússonar í Stóru-
Galtardalstungu á B’ellsströnd, rituð 1879.
Þar er aðeins kenndur manngangurinn en
í byijun er hermd sú sögn að taflið hafi
verið fundið upp við Trójuborg:
„Þegar Trójuborgar umsátrin voru var
einn kóngurinn er í var umsátrinu svo
grimmur að hann hafði ekki ánægju annað
en tefla dráptafl. Fann hann svo ánægju-
stundir með því að myrða sem mest af
mótstöðumanni sínum, hófst þá fyrst tafl,
„valdskák" og „dráptafl“. Skal svo greint
eðli og vald manns hvers sem í borðinu eru
og um það ganga.
Um sæti.
„Svartur jöfur situr á hvítum stóli,
sérhver drottning sessi gædd
með sama lit og hún er klædd.“
Konungurinn, hver sem hann er, situr
út við borðsrönd á þeim reit er gagnvart
ber til við klæði hans. Honum til vinstri
handar er sæti drottningar, næst henni bisk-
up, svo riddari, í horninu hrókurinn. Hins
vegar við konung situr biskup, þar næst
riddari og út í hominu hrókur. Á næsta
reit við fólkið sitja peðin stranglengis þvert
yfir borðið. Eru það fyrstu leikir í borði að
Ieika konungs peðum hvort á móti öðm á
miðreit og þá heita þau konungspeð. Rétt-
ast er að byija tafl með teningakasti og sá
eigi leik er fleira kemur upp á teningsaugun-
um.“
Annar kafli nefnist: „Peðin, drellar og
uppvakningar" og em þar einnig nokkrar
fornar skákreglur eða kreddur:
„Peðin em stuttstíg og ganga beint fram
undan nefí. Þó mega þau yfir einn reit
stökkva er þau fara heimanað. Ekki valda
þau svo eftir gangi sínum heldur á ská og
drepa eins. Ekki er leyfilegt að þau stökkvi
yfir reit nema þegar þau fara úr sæti sínu
að heiman. Uppvakningar verða þau þegar
þau komast yfír í bekk og heita þá sama
og maður er átti þar sæti. Drellir er þegar
þau komast í konungssæti og er hann ódrep-
andi. Skáka má honum með konungi og
sama gagn hefur hann og konungur. Þá
skákar hann konungi en konungur getur
ekki drepið hann. Ekki skákar hann kóngi
ef að hann er ekki á næsta reit. Komist peð
upp í drottningarsæti er það „fretstertur"
og hefur hann sama gang og drellir, ódrep-
andi er hann og ei er honum skákað. Ei
mun það við bera að upp komist menn þess-
ir nema í dráptafli og er þá kóngur eflaust
að verða versta mát.“