Lesbók Morgunblaðsins - 09.09.1989, Blaðsíða 11

Reynt var að koma verði á korni niður vegna
hersins 4. september en það var afnumið í
desember. Þessi ráðstöfun vakti ekki lítinn
kurr meðal þeirra bænda sem stunduðu
meira en sjálfsþurftarbúskap.
Ef menn sýndu vott um andstöðu við
„stríðsátakið" var ekki að sökum að spyija.
Þeir voru „þjóðsvikarar“, og þeim bar að
útrýma. Og byltingin var ekki bundin við
Frakkland. Nú skyldi frelsa allar þjóðir
undan kúgurum sínum, konungum, kirkju
og aðli. Fagnaðarboðskapur Rousseaus um
meðfæddan góðleika mannsins, sakleysi
náttúrubarnanna og skynsemi var grunnur
hins nýja samfélags. Napóleon sagði síðar,
en hann var algjör aðdáandi Rousseaus
ungur, þegar rætt var um náttúrubörnin
þ.e. frumstæðar þjóðir, slíkum rumpulýð
hefði hann hvergi kynnst og sakleysingjun-
um á Egyptalandi.
Nú skyldi samfélag dyggðarinnar, sam-
virkninnar og samvinnunnar stofnað um
allan heim. Frakkar buðust til þess að að-
stoða nágranna sína í baráttunni. Þeir höfðu
fundið lausnina á öllum ávirðingum manna
og samfélags. „Fram til orrustu ættjarðar
niðjar" hljómaði nú og átti eftir að hljóma
vítt um Evrópu. Textinn og lagið var talið
jafngildi margra stórherja. Eldmóðurinn
logaði. Og þótt hersveitir óvinanna nálguð-
ust hægt og sígandi þá var nú fyrir heil-
steypt þjóð sem myndi aldrei bíða ósigur.
Byltingin kveikti hugsjónina um mátt og
gildi þjóðarinnar og réttlætingu allra að-
gerða sem framdar voru í nafni hennar, og
Frakkar voru kyndilberar hinnar nýju með-
vitundar. En nánari kynni af þessum boð-
skap snerist á þá leið, að aðrar þjóðir fyllt-
ust þjóðerniskenndinni og hún varð aflið sem
hratt veldi arftaka byltingarinnar og varð
arfleifð 20. aldar.
Magnaðisti persónuleiki fyrstu ára bylt-
ingarinnar var Mirabeau og eftir að bylting-
in hneigðist á vinstri vænginn var það Dan-
ton, sem var nú dómsmálaráðherra. Hann
var sonur lögfræðings í Troyes og ólst upp
á siðavöndu millistéttarheimili. A sumrum
dvaldi hann hjá afa sínum úti í sveit. Skól-
inn í Troyes skar sig úr flestum skólum
sökum margra ágætra kennara, svo að
Danton hlaut góða uppfræðslu í máium og
franskri tungu. Hann las heimspekingana
frönsku og eftirlætishöfundar hans voru
Voltaire og Raousseau. Hann fór til Parísar
21 árs að aldri, trúlofaðist dóttur auðugs
veitingamanns og fékk lán hjá væntanlegum
tengdaföður og keypti sér ríkisembætti, sem
veitti honum góðar tekjur. Sumarið 1789
tók hann að hafa afskipti af stjórnmálum
og þá heldur betur. Það kom fljótt í ljós,
að hann var ágætur ræðumaður, orðheppinn
og orðfimur í rökræðum. Hann náði vel til
almennings og samlíkingar hans voru oft
sérstæðar og stundum tvíræðar. Talið er,
að hann hafi verið í þjónustu hertogans af
Orleans og Mirabeaus og einnig, að hann
hafi þegið fé frá hirðinni eins og Mirabeau.
Hann keypti miklar landareignir, þegar
kirkjujarðir voru seldar og eitt var víst,
hann skorti aldrei fé. Hann bar gott skyn
á hvert vindurinn blés hveiju sinni og var
hinn fullkomni lýðskrumari. Hann leit á
byltinguna eins og styijöld, með því að veðja
á rétta áhrifamenn mátti hafa gott upp úr
henni og loksins varð hann einn af áhrifa-
mestu mönnum byltingarinnar.
Marat var mjög áhrifamikill áróðursmað-
ur, rógberi að margra áliti. Hann var ættað-
ur frá Sardiníu og Sviss. Faðir hans bjó í
Neuchátel og Marat stundaði nám í læknis-
fræði í Bordeaux. Hann starfaði um tíma
sem læknir í Hollandi og á Englandi. Hann
skrifaði ritgerðir um rafmagn, ljósið og
fleira en hlaut ekki náð í augum dómenda,
svo að hann fylltist beiskju og tortryggni
og þegar byltingin braust út tók hann að
skrifa deilurit og gefa út „Alþýðuvininn". í
blaðinu réðst hann heiftarlega á allt og alla,
tortryggði alla, þingið, ráðherrana, hirðina
og konunginn og naut þess að rífa menn á
hol með sönnum og lognum ásökunum.
„Þið eruð sviknir" var eftirlætissetning
hans. „Svikararnir eru alls staðar" var móttó
hans. Hann var haldinn hvimleiðum húð-
sjúkdómi og óþefinn lagði af honum eins
og af skrifum hans. En blað hans var geysi-
áhrifamikið og hann náði til fjöldans. Hann
yfirfærði eigin tortryggni og heift í skrif
sín um þá einstaklinga, sem beittu sér gegn
byltingunni, sem var honum hjartans mál.
„Þegar byltinging braust út fann ég strax
hvert vindurinn blés, loksins gat ég andað
og von mín var sú, að mannkynsins yrði
hefnt og ég öðlaðist þann sess sem mér
bæri.“
Maximilian Robespierre fæddist 6. maí
1758 í Arras. Hann var afkomandi lögfræð-
inga í marga liði. Hann var fyrirmyndar-
nemandi í skóia, en skólabræður hans dáðu
hann lítt, því að hann var sagður bera sögur
í kennara og skólastjóra. Hann stundaði
síðan lögfræði og starfaði sem lögfræðingur
í Arras. Framagirni ívarð sneirima ábéraridi
í fari hans og einnig hversu öruggur hann
var um að hann vissi flest betur en aðrir
menn. Hann var kosinn á Stéttaþingið fyrir
Arras og tilraunir hans þar til að láta á sér
bera, tókust heldur illa. Hann hafði lága
rödd, var fremur lágvaxinn og var ekki
áheyrilegur. Þoldi illa framíköll og athuga-
semdir þingmanna. Mirabeau sagði um
hann, að hann myndi ná langt, „því að hann
tryði öllu sem hann segði“. Eftir að þingið
fluttist til Parísar tókst honum betur að ná
eyrum áheyrenda. Almenningur hafði að-
gang að þinginu og hann gerðist meðlimur
í Jakóbínaklúbbnum og þar var hlustað á
hann. Þegar á leið var á fáa hlustað með
jafnmikilli eftirtekt á þinginu og Robes-
pierre. Hann var rökfastur, skýr og vandað-
ur í málflutningi og engin efaðist um heiðar-
leika hans. Hann var nefndur hinn vamm-
lausi, og allur landslýður vissi að hann þáði
aldrei mútur. Hann lifði einföldu lífi, hirti
lítt um mat og drykk, nærðist mest á brauði
og grænmeti. Aftur á móti var hann alltaf
mjög snyrtilegur í klæðaburði og var alltaf
hársnyrtur eins og best var á kosið. Hann
hafði engan áhuga á peningum og þótti nóg
um mötupeninga þingmanna, 18 livres á
dag, þegar lærður trésmiður hafði u.þ.b.
50 súur eða hálfa livre fyrir dagsverkið.
Þingmenn skömmtuðu sér sjálfir mötuna.
En Robespierre vissi nákvæmlega hvað hann
vildi. Hann vissi hvernig samfélag manna
skyldi fullkomnað og þar hafði hann fyrir
sér rit og kenningar Rousseaus. Hann trúði
á skynsemina og tók allshugar undir mann-
réttindayfirlýsinguna. Frelsið og eignarrétt-
urinn var heilagur og jafnréttið undirstaða
mannlegs samfélags. Byggðin skyldi vera
æðsta boðorðið og trú á hina æðstu veru
og annað líf skylda hvers góðs borgara.
Robespierre var borgari, í rauninni kalvínsk-
ur borgari. Trú hans á dyggðina og fullkom-
ið samfélag mannanna leiddi hann í hrika-
legar ógöngur. Hann sá spillinguna alls stað-
ar umhverfis sig og hana ætlaði hann að
uppræta og þótt trúin á hina æðstu veru
væri samþykkt sem lög og einnig trúin á
annað líf og að allt væri satt og rétt sem
Robespierre boðaði þá hefði hann líklega
orðið að láta afhöfða mikinn hluta þjóðarinn-
Guillotin: Af hönnuði sínum dregur
fallöxin nafn.
ar til þess að hið fullkomna réttlæti næði
framgangi.
Fáir stjórnmálamenn þingsins voru jafn
pólitískt glöggir og Robespierre og fáir gátu
sett skoðanir sínar jafn skýrt fram. Hann
var einlægur föðurlandsvinur og harðstjórn
hans átti mikinn þátt í sigri Frakka á
vígvöllunum. En þessi stefna hans klauf
þjóðina og á dögum terrorsins, logaði Frakk-
land í borgarastyijöldum, en andstaðan var
barin niður og allir voru tortryggðir bæði
með réttu og röngu. Þúsundirnar urðu fóm-
arlömb þessa snyrtilega, nákvæma, rökfasta
og vammlausa kalvíska smáborgara.
Og aftök,uverkfærið var fullgert, full-
hannað þetta vor. Fallöxin, fullkomnuð af
Joseph Guillotin lækni. Tækið var öllum
dauðdæmdum ætlað, einn þáttur jafnréttis
hugsjónarinnar. Nú varð enginn stéttamun-
ur á aftökum dauðadæmra, allir slíkir voru
afhöfðaðir með fallöxinni. Læknirinn sat
einnig á Stéttaþinginu og lét mikið að sér
kveða varðandi mannúðarmál og tækið var
mannúðlegt tæki í hans augum. Tækið var
tekið í notkun 25. apríl 1792. Þjófur nokkur
var afhöfðaður á Gréve torgi. Fyrsta
pólitíska aftakan fór fram 21. ágúst sama
ár. Og síðan leið að því að tækið væri full-
nýtt. Þetta jafnréttistæki var notað í fimm
ár við allar aftökur til 1797. Þá var aftur
farið í manngreinarálit í aftökum, sumir
skotnir, aðrir hengdir og fallöxin notuð jafn-
framt.. •• s r r *, i »i , r 4 *. ? - * > r. • i J
Það var almenn skoðun í París, að blóð-
baðið í Tuileri-höllinni og fangelsun konungs
hefði bjargað Frakklandi frá samsæri aristó-
kratanna. Blöðin heimtuðu að hinum seku
yrði refsað og aðalsmenn, andófsprestar og
aðrir, sem þóttu tortryggilegir væru fangels-
aðir. Morð, rán og þjófnaðir færðust í vöxt
og herir hertogans af Braunschweig nálguð-
ust. Stjórnin sendi lið til vígstöðvanna og
Danton hvatti alla sanna föðurlandsvini til
að láta skrá sig til varnar föðurlandinu 2.
september. Sögur gengu um samsærið í
fangelsunum, þar sem grunuðum fjand-
mönnum föðurlandsins hafði verið hrúgað
saman. Sagan var á þá leið að þegar vopn-
færir Parísarbúar væru famir til vígstöðv-
anna myndu aristókratar og andófsprestar
bijótast út úr fangelsunum og hleypa jafn-
framt út dæmdum morðingjum og ráns-
mönnum. Síðan hæfust manndrápin, föður-
landsvinir, konur þeirra og börn yrðu öll
drepin og eignum þeirra rænt. Blöðin gáfu
í skyn yfirvofandi hættu. Borgarstjórnin
sendi út dagskipun um útkall sjálfboðaliða
Hausar rúlla og blóðið Qýtur.
Danton
þegar fréttin barst um fall Verdun 2. sept-
ember. Fangamorðin hófust þann dag. Eng-
inn veit hvort skipun hafi verið gefin um
morðin frá borgarstjórninni eða öðmm. Það
verður aldrei vitað. Morðin stóðu frá 2. sept-
ember til 7. s.m. Lýsingar sjónarvotta að
morðunum, sundurhlutun líka og æði blóði
ataðs skrílsins vekja hrylling og hafa vakið
hrylling í tæp tvö hundruð ár. Fjöldi París-
arbúa varð var við það sem var að gerast,
Sumir voru of skelfdir til að hafast nokkuð
að, óttuðust hefndaraðgerðir morðingjanna
og aðrir virðast hafa verið afskiptalausir
og enn aðrir samþykkir verknaðinum. Af
2.600 föngum vom milli 1.200 og 1.400
myrtir. Af þeim vom 225 prestar, 80 her-
menn úr lífverði konungs og um 80 aðrir
pólitískir fangar. Um 70% vom glæpamenn,
Meðan morðin fóra fram gerðu borgaryfir-
völd ekkert til að stöðva þau. Morðingjarnir
voru um 200. Meðal þeirra voru glæpa-
menn, en flestir voru smáborgarar, slátrar-
ar, smákaupmenn, handverksmenn og ungir
menn úr þjóðvarðliðinu, en úr þeirra hópi
vom auðunnustu fórnardýr hatursáróðurs-
ins. Þegar morðingjarnir hurfu aftur til fyrri
starfa, töldu þeir sig hafa unnið þjóðþrifa-
verk og sumir þeirra eru sagðir hafa talað
um að 24 livres, sem borgarstjórnin borgaði
fyrir verkið væri ekki ofborgað. Morðdagana
flykktist lýðurinn á krárnar til að sýna af-
rekin í líkamshlutum hinna myrtu. Sagt er,
að sorpkvendi hafi sótt mjög í að komast
inn í fangelsin til að horfa á aðfarirnar.
Einn maður reyndi aldrei að firra sig ábyrgð-
inni af því að hafa hvatt til morðanna. Það
var Marat. Aðrir fóru undan í flæmingi,
jegar morðin vora notuð í pólitískum deilum
á þinginu.
Borgarstjórn Parísar lét frá sér fara
dreifibréf út í allar sýslur landsins þar sem
skýrt var frá því, að alþýða Parísar hefði
svipt verstu samsærismennina, sem komið
hafði verið í fangelsi, lífi í réttlátri reiði sinni
við fjandmenn þjóðarinnar.
Um þetta leyti hófst nafnbreytingaátakið
á strætum og torgum Parísar og einnig var
ætlast til að ávörpum yrði breytt. Þúanir
vom teknar upp í stað þéringa og í stað
„monsieur“ kæmi „citoyen".
Kosningar til þjóðþingsins hófust í skugga
septembermorðanna og töku Verdun, þann
2. september 1792 og stóðu í nokkra daga
og allt upp í nokkrar vikur. Kosningaþátt-
taka var mjög dræm, þótt flestir hefðu nú
atkvæðisrétt, sem orðnir vom 21 árs og
sóm eið að frelsi ogjafnrétti. Kosningarnar
fóru fram í heyranda hljóði og þeim sem
höfðu sýnt konungshollustu var bannað að
greiða atkvæði. Víða óttaðist fólk refsingar,
ef það greiddi atkvæði gegn ráðandi stjórn
í kjördæminu og fór því ekki á kjörstað.
Talið er, að rúmlega 7% atkvæðisbærra kjós-
enda hafi neytt atkvæðisréttar og þótt Jak-
óbínar legðu alls staðar mikla áherslu á að
sigra urðu þeir ekki í meirihluta, þegar þing-
ið kom saman 21. september.
Tuttugasti september 1792 er fyrst og
fremst merkur fyrir sigur franskra hersveit
við Valmy á prússneskum her. Þessi at-
burður hafði veraldarsögulega þýðingu. Eft-
ir flótta Lafayettes til Austurríkismanna var
Dumouriez skipaður yfir herinn á norðaust-
ur vígstöðvunum. Dumouriez hafði þjónað'
í hinum konunglega franska her og var
meðal gáfuðustu herforingja Frakka. Þegar
byltingin braust út tengdist hann Jakóbínum
og varð utanríkisráðherra um tíma og átti
mikinn þátt í stríðsyfirlýsingu á hendur
Austurríki vorið 1792. Hann tók nú við
heijum byltingarstjórnarinnar og hófst
handa um að stórbæta agann og styrkja
herinn með auknu stórskotaliði. Herir
Prússa og Austurríkismanna fóm hægt yfir,
einangraðu lykilstöðvar og virki og vom
komnir langleiðina til Parísar. Ormstan við
Valmy hófst með stórskotaliðsárás Frakka
á prússnesku liðssveitirnar. Prússneski her-
inn hafði æft sig vel síðan á dögum Friðriks
IIs, en hafði ekki staðið í neinu styijaldar-
harki og var því óvanur stórskotaliðsárás.
Foringjarnir í franska hemum höfðu margir
tekið þátt í frelsisbaráttu Bandaríkjamanna
og þjónað í her Frakkakonungs. Liðið var
upptendrað byltingareldmóði og stóðst
gagnárásir Prússa og stórskotahríð þeirra.
Veðrið var afleitt, rigningardembur, og veg-
ir urðu ófærir svo að tengsl Prússa við
birgðastöðvarnar við Verdun slitnuðu. Því
fór svo að Braunschweig lét undan síga.
Sigurinn mátti þakka Dumouriez og eld-
móði samansafnaðs sjálfboðaliðs, sem hing-
að til hafði ekki verið talið til hermanna
samkvæmt hefðbundinni skoðun herforingja
„ancien régime".
Eftir ormstuna skildu menn, að hér hafði
orðið heimssögulegur atburður. Samtínings-
lýður öreiga og smáborgara hafði staðist
árásir þrautþjálfaðs konunglegs hers.
Prússneskur liðsforingi skrifaði heim: „Við
töpuðum meira en ormstu“. Goethe sem var
viðstaddur var spurður um álit sitt á at-
burðunum. Svarið var: „Á þessum stað og
á þessum degi hefur hafist nýtt tímabil
mannkynssögunnar og þér getið allir stað-
fest að hafa verið viðstaddir upphafið."
Dumouriez hefði að líkindum getað gjör-
sigrað prússneska herinn, en í stað þess
hélt hann norður á bóginn eftir að prússn-
eski herinn hafði látið undan síga og hélt
áleiðis til Belgíu, sem þá var hluti aust-
urríska ríkisins, en hann áleit að brýnasta
verkefnið væri að einangra og sigrast á
Austurríki.
Hér hafði það gerst að þjóðarher hafði
sigrað hefðbundinn konunglegan her sem
var talinn sá besti í Evrópu. Sigurhrópið
„Vive la Nation“ kvað við í hersveitum
Frakka eftir sigurinn. Þjóðin hafði sigrað.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 9. SEPTEMBER 1989 1 1