Lesbók Morgunblaðsins - 12.10.1996, Side 4
ÆTTBOGI
AFBURÐAMANNA
4
VIÐ sjáum hann fyrir okkur,
sveittan af göngu að kasta
mæðinni á heiðarbrúninnni
ofan við Laugarvatn. Hann
lítur yfir landið sem fram-
undan er; veit að það er enn
ónumið og sér að það er
harla gott. Hann sér tvö
spegilslétt stöðuvötn á sléttlendinu neðan
hlíðanna, ár sem liðast um órofa graslendi
langar leiðir til austurs og hann sér langt
uppeftir skógi vöxnum hlíðum. Hann sér
líka þennan undarlega reyk sem líður upp
frá vatnsbakkanum og annan miklu stærri
austar. En það kemur ekki á óvart; hann
hafði áður séð svipað náttúrufyrirbæri í
landnámi Ingólfs vestan heiðar, þangað sem
hann kom skipi sínu. Nú átti hann aðeins
eftir að velja sér bústað.
Það var enginn meðalmaður sem hér var
á ferð. Ketilbjörn Ketilsson, kallaður hinn
gamli, var stórættaður maður og það orð
skiljum við ekki til fulls núna. Á þeirri tíð
var það forsenda þess að geta komizt til
auðs og valda. Aðeins stórættaðir menn
komu til greina þegar auðug gjaforð voru
annars vegar. Þannig hafði auðurinn til-
hneigingu til að safnast á fárra hendur,
rétt eins og nú.
Ketilbjörn hafði átt heima í Naumudal í
Noregi. Landnámabækur gefa honum þá
einkunn, að hann hafi verið „maðr ágætr“
og „maðr frægr“, sem þykir benda til þess
að hann hafi verið hersir eða hersiborinn
að minnsta kosti. Um foreldri hans segir í
landnámabókum, að móðir hans hafí verið
Æsa dóttir Hákonar jarls Gijótgarðssonar,
en í Sturlungu segir að Æsa hafi verið syst-
ir Hákonar Hlaðajarls. Sá margfrægi mað-
ur, Haraldur hárfagri, var sonur Hákonar
Hlaðajarls og hafi Æsa verið systir Hlaða-
jarlsins, þá er Grjótgarður Hlaðajarl afi
þeirra beggja, Ketilbjarnar og Haraldar
hárfagra.
í ljósi þess að landnámsmenn hafi yfir-
leitt verið að flýja undan ofríki Haraldar
hárfagra, skýtur skökku við um Ketilbjörn,
sem er í innsta hring þessarar fjölskyldu.
Ekki er minnst á neitt ósætti við Harald
frænda; Ketilbjörn hefur farið úr landi af
öðrum ástæðum og <er talinn „göfugastur"
landnámsmanna í Árnesþingi ásamt Há-
steini Atlasyni, sem einnig var jarlborinn.
Annar eins maður og Ketilbjörn Ketilsson
hefur kosið sér eiginkonu af ekki mikið lak-
ari uppruna og fann hana í Helgu dóttur
höfðingjans Þórðar skeggja. Ekki var ættar-
tala Helgu síður álitleg. Langafí hennar í
móðurætt var sjálfur Játmundur Englakon-
ungur, langafí hennar í föðurætt var frægur
maður, Bjöm buna og langafi Bjamar var
Eylaugur konungur. Þetta ber að hafa í
huga þegar reynt er að bregða ljósi á hvílík-
ir úrvalsmenn komu út af þeim Ketilbimi
og Helgu.
Að öllum líkindum hefur bmllaup þeirra
Ketilbjamar og Helgu verið gert úti í Nor-
egi og hún síðan komið með bónda sínum
til íslands á skipinu Elliða. Um það er þó
ekki sérstaklega getið. En Ketilbjörn og
skipshöfn hans lentu skipinu við ósa þeirrar
ár við Reykjavík, sem síðan ber nafn skips-
ins. Þar hefur Ketilbjöm orðið að skilja skip-
ið eftir og það hefur varia orðið honum til
mikils gagns eftir að hann var seztur að á
Mosfelli. Að líkindum hefur sumri verið far-
ið að halla; jafnvel komið haust, því Ketil-
bjöm frestar því til næsta vors að leita sér
landa og er vetrarlangt til húsa hjá mági
sínum á Skeggjastöðum í Mosfellssveit.
i leit aA ónumdu landi
Ef hitafar á landnámsöld hefur verið svip-
að og nú er í Skotlandi, svo sem víst er
talið, má gera því skóna að Ketilbjörn hafi
haldið austur um Mosfellsheiði snemma
vors. Hann á að hafa gert sér skála þar sem
síðan heitir Skálabrekka í Þingvallasveit,
en til hvers hefði hann átt að gera það?
Segir svo í landnámabókum að þeir Ketil-
björn hafí síðan komið að á þeirri er þeir
nefndu Öxará vegna þess að þar týndu þeir
öxi. í Sturlungu er sagt að þeir hafí komið
á árís og misst öxina niður um vök. Bendir
það til þess, ef rétt er, að þeir hafí verið á
ferðinni snemma vors. En báðar sögumar
virðast þó fremur vera skýringartilraunir á
ömefnum og skipta ekki miklu máli.
Vera má að Þingvallasveit hafi þá þegar
GÍSLI SIGURÐSSON TÓK SAMAN
Ketilbjörn Ketilsson hinn gamli, landnámsmaóur á
Mosfelli var tvímælalaust fulltrúi heióins sióar og
fornra gilda. En Mosfellingar og Haukdælir, afkom-
endur hans og Helgu konu hans, voru fyrstu mennta-
menn Islendinga, vel á undan samtíó sinni og báru
af flestum Islendingum á þjóóveldisöld.
KETILBJÖRN átti digran sjóð silfurs og bauð sonum sínum að slá þvertré af silfri f hofið
á Mosfelli. Þeim leizt illa á hugmyndina. Einn þeirra, Teitur, byggði fyrstur bæ í Skál-
holti og afkomendur hans urðu biskupar þar og skólastjórar í Haukadal.
verið numin og varla líklegt að Ketilbimi
hafí litizt vel á landnám þar. Hann hefur
gert þar stuttan stanz og haldið áfram aust-
ur um Gjábakkahraun og áð á brúninni
áður en komið á Laugarvatnsvelli. Þar hafa
þeir tekið upp nestið og urðu þar eftir
„nokkrar áreyðar" og nefndu þeir staðinn
Reyðarmúla; þar heitir nú Reyðarbarmur
og Barmaskarð.
Hvort Ketilbjörn fór síðan fram Lyngdals-
heiði eða svipaða leið og vegurinn liggur
nú til Laugarvatns er ekki ljóst. En hafi
hann farið syðri leiðina og komið á heiðar-
brúnina sunnan Apavatnsbæjanna, þá hefur
sama útsýni blasað við; aðeins hefur hann
þá getað séð lengra inn með hlíðunum og
loks inná Langjökul, þegar framar kom.
Búið var að nema land í Grímsnesi upp að
Stangarlæk sem fellur ofan úr Lyngdals-
heiðinni ofan við Minni Borg, en þar fyrir
ofan var ónumið land; hluti Grímsness, allur
Laugardalurinn og Biskupstungur vestan
Köldukvíslar eins og Tungufljót var nefnt þá.
Við getum til hægðarauka séð fyrir okkur
að Ketilbjöm og hans menn hafi litið yfír
þetta land ofan af Mosfelli. Vísast var það
allt vaxið birkiskógi eftir árþúsunda friðun
og hagstætt veðurfar. Af Mosfelli hefur
Ketilbjöm séð að skammt var til veiða í
Apavatni, Hagaósi og Brúará. Hann hefur
sagt: Hér er staðurinn, en við vitum ekki
hversvegna hann kaus að byggja sér bæ
þama sunnanundir fellinu. Bæjarstæðið er
að vísu fallegt þegar þangað er komið;
móbergshamrar efra en annars allt grasi
vafið og þá hefur verið skógur eða kjarr í
hlíðum Mosfells.
Flestum nútímamönnum finnst að Ketil-
björn hefði getað fundið sér fegurra bæjar-
stæði í Iandnámi sínu; annaðhvort uppi við
Apavatn, við hlíðarnar hjá Laugarvatni eða
austar. Kannski fór hann eftir einhverri
goðlegri bendingu eins og fleiri landnáms-
menn, um það vitum við ekki. Hann hefur
farið aftur vestur yfir heiði til þess að segja
Helgu konu sinni frá landnámi sínu og svo
hefur hann haldið austur með hana, skyldul-
ið sitt og búslóð.
Landnámabækur allar þtjár segja að
Ketilbjöm hafi numið „Grímsnes allt upp frá
Höskuldslæk ok Laugardal allan ok alla
Biskupstungu upp til Stakksár. “ Það hefur
löngum þótt ótrúlegt að Ketilbjörn hafi ekki
numið Haukadalsland einnig, heldur aðeins
að Stakksá, sem venjulega er lítið meira en
lækur ofan úr Bjarnarfelli. Hinsvegar leituðu
til hans feðgar utan úr Noregi, Þorbrandur
og Ásbrandur, sem höfðu eins og Ketilbjörn
orðið seinir fyrir. Hann er sagður hafa vísað
þeim á ónumið land ofan Stakksár og að
þeir hafi numið það og byggt bæ í Haukad-
al. Miklu líklegra er þó, að Ketilbjöm hafí
upphaflega numið allt þetta land inn til fjalla
og látið þá hafa sneið af landnámi sínu.
Silfursjóóur Ketilbjarnar
Einar Arnórsson segir svo um Ketilbjörn
í ritgerð sinni Landnám um Biskupstungur
og Grímsnes:
„Ketilbjörn sýnist lengi hafa búi að Mos-
felli og orðið gamall maður. Hann var fædd-
ur forráðamaður þeirra manna, er byggðu
í landnámi hans, enda hefur hann sjálfsagt,
eins og svo margir aðrir landnámsmenn,
numið svo víðáttumikið land með það fyrir
augum að taka mannaforráð á því. Landn-
ámabækur greina nokkrar sagnir um Ketil-
björn, sem Sturlunga-greinin hefur ekki.
Segja þær, að hann hafí verið svo auðugur
„at lausafé", að hann bauð sonum sínum
að slá „þvertré af silfrí í hofit, þat er þeir
létu gera“. En það hafi þeir eigi viljað gera.
Hafi hann þá ekið silfrinu á tveimur uxum
með þræli sínum Haka og ambátt sinni Bót
upp á Mosfell og grafið það þar, enda hafí
það eigi síðan fundizt. Síðan hafí Ketilbjörn
drepið þrælinn í Hakaskarði, en ambáttina
í Bótarskarði. Síðari munnmæli bæta við
tveimur þrælum, er Ketilbjörn hafi drepið,
Flaka í Flakahlíð og Þorsteini á Þorsteins-
stíg, og jafnvel ambátt, Auðhildi, er Ketil-
bjöm hafi drepið á Auðhildarhrygg. Öll þessi
örnefni eru í Mosfelli, en þau sanna ekkert
um sannindi sagnarinnar, enda er það marg-
reynt, að samskonar sagnir eru til búnar
til skýringar á ömefnum. Sagnir þessar um
Ketilbjörn hafa á sér glöggvan þjóðsagnablæ
Fyrst ýkjurnar um silfureignina og síðan
sögnina um hagræðingu silfursins“
' 4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 12. OKTÓBER 1996