Morgunblaðið - 02.07.2002, Blaðsíða 28

LISTIR
28 ÞRIÐJUDAGUR 2. JÚLÍ 2002 MORGUNBLAÐIÐ
SÚ venja hefur skapast í Safni
Jóns Sigurðssonar á Hrafnseyri
við Arnarfjörð, að safnvörðurinn,
Sigurður G. Daníelsson, leikur á
píanó fyrir safngesti á ákveðnum
tímum dagsins. Tónlistina útsetur
hann sjálfur og má þar nefna ýms-
ar rómantískar ballöður Sigfúsar
Halldórssonar svo sem eins og
Dagný og Tondeleyo.
Safn Jóns Sigurðssonar er opið
alla daga á sumrin frá kl. 13-20 og
á öðrum tímum eftir samkomulagi.
Sigfús Hall-
dórsson kynnt-
ur á Hrafnseyri
FYRSTA tónleikahelgi sumarsins
í Skálholti hófst með skemmtilegu
erindi Árna Heimis Ingólfssonar um
uppruna og þróun tvísöngsins á Ís-
landi. Kom þar fram ýmislegt sem
fyrr var lítt eða ekki vitað, þ. á m. að
íslenzki kvintsöngurinn í samstígum
fimmundum er fráleitt jafn einstæð-
ur í sinni röð og áður var talið. Voru
því til sönnunar nefnd dæmi sunnar
úr álfu um bæði tvíradda „binatim“
útfærslu gregorssöngs og stað-
bundna alþýðuhefð (m.a. greinir
W.A. Mozart frá einni reynslu sinni
í bréfi frá Ítalíu). Veraldlegi íslenzki
alþýðutvísöngurinn, sem áður fyrr
var jafnvel talinn hafa borizt hingað
með landnámsmönnum og átti sitt
mesta blómaskeið á 19. öld, mun í
raun ekki nema tveggja alda gamall,
runninn frá munngeymdri hefð
skólapilta í Hólavalla- og Bessa-
staðaskóla, enda lagðist nótna-
kennsla í latínuskólum landsins af á
18. öld. Fram að því, og einkum fyr-
ir 1700, bendir ýmislegt til að lær-
dómssetrin hafi fylgzt furðuvel með
þróun söngmenntar utan úr heimi.
Hins vegar er það ekki sízt hér-
lend tilfærsla erlendu laganna í al-
þýðumunni sem gerir þau „íslenzk“
og rannsóknarverð. Meðal fjölda
umhugsunarverðra atriða í erindi
Árna mætti nefna bassaröddina í
Guðdómsins góð þrenning úr hinu
merka 17. aldar sönglagahandriti
Melodia (bls. 288 í safni sr. Bjarna)
sem þjóðlagasafnaranum á Siglu-
firði þykir að vísu líkjast „reglu-
legum bassa, eins og nú tíðkast“,
enda reyndist þetta „tvísöngslag“
(og tvö lög sams konar næst á eftir
á sömu opnu) neðstu raddir úr fjór-
rödduðu kóralasafni Statiusar Olt-
hoffs (1555–1629), útgefnu í Þýzka-
landi seint á 16. öld.
Hvers vegna efri „discantus“ og
„altus“ raddirnar týndust á Íslandi
er góð spurning og vekur óneitan-
lega aðra til viðbótar um hvort fleiri
slík dæmi kunni að fyrirfinnast
meðal íslenzkra þjóðlaga. Er t.d. hið
skringilega sprangandi Vera mátt
góður (Melodia nr. 138) e.t.v. upp-
haflega bassarödd úr síðar glötuðu
fjölrödduðu lagi? Allt er það enn á
huldu. Annars kom fram, að þó að
lög hefðu aðeins varðveitzt í ein-
raddaðri mynd, útilokaði það engan
veginn að spunnin hefði verið auka-
rödd við eftir einföldum reglum, og
væru mörg dæmi þess erlendis frá,
auk þess sem kálfskinn voru dýr og
því oft horft í plássið. Að fjölröddun
hafi snemma verið iðkuð hér á landi
sæist líka af alræmdu banni Lár-
enzíusar biskups Kálfssonar á Hól-
um 1323 við „leikaraskap“ eins og
að tvíradda og „tripla“.
Fyrirlestur Árna Heimis var hið
bezta fluttur og hlaut dágóðar und-
irtektir. Virtust margir bíða með
óþreyju eftir doktorsritgerðinni
væntanlegu frá Harvardháskóla,
enda vægast sagt ekki vanþörf á
grundvallarrannsóknum á íslenzk-
um tónlistararfi.
Fyrri tónleikar laugardagsins
undir fyrirsögninni „Þýtt lof við
syngjum þá“ veittu hlustendum lif-
andi sýnishorn af íslenzkum tvísöng
og erlendum hliðstæðum hans. Voc-
es Thules sungu m.a. úr íslenzkum
nótnahandritum í útgáfu Árna
Heimis þar sem sumt, eins og fram
kom af undangengnu erindi, hafði
reynzt harla torlesið og í einu tilviki
jafnvel orðið að geta í eyður. Úr
Magnus Liber organi var tekið 12.
aldar „organum“ eftir Leonin í ars
antiqua stíl, s.s. ekki samstígt held-
ur með 6⁄8 melismur ofan á lang-
teygðum canto fermo í tenór. Síðan
fylgdi Ave regina caelorum – eitt
hinna „ekta“ sex tvísöngslaga af alls
níu tvírödduðum úr Melódíu. Þá
kom Ave Dei genitrix, hér ritað um
1500 en einnig í 14. aldar handriti í
Prag.
Páskasekvenzinn fornkunni Vict-
imae paschali laudes (elzta tvíradda
gerðin í spænska 13. aldar handrit-
inu Las Huelgas) var alerlendur.
Svo var og annar páskasekvenz,
Stabat mater (tvíröddun úr frönsku
hdr. frá 15. ö.) og Kyrie úr þýzkum
14. aldar grallara. Úr AM 80b 8vo,
elzta handritsbroti með tvíradda
tónlist sem varðveitzt hefur á Ís-
landi, var sungið Credo í áþekkri
gerð og fundizt hefur í ítölskum og
frönskum handritum frá 15.–16. öld,
og síðan líflegt Credobrot frá um
1500 úr AM 687b 4to. Úr torlesn-
asta íslenzka handritinu, AM 687b
4to, sungu Voces Thules á latínu
kátan vorsöng sem ekki hefur fund-
izt annars staðar, Gaudent universi
creaturae; líklega söngmeti skóla-
pilta í Skálholti fyrr á öldum. Mel-
iora sunt (tvísöngslag úr Melódíu)
og O Jesu dulcissime (AM 102 8vo)
komu næst, og þar á eftir Felix ille
animi úr íslenzku hdr. frá miðri 17.
öld (Lbs. 508 8vo), fyrst á latínu og
síðan á íslenzku; fallegt einfalt lag.
Heiðvirð maddama fyrr á öldum
skar sem kunnugt kjólsnið úr ís-
lenzku skinnhandriti og sást það
notað fyrir landsunnan meðal raka
gegn afhendingu fornritanna. En
sjálfur var aðalsafnari þeirra, Árni
Magnússon, þó ekki nærgætnari
gagnvart tónlistararfinum en svo að
hann notaði eldgömul nótnahandrit í
bókband. Á einu slíku (Acc. 7ab)
finnst sekvenzinn Stans a longe, og
sungu VT fyrst einradda og síðan
tvíradda gerð hans (AM 102 8vo).
Úr handritum Árnasafns voru einn-
ig síðustu tvírödduðu lög tón-
leikanna, Anda þinn Guð mér gefðu
víst (uppruni ókunnur), Jesú mín
morgunstjarna (þýzkt) og Rís upp
Drottni dýrð (ísl.?). Loks voru tvö
lög við latneska Sanctus textann.
Hið fyrra (ÍB 323) mun aðeins
kunnugt á Íslandi. Seinna lagið var
hins vegar alþekkt um Evrópu, að
þessu sinni sungið við ljóðaútlegg-
ingu af Faðirvorinu eftir sr. Ólaf
Jónsson á Söndum.
Hér var um allmikla yfirferð að
ræða, nærri alfarið á hæglátum nót-
um og því nokkuð vænn skammtur
þeim hlustendum sem minnstan
áhuga höfðu á viðfangsefninu. Trú-
lega hefur magn og niðurröðun m.a.
ráðizt af fræðilegum samanburði á
lögunum, en til slíks er aftur á móti
hægara um vik við ítrekaða plötu-
hlustun í ró og næði en á lifandi tón-
leikum, einkum þegar stíllinn er
innbyrðis keimlíkur og hvert atriði
virðist í fljótu bragði öðru líkt. Engu
að síður brá mörgu fallegu fyrir
eyru í vel samstilltum og jafnvæg-
um söng Voces Thules í dýrðaróm-
vist Skálholtskirkju, enda þótt hálf-
daufur hljómur bæri stundum vott
um fullmikla varfærni, hugsanlega
sakir of stutts æfingartíma. Það
sama mætti segja um styrkmótun
kórsins sem var í heild fremur ein-
hæf (með t.d. svipuðu styrkhnigi í
lokum hverrar einustu hendingar),
auk þess sem hefði mátt hleypa
meira blóði og krafti í höfuðris lag-
ferlis og texta.
Tvísöngsveizla í Skálholti
TÓNLIST
Skálholtskirkja
„Þýtt lof við syngjum þá.“ Fornir helgi-
söngvar úr íslenzkum handritum í útgáfu
Árna Heimis Ingólfssonar. Voces Thules
sönghópurinn (Eggert Pálsson, Einar Jó-
hannesson, Eiríkur Hreinn Helgason,
Guðlaugur Viktorsson, Sigurður Hall-
dórsson og Sverrir Guðjónsson). Laug-
ardaginn 29. júní kl. 15.
SUMARTÓNLEIKAR
Ríkarður Ö. Pálsson
Morgunblaðið/Jim Smart
Voces Thules söng á fyrstu tónleikum sumarsins í Skálholtskirkju.
HALLBERG Hallmundsson
skáld hefur verið afkastamikill þýð-
andi. Síðast er að minnast djarf-
legrar tilraunar
hans til að kynna
bandaríska
skáldið Wallace
Stevens með
bókinni Snjó-
karlinn og önnur
ljóð (2001). Wall-
ace er reyndar
illþýðanlegur.
Nú hefur Hall-
berg sent frá sér
kver með ljóðum
danska skáldsins
Henrik Nord-
brandt. Því ber
ekki að leyna að
Hallberg ræðst
ekki á garðinn
þar sem hann er
lægstur og er
ekki einn um
það. Nordbrandt
er tvímælalaust
meðal fremstu
skálda Norður-
landa.
Eins og segir í kynningu um höf-
undinn nam hann tyrknesku og
önnur tungumál Austurlanda og
hefur dvalist langdvölum í Tyrk-
landi og nálægum löndum.
Í ljóðinu Haustfjallahlíðar er
ljóst að skáldið er ekki á heima-
slóðum:
Haustfjallahlíðar í síðdegissól
en landslagið annars í djúpum skugga
hjúpað þunnu hrímlagi.
Aðeins völurnar í ánni fá ennþá skinið
gegnum spegilmynd himindjúpsins.
Ómarnir koma frá fjarlægu landi
sem þá fyrst fær nafn þegar þeir
loks koma
af skyndingu eins og skellir hófa
þegar reiðmennirnir eru riðnir brott á ný
og hafa tekið helming okkar með sér.
Titilljóðið, Rósin frá Lesbos, og
mörg fleiri eru ættuð frá ókunnum
slóðum og eiga þátt í að gera ljóðin
framandleg um leið og þau miðla
nýrri reynslu.
Eitt þessara ljóða er Ást okkar
er eins og Býsans og ekki síst
Baghlama. Hið síðarnefnda gæti
virst dæmigerð lýsing á drukknum
bargestum í útlöndum en öðlast
dýpri merkingu eftir því sem líður
á það: „Umhverfis þá hurfu stund
og staður./ Þeir sveifluðust út í
nóttina undir grænu hausttungli/
hver frá öðrum í allar áttir/ eins og
dansandi speglanir dansara/ sem
hvarvetna sér sig sjálfan sem alla
og engan.“
Ljóð Henriks Nordbrandt búa
yfir dul sem gera jafnvel hið hvers-
dagslega leyndardómsfullt. Ég trúi
á tilviljunina lýsir þessu kannski
best, en í því ljóði er ort um að gera
drauminn að veruleika og veru-
leikann að tilviljun.
Það er einmitt þetta sem Nord-
brandt gerir í ljóðum sínum.
Nordbrandt á það til að vera
mælskur, kannski um of, samanber
ljóð eins og Gleymskustaðir og
fleiri. Hið prósaíska er þá ekki
langt undan.
Hallberg tekst vel að sýna tvær
hliðar Nordbrandts: hve mælskur
hann getur verið og líka hnitmiðun
í tjáningu. Yfirleitt eru þýðingarn-
ar vel heppnaðar, sumar afar vel,
og léttara yfir þeim en stundum áð-
ur hjá Hallberg.
Að Hallberg skuli bætast í hóp
Nordbrandt-þýðenda sannar enn á
ný erindi skáldsins til lesenda.
Ómar frá
fjarlægu
landi
BÆKUR
Þýdd ljóð
eftir Henrik Nordbrandt. Hallberg Hall-
mundsson sneri úr dönsku. Oddi prent-
aði. Brú 2002 – 32 síður.
RÓSIN FRÁ LESBOS OG FLEIRI LJÓÐ
Jóhann Hjálmarsson
Hallberg
Hallmundsson
Henrik
Nordbrandt
EFTIR síðari heimsstyrjöldina
var fundið upp slagorðið „öll þjóð-
leg tónlist er vond“ og forðuðust
nær öll tónskáld allt sem minnti á
þjóðlegheit og reyndu að skapa sér
alþjóðlegan stíl. Alls konar aðferð-
ir voru fundnar upp og þeim gefin
nöfn og líklega er „mínimalisminn“
sá stílleikur, sem frelsaði tónskáld
undan þeirri stöðnun, sem kenna
má við kenningabundnar aðferðir.
Tónsköpun er óaflátanleg leit og
til að gefa „mínimalismanum“ líf,
þurfti að fella að honum einhvers
konar lagferli og þá komu þjóð-
lögin í góðar þarfir og nú heitir
það hér á landi að rækta „þjóðar-
arfinn“ og í Bandaríkjunum „að
leita að upprunanum“. Frá Aust-
urlöndum hafa borist alls konar
stílbrigði og nýlegt dæmi er dans-
tónlist ofsóttra gyðinga frá Aust-
ur-Evrópu og rapptónlistin, sem
að uppruna til er ævaforn flutn-
ingsaðferð, notuð áður en menn
fundu upp laglínuna.
Þjóðlagahátíðin á Siglu-
firði, sem Gunnsteinn
Ólafsson hefur skipu-
lagt, er gott dæmið um
vaknandi áhuga manna
á sögu íslenskrar tón-
listar, en á þessu sviði
hafa einnig verið hafnar
rannsóknir á fornum ís-
lenskum tónlistarhand-
ritum. Sem forspjall
þjóðlagahátíðarinnar í
Siglufirði hélt Kammer-
kór Kópavogs þjóðlaga-
tónleika í Víðistaða-
kirkju sl. laugardag,
þar sem fluttar voru
raddsetningar á íslenskum þjóð-
lögum eftir Þorkel Atlason og
portúgölskum þjóðlögum eftir
Nuno Corte-Real. Það sem ein-
kenndi nær allar útsetningarnar
var „mínimalísk“ grunnhugsun,
bæði í radd- og hljómskipan og
ekki síst í notkun hljóðfæranna.
Þessi einfaldleiki í umbúnaði þjóð-
laganna gaf lögunum sérstakt
vægi, oft þokkafullan blæ, eins t.d.
í Sortnar þú ský, Flöskukveðjum
Eggerts Ólafssonar og sálminum
Jésú, mín morgunstjarna. Það sem
í heild einkenndi útsetningar Þor-
kels Atlasonar var hinn „mínim-
alski“ einfaldleiki auk þess, að þær
voru að mestu lausar við hrynræna
spennu og andstæður í blæ og
styrk.
Framlag Portúgala voru útsetn-
ingar eftir Nuno
Corte-Real og það
læðist að sá grunur,
að í úfærslunum hafi
útsetjari sett um of
sitt mark á sjálft
lagferli laganna.
Skemmtilegasta og
um leið tilþrifamesta
útsetningin var á
fyrsta laginu, Söng
frá Callobre. Falleg
blæbrigði einkenndu
vögguvísuna Sofðu,
sofðu, drengurinn
minn, er einnig var
fallega flutt og sama
má segja um Lár-
indu fögru, sem hefði mátt flytja
með nokkru meira fjöri. Flutning-
urinn var í heild of haminn og því
á köflum nokkuð daufur, sem verð-
ur bæði að kenna daufum og einlit-
um raddsetningum og átakslítilli
og hryndaufri stjórn Paulo Lour-
enco.
Fámennur kór þarf að fá að taka
á tóninum, eins og reyndar gerðist
af og til, t.d. í Krákumálum og
ekki síst að leika léttilegar með
hljóðfallið en hér gat að heyra.
Fyrsta íslenska lagið, Ár var alda,
var ekki sungið með „þýska essinu
vas og vasa“, heldur var og vara,
eins og það er í handritunum og er
það vel.
„Að rækta þjóðararfinn“
TÓNLIST
Víðistaðakirkja
Fluttar voru útsetningar á íslenskum og
portúgölskum þjóðlögum eftir Þorkel
Atlason og Nuno Corte-Real. Flytjendur
voru Kammerkór Kópavogs, Bryndís
Snorradóttir á blokkflautur, Hildigunnur
Halldórsdóttur á fiðlu, Hávarður
Tryggvason á kontrabassa og Daniel
Þorsteinsson á píanó. Stjórnandi var
Paulo Lourenco. Laugardagurinn
29. júní 2002.
ÞJÓÐLAGATÓNLEIKAR
Jón Ásgeirsson
Þorkell Atlason
Í HEILSUGÆSLUNNI Efstaleiti,
Efstaleiti 3, stendur nú yfir sýning á
verkum Unnar Haraldsdóttur og eru
þau unnin í olíu og akrýl.
Unnur er fædd 26. september
1923 á Svalbarðseyri við Eyjafjörð.
Hún nam hárgreiðslu á Akureyri og
starfaði lengi þar og í Reykjavík.
Þetta er fyrsta sýning Unnar, en hún
sótti námskeið í myndlist hjá Bene-
dikt Gunnarssyni 1962 og Guðrúnu
Tryggvadóttur árið 1994 auk þess að
stunda nám í Tómstundaskólanum
1995 undir leiðsögn Hörpu Björns-
dóttur og Ingibergs Magnússonar.
Sýningin stendur fram í október.
Málverkasýn-
ing í Efstaleiti
♦ ♦ ♦