Morgunblaðið - 02.07.2002, Blaðsíða 30

30 ÞRIÐJUDAGUR 2. JÚLÍ 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
UM ÞAÐ bil 10 milljónirmanna í heiminumgreindust með illkynjaæxli árið 2000 og ekkert
er talið benda til þess að nýgengi
krabbameins fari lækkandi í heim-
inum næstu árin. Árið 2000 létust
um 6,2 milljónir manna af völdum
slíkra sjúkdóma og eru þeir al-
gengustu æxli í lungum, brjóstum,
ristli, maga og lifur. Á Íslandi hafa
undanfarin ár greinst um þúsund
manns árlega með krabbamein en
talið er að þeir verði orðnir um
1.700 árlega árið 2020 sem er 70%
aukning.
Þetta kom fram í spá norrænu
krabbameinsskránna sem birt var í
gær. Orsakir á fjölgun tilfella eru
einkum hröð fjölgun aldraðra en
hætta á krabbameini eykst með
hækkandi aldri. Hluti aukningar-
innar stafar af aukinni áhættu sem
tengist líferni og umhverfi manna,
svo sem reykingum, fituneyslu, of-
fitu og fleiri atriðum.
Spáin var kynnt á blaðamanna-
fundi sem haldinn var við upphaf
alþjóðakrabbameinsþingsins sem
nú stendur yfir í Ósló. Fulltrúi Ís-
lands við kynninguna var Laufey
Tryggvadóttir, framkvæmdastjóri
Krabbameinsskrárinnar.
Spáin er unnin af krabbameins-
skrám landanna. Danska krabba-
meinsskráin er sú elsta, frá árinu
1942, norska, finnska og íslenska
voru stofnsettar á árunum 1952 til
1954, sú íslenska er frá árinu 1954
og fagnar því senn 50 ára starfs-
afmæli. Sú sænska hóf starfsemi
árið 1958. Byggt er á upplýsingum
skránna um greind krabbameins-
tilfelli áranna 1958 til 1997, mann-
fjölda áranna 1958 til 2001 og spá
um mannfjölda til ársins 2022 sem
fengin var frá hagstofum landanna.
Í spánni er sýndur fjöldi krabba-
meinstilvika í fimm ára tímabilum
frá árinu 1958 fyrir hvort kyn og
fyrir hvert Norðurlandanna og síð-
an spá fyrir hvert fimm ára tímabil,
fyrst fyrir árin 1998 til 2002, síðan
2003 til 2007 o.s.frv. til 2022. Spáin
nær til 20 sjúkdóma, m.a. krabba-
meins í lungum, leghálsi, brjóstum,
blöðruhálskirtli, vélinda, húð,
blóði, skjaldkirtli og ristli.
Breytt aldurssamsetning
ræður miklu
Laufey Tryggvadóttir segir nor-
rænu krabbameinsskrárnar eiga
það sammerkt að ná til heilla þjóða
og að þær séu í fremstu röð sakir
vandaðra vinnubragða.
„Þetta gerir okkur kleift að bera
saman krabbameinstíðni á Norður-
löndunum og breytingar á henni
milli einstakra tímabila, meta áhrif
áhættuþátta og spá fyrir um hvað
gerast mun á næstu 20 árum,“ seg-
ir hún. Laufey segir mikla aukn-
ingu krabbameinstilfella verða á
öllum Norðurlöndunum og verður
hún hlutfallslega mest á Íslandi
eða um 70%.
„Þetta er mikil aukning og það
er mikilvægt fyrir heilbrigðisyfir-
völd að geta búið sig undir hana í
tæka tíð,“ segir Laufey ennfremur.
„Um það bil 700 einstaklingar á
hverju ári bætast við þá 1.000 sem
greinast í dag, um 400 karlar og
um 300 konur, og þessi hópur þarf
á læknisaðstoð og meðferð að
halda. Algengustu meinin eru
krabbamein í brjóstum, blöðru-
hálskirtli, lungum og ristli.“
Orsakir þessarar aukningar seg-
ir Laufey vera tvenns konar. Ann-
ars vegar sé aukin krabbameins-
áhætta sem hún segir að skýri
aðeins lítinn hluta aukningarinnar
en stærsti hlutinn verði skýrður
með breyttri aldurssamsetningu
þjóðarinnar; auknum mannfjölda
og aukinni fjölgun aldraðra. En
hvernig rættist síðasta spá hvað
varðar Ísland sem gerð var fyrir
tæpum 10 árum?
„Hún rættist nokkuð vel. Helstu
frávik voru varðandi krabbamein
sem tengjast reykingum en þau
eru stór hluti allra krabbameina.
Til dæmis var ofmetin aukning á
áhættu á lungnakabbameini sem
stafar af því að erfitt er að taka til-
lit til þess í spánni hversu mikið
hefur dregið úr reykingum síðustu
20 árin. Fyrir 20 árum reyktu um
40% Íslendinga á aldrinum 18-69
ára en nú er hlutfallið komið niður í
um 25%. Við erum þegar farin að
sjá áhrifin af þessum minnkandi
reykingum á því að nýgengi
lungnakrabbameins er hætt að
aukast.“
Í spánni segir svo um horfur á
Íslandi:
Karlar
Körlum mun frá tímabilinu
1993–1997 til spátímabilsins 2018–
2020 fjölga um nálægt 23% og ár-
legum krabbameinstilfellum fjölga
um 400 eða 82%. Um 72% fjölgunar
stafa af fjölgun karla og aldurs-
samsetningu en viðbótar 10% stafa
af breytingu á áhættu. Fjölgun til-
fella sem rakin verður til mann-
fjöldabreytinga er svipuð því sem
spáð er að gerist í Finnlandi en
fjölgun vegna áhættu er sú hæsta á
Norðurlöndunum. Krabbameinum
í lungum og blöðruhálskirtli mun
fjölga um 39% og 130%. Lungna-
krabbameinstilfellum fækkar um
35% vegna minnkandi áhættu en
hækkandi aldur karla mun gera
meira en vinna upp þá fækkun.
Fjölgun krabbameins í blöðruháls-
kirtli má rekja bæði til meiri
áhættu og breytinga á aldurssam-
setningu.
Konur
Spáð er að konum fjölgi um 24%
milli tímabilanna, örlítið meira en
körlum. Árlegum krabbameinstil-
fellum mun fjölga um nærri 300
eða 62%. Stafa um 5% af breyt-
ingum á áhættu og 57% eru vegna
breytinga á aldurssamsetningu og
vegna fjölgunar. Áhætta vegna
brjóstakrabbameins mun minnka
en tilfellum samt sem áður fjölga
um 53% vegna breytinga á aldri og
meiri fjölda kvenna. Talið er að
krabbameinstilfellum muni aðeins
fækka á einu sviði milli tímabila,
þ.e. fjölda leghálskrabbameina.
Aukin þekking almennings
og sérfræðinga
Alþjóðlega krabbameinsþingið
sem nú stendur í Ósló er hið 18. en
slík þing hafa verið haldin á fjög-
urra ára fresti frá árinu 1933 þegar
Alþjóðakrabbameinssamtökin,
UICC, voru stofnuð. Innan vé-
banda þess eru um 280 krabba-
meinsfélög, stofnanir og he
isyfirvöld í um 90 löndum. F
samtakanna, bandaríski læ
John Seffrin, sem jafnframt
maður bandaríska krabba
félagsins, sagði við setning
stefnunnar að UICC séu
alheimssamtökin sem ha
markmið eitt að ráðast til
við krabbameinssjúkdóma m
að auka vitund og þekkin
mennings og sérfræðinga á
Stener Kvinnsland, forse
stefnunnar, segir slæmu fré
þær að vissum krabbame
undum muni fara fjölgandi á
árum þrátt fyrir vitneskju
um forvarnir og meðferð e
fréttirnar séu að dregið h
ýmsum tegundum krabbam
Bandaríkjunum og sumum l
Evrópu, svo sem í maga og
um með betri greiningu o
Breytt aldurssamsetning þjóða ræður miklu
Nýjum tilfellum fj
und í 1.700 árið 2
Fátt er talið benda til þess að nýgengi krabba-
meins í heiminum fari minnkandi en talið er að
tilfellum muni fjölga úr 10 milljónum árlega í 15
milljónir árið 2020. Spáð er aukningu krabba-
meinstilvika á öllum Norðurlöndunum. Jóhannes
Tómasson greinir frá nokkrum atriðum sem
fram komu við upphaf alþjóðlegrar krabbameins-
ráðstefnu í Ósló sem nú stendur.
Vigdís Finnbogadóttir, fy
hafs
Stener Kvinnsland, forset
arinnar í Lyon í Frakk
ATVINNUÞÁTTTAKA FATLAÐRA
SKÝR FRAMTÍÐARSÝN
Þorsteinn Már Baldvinsson, for-stjóri Samherja hf., hefur skýrariframtíðarsýn í málefnum ís-
lenzks sjávarútvegs en flestir aðrir for-
ystumenn í þessari atvinnugrein. Þetta
kom skýrt fram í samtali við hann í
Morgunblaðinu sl. sunnudag. Þar sagði
hann m.a.: „Fiskeldið í heiminum á í
framtíðinni eftir að skila meiru en fisk-
veiðarnar.“ Þessari skoðun hafa for-
ystumenn Samherja fylgt eftir í verki
með því að hefja umfangsmikla upp-
byggingu á fiskeldi á Austfjörðum.
Sjónarmið Þorsteins Más varðandi
þorskeldi er áreiðanlega raunsætt, en
hann segir: „Það er alveg ljóst, að þorsk-
eldi mun verða einhver ár í þróun og það
mun kosta mikla fjármuni. Ég hef ekki
trú á því, að nægjanlegir fjármunir verði
settir í þorskeldi hér á landi til að við
verðum leiðandi á því sviði. Norðmenn
eru að leggja geysilega mikið fé í þorsk-
eldið og ég held, að þeir verði á undan
okkur í því. Við munum því í framtíðinni
þurfa að sækja þekkingu á þorskeldi til
Norðmanna eins og í laxeldinu.“ Mat
Þorsteins Más á þróun sjávarútvegsfyr-
irtækjanna sjálfra er líka raunsætt, en
hætt er við að sú þróun eigi eftir að leiða
til mikilla pólitískra deilna. Hann segir:
„Ég held, að þessar kröfur að utan (þ.e.
kröfur markaða erlendis) muni einar og
sér valda því að fyrirtækjum mun fækka
og þau stækka. Þróunin verður því að
mínu mati sú, að millistóru fyrirtækin
detti út og eftir standi stærri fyrirtæki
og svo nokkur fjöldi smærri fyrirtækja.“
Þetta er að gerast og er uppbygging
Samherja skýrasta dæmið um það. Það
mun hins vegar valda mönnum vaxandi
áhyggjum, ef niðurstaðan verður sú, að
3–4 blokkir verði allsráðandi í sjávar-
útveginum. Meiri spurning er hins veg-
ar hvort Þorsteinn Már hefur rétta sýn á
framtíð smábátanna, sem hann gerir
ekki mikið úr og telur m.a. að þeir komi
með „slakan“ fisk að landi. Svonefndir
hraðfiskibátar, sem kosta tiltölulega lít-
ið en eru búnir mjög fullkomnum tækj-
um og eru með 2–3 manna áhöfn, hafa
komið með ótrúlega mikinn afla að landi,
jafnvel 600–800 tonn á einu ári. Það má
vel velta því fyrir sér, hvort þessir bátar
eigi sér kannski mikla framtíð, þegar
horft er til þeirrar gífurlegu fjárfesting-
ar, sem er í stóru frystitogurunum og
minna munar á aflamagni en ætla mætti.
Um aðra þætti í sjávarútvegi segir Þor-
steinn Már m.a.: „Ég hef trú á því, að
fiskimjölsverksmiðjum muni fækka.
Fiskimjölsframleiðsla er mjög fjárfrek-
ur iðnaður og reyndar hafa orðið mjög
miklar breytingar á síðustu árum en
meira hefur verið fjárfest í fiskimjöls-
iðnaðinum en öðrum greinum sjávarút-
vegsins.“
Búast má við að þessi ummæli for-
stjóra Samherja valdi áhyggjum í þeim
byggðarlögum, þar sem fiskimjölsverk-
smiðjur eru starfræktar sem Samherja-
menn hafa ítök í.
Á heildina litið dregur Þorsteinn Már
upp mjög sannfærandi mynd af líklegri
þróun sjávarútvegsins á næstu árum,
mynd sem sýnir jafnframt, að sjávarút-
vegurinn er enn sú atvinnugrein á Ís-
landi, sem býr yfir ótrúlega miklum
þrótti og krafti til endurnýjunar. Það er
áreiðanlega rétt, sem forstjóri Sam-
herja segir í lok viðtalsins við Morgun-
blaðið:
„Ég er þrátt fyrir allt sannfærður um
það, að sóknarfærin liggja áfram í sjáv-
arútvegi, bæði hér heima og erlendis.“
Í umfjöllun sem birtist hér í blaðinu sl.laugardag var fjallað um atvinnu-
möguleika fatlaðra á hinum almenna
vinnumarkaði í gegnum verkefnið At-
vinna með stuðningi (AMS) sem ýtt var
úr vör árið 1999. Fyrstu tvö árin var
AMS rekið sem tilraunaverkefni en síð-
an sem framtíðarúrræði frá Svæðis-
skrifstofu Reykjavíkur. Að sögn Þórs
Þórarinssonar skrifstofustjóra á
fjölskylduskrifstofu félagsmálaráðu-
neytisins ríkir mikil ánægja með árang-
urinn af verkefninu, en þrátt fyrir það er
framtíð þess í óvissu þar sem því hefur
enn ekki verið fundinn fastur farvegur
innan kerfisins þó félagsmálaráðuneytið
hafi lýst vilja sínum til að standa vel að
því. Að sögn Árna Más Björnssonar, for-
stöðumanns AMS hjá Svæðisskrifstofu
Reykjavíkur, leikur enginn vafi á því að
AMS er þjóðhagslega hagkvæm lausn.
Þegar hafa 36 fatlaðir einstaklingar
fengið vinnu í gegnum verkefnið í
Reykjavík, en rúmlega 70 manns hafa
fengið vinnu í í tengslum við AMS í gegn-
um Svæðisskrifstofu Reykjaness. Enn
eru þó um 65 einstaklingar á biðlista eft-
ir atvinnu með slíkum stuðningi í
Reykjavík þar sem starfsfólk verkefn-
isins getur ekki annað aðstoð við fleiri
fatlaða einstaklinga en þá sem þegar
hafa fengið vinnu fyrir þeirra milli-
göngu. Þau rök sem Árni Már rekur
varðandi hagkvæmni verkefnisins hljóta
að vega þungt varðandi aukin umsvif
AMS, en hann bendir á að ráðstöfunar-
tekjur þeirra fötluðu einstaklinga sem
njóta stuðnings frá þeim aukast, auk
þess sem launin hafa áhrif á örorkubæt-
ur þannig að þær lækka í hlutfalli við
tekjurnar. „Viðkomandi fer að greiða
skatta og síðast en ekki síst eykur at-
vinnuþátttakan sjálfsmynd og bætir líð-
an einstaklinganna,“ segir hann enn-
fremur. Af viðtali við Aileen Svens-
dóttur, sem fékk atvinnu í Hagkaupum í
gegnum AMS, má ráða að þátttaka á hin-
um almenna vinnumarkaði skiptir fatl-
aða einstaklinga afar miklu máli. Aileen
segir fatlaða alls staðar reka sig á veggi í
þjóðfélaginu „og því miður eru margir
sem vilja ennþá að fatlaðir vinni ein-
göngu á vernduðum vinnustöðum en
ekki með ófötluðum“. Hún lýsir jafn-
framt þeirri höfnunartilfinningu sem
hún hefur þolað í uppvexti sínum, fé-
lagslegri einangrun og lélegri sjálfs-
mynd, en af frásögn hennar má marka að
þátttaka í hinu almenna atvinnulífi geti
skipt sköpum til að vinna á móti þessum
neikvæðu þáttum ef gerðar eru sann-
gjarnar og raunhæfar kröfur til hins
fatlaða einstaklings á vinnustað. Í þessu
athyglisverða verkefni felst ekki einung-
is þroskandi lærdómsferli fyrir fatlaða
heldur ekki síður fyrir alla þá aðra sem
með þeim starfa. Á síðustu árum hefur
skilningur aukist meðal almennings á
nauðsyn þess að viðurkenna og takast á
við fjölbreytileika samfélagsins með sem
jákvæðustum hætti og vinna gegn for-
dómum. Það er því áríðandi að þessu
verkefni verði fundinn viðunandi farveg-
ur til framtíðar svo fatlaðir geti í aukn-
um mæli tekið farsælan þátt í atvinnulíf-
inu á sínum eigin forsendum.