Morgunblaðið - 14.07.2002, Blaðsíða 22

LISTIR
22 SUNNUDAGUR 14. JÚLÍ 2002 MORGUNBLAÐIÐ
É
G var staðráðinn í að
taka rokktónlist al-
varlega.“ Þetta segir
Simon Frith félags-
fræðingur í inngangi
að bók sinni, Sound
Effects – Youth,
Leisure, and the Politics of Rock ’n’
Roll. Ritið kom út árið 1981 og er
ein af fyrstu, og í dag talin ein af
þeim betri, tilraunum til að fjalla
um rokktónlist á fræðilegan hátt.
Frith skoðar innviði iðnaðarins sem
er á bak við rokktónlistina og veltir
fyrir sér tengslum hans við neyslu-
venjur hlustenda og þeim menning-
arlegu þáttum sem geta af sér
rokkunnandann.
Og það er
ekki að ósekju
sem Frith finn-
ur sig knúinn til
að lýsa þessu
yfir. Er hægt að
taka fyrirbæri
eins og rokk,
sem hefur þá al-
mennu mynd af sér að vera fyrst og
fremst dægrastytting og eitthvað
skemmtilegt sem kemur fólki í stuð,
alvarlega? Er hægt að fjalla um það
á fræðilegan hátt, án allra bros-
vipra?
Rokktónlist er sett af fræðimönn-
um í þeim geiranum undir hatt
popptónlistar, sem er öllu almenn-
ari skilgreining (sko, það er hægt
að fjalla um þetta á alvarlegum nót-
um!). Poppinu er svo stillt upp á
móti sígildu tónlistinni. Á Vestur-
löndum er menningarlegum hlutum
jafnan stillt upp hverjum á móti
öðrum og þeir greindir sem and-
stæður. Grein þessi fjallar reyndar
um menningarleg fyrirbæri sem
iðulega eru ekki talin vera „alvöru
menning“. Hér er ég að tala um
hluti eins og dægurtónlist, tölvu-
leiki, sjónvarpsþætti, auglýsingar
og kvikmyndir, sem reyndar hafa, á
síðustu árum, þokað sér inn á grátt
svæði að þessu leytinu til. Mark-
miðið hér er að sjálfsögðu að
hnekkja þessari skoðun, sem því
miður er sorglega algeng.
Afþreyingarmyndir og listrænar
kvikmyndir. Popp og klassík.
Veggjakrot og myndlist. Gnótt af
bleki og megabætum fer í að ræða
þessar skiptingar og umræðan hef-
ur aukist talsvert á síðustu árum.
Hér á eftir skulum við taka tónlist
sem dæmi um þessa hártogun – og
einbeita okkur að hinni menning-
arlegu skiptingu, þ.e. popptónlist
annars vegar og sígild tónlist hins
vegar.
Dægurtónlist, popptónlist,alþýðutónlist, nýgild tón-list. Merkimiðarnir erumargir en þeim sem vilja
vera teknir alvarlega og fjalla
reglulega um popp, að maður tali
ekki um ef þeir hafa lifibrauð af því,
þykir hvað best að nota hina ágætu
þýðingu „dægurtónlist“. Það er
eitthvað við þetta sem gefur manni
smáforskot, það er ekki verið að
tala um „helv … poppið og síbylj-
una sem glymur innihaldslaust í
eyrunum allan liðlangan daginn“.
Árið 1954 kom lagið „Rock aro-
und the clock“ út. Flytjandinn var
Bill Haley og vilja margir miða við
þetta ártal sem upphafsár rokk/
popps sem menningarfyrirbæris. Í
kjölfarið fór að myndast svokölluð
unglingamenning/neyslumenning í
kringum rokkið, menning sem
hefur lifað og dafnað æ síðan.
Eins og áður segir skiptir fólk
tónlist í tvennt, popp og klassík eða
svo við förum nú alla leið, í „lægri“
og „æðri“ tónlist. Þessi skipting fer
í taugarnar á mörgum og það sem
meira er, raddir um að þessi skipt-
ing sé fyrir löngu orðin úrelt gerast
æ háværari.
En þessi skipting lifir góðu lífi,
og er brennd í daglegt lífsmunstur.
Einu sinni starfaði ég t.a.m. í hljóm-
plötuverslun og var henni að sjálf-
sögðu skipt í tvennt. Dægurtónlist-
inni var komið fyrir úti við dyr, þar
sem mesta salan átti sér stað. Sí-
gildu tónlistinni var komið fyrir
innst, í skoti, þar sem inn slæddist
við og við eldra fólk eða þá bísperrt-
ir tónlistarnemar. Að einhverjir
ættu erindi í báðar deildir var afar
sjaldgæft.
Í fagurfræðilega heimspekiritinu
Mass Culture tekur Noel Carroll á
afþreyingarefni sem listformi.
Hann fjallar um hvernig „dægur-
listin“, í sínum fjölbreytilegustu
myndum, er meginuppspretta
fagurfræðilegra upplifana fólks í
dag. Þrátt fyrir þetta hafi hún þó
hingað til verið sniðgengin af lista-
heimspekingum sem verðugt við-
fangsefni.
Þetta er vissulega snúið mál.Er raunverulega hægt aðfjalla fræðilega um hlut,sem sögulega séð á að
ganga út á skemmtun fyrst og
fremst? Hver les t.d. fræðilega
greiningu á þungarokki? Ekki eru
það þungarokkararnir, svo mikið er
víst. Og það er erfitt að sjá hinn „al-
menna“ prófessor sökkva sér í
þannig grein, af ástríðubundinni
áfergju.
Kvikmyndir hafa dansað eftir lín-
unni í þessu tilliti. Í dag eru þær
búnar að koma sér kirfilega fyrir í
akademíunni, og eru það bók-
menntafræðingar sem hamast hvað
mest við að skilgreina þær til hægri
og vinstri. Um leið eru kvikmyndir
gott dæmi um að það er ekki hægt
að geirnegla fyrirbæri eins og tón-
list í tvo flokka, „alvöru tónlist“ og
„léttvæga tónlist“. Kvikmyndir
geta verið listrænar upp í topp og
einnig eru til kvikmyndir sem fram-
leiddar eru með afþreyingargildið
eitt að leiðarljósi. Líkt er farið með
sjónvarpsþætti. Það er stór munur
á t.a.m. Twin Peaks röð Lynch og
þáttum eins og t.d. Home Improve-
ment. Og hvað er hægt að segja um
hljómsveit eins og Radiohead, sam-
anborið við Britney Spears? Og
hvað þá um Bítlana, sem byrjuðu
sem „skemmtisveit“ en eftir Sgt.
Pepper, sem kom út árið 1967 og er
oft talin fyrsta „rokklistaverkið“,
voru þeir orðnir … listamenn. Eða
hvað?
Dægurtónlist, kvikmyndir,sjónvarpsþættir. Ef viðgefum okkur hér aðþetta séu listaverk, og
falli því undir „menningu“, þá lýtur
þetta allt lögmálum fjölda-
framleiðslunnar. „Mass art“ hefur
þetta verið kallað og hér með er
auglýst eftir góðri þýðingu (fjölda-
list?).
Margir hræðast að búa til eitt-
hvað sem gæti höfðað til almenn-
ings þar sem að listræn heilindi
þeirra gætu verið dregin í efa af
öðrum listamönnum ef verk þeirra
fara að seljast í einhverju magni.
Vantraust á útbreidda list og vin-
sæla getur stundum falið í sér sál-
ræna hræðslu við það að vera orð-
inn einn af sauðunum. Dægurlistin
er nefnilega nauðsynlega bundin
auðvaldshyggju og er reyndar á
vissan hátt skilgetið afkvæmi henn-
ar, annars væri hún ekki möguleg í
núverandi formi. Kapítalisminn er
því bæði í senn, verndari og Akki-
lesarhæll dægurlistarinnar. Þessi
staðreynd er ástæða endalausra
rifrilda og sálarflækja, veri það tón-
listarmanna eða þeirra sem hlusta.
Sögulega hefur listsköpunalltaf verið tengd pólitík,nánar tiltekið samfélags-skipan. Kóngar og að-
alsmenn hlýddu á tónlist, haganlega
samsetta þeim og guði til dýrðar;
andinn upphafinn í gegnum tóna-
flóð. Alþýðufólkið gutlaði á meðan á
hrörlegar lútur og söng með sínu
lagi um ástir, örlög og dýrin í sveit-
inni. Þessi skipting lifir enn með
okkur, þó hún hafi verið að gliðna
smátt og smátt, með tilkomu milli-
stéttarinnar, aukinni menntun og
alþjóðamenningu.
Fólkið sem alist hefur upp með
dægurtónlist í eyrunum er að vaxa
úr grasi og það er mikilvægur þátt-
ur, bæði í auknum veg hennar og
útbreiðslu. Það eru t.d. ekki nema
um tíu ár síðan að tónlistartímarit
eins og Mojo og Uncut hófu að
koma út, þar sem popp og kvik-
myndir eru teknar „alvöru“ tökum.
Enn sem komið er ræður sagn-
fræðileg greining þó mestu. Rann-
sókn á dægurmenningu, og þar með
dægurtónlist, hefur og farið vax-
andi í háskólum. Þeir straumar hafa
þó enn sem komið er borist veikt til
landsins. Þá má geta þess að í flest-
um erlendum blöðum er fjallað um
menningu í einum pakka, veri það
„dægurmenning“ eða „menning“.
Eða bara einfaldlega „menning“ og
engar refjar með það, hvaða við-
fangi sem hún annars þjónar – heiti
sem sem þeir allra framsýnustu
vilja sjá í stað „dægurmenningar“
og „æðri menningar“. Þessa nálgun
hefur vantað í íslensk blöð.
Það virðist ganga sífellt meira á
bil „dægurtónlistar“ og „sígildrar“,
eftir því sem á líður. Fordómar í
garð beggja, og samdrætti þeirra,
þrífast þó enn og á því þarf að
vinna. Við æpum því hátt og snjallt:
meira rokk!
„Dægurmenning“/„menning“
Bítlarnir: list eða fíflalæti?
AF LISTUM
Eftir
Arnar Eggert
Thoroddsen
arnart@mbl.is
ÁKVEÐNIR seljendur“. Éghef aldrei skilið hvað þettaviðskeyti aftan við sumar
fasteignaauglýsingar þýðir. Þýðir
þetta að þeir séu ákveðnir á þann
hátt að þeir láti ekki vaða yfir sig,
eða að þeir séu ákveðnir en ekki
bara einhverjir?
Ég komst svo að því um daginn að
þetta viðskeyti hefur hagnýtan til-
gang; það er að segja þeim sem les
fasteignaauglýsinguna að eigendur
fasteignarinnar séu í raun og veru
að fara að selja hana. Nú myndi
maður ætla að það að setja auglýs-
ingu í blöðin og á netið, jafnvel með
ljósmyndum af hjónarúminu og kló-
settinu, gæfi nógu skýrt til kynna
vilja til að selja eignina, en svo er
víst ekki í öllum tilfellum. Vinkona
mín sem hefur verið að leita sér að
íbúð að undanförnu skoðaði um dag-
inn íbúð vestur í bæ sem henni leist
ágætlega á. Þessi vinkona mín er
frekar kurteis og finnst pínulítið
vandræðalegt að ganga um inni hjá
ókunnugu fólki með nefið ofan í inn-
réttingum og gluggakörmum. Þann-
ig er henni eiginlegt að hrósa öllu því
sem hún sér þegar hún fer að skoða
hjá fólki, ,,mikið er þetta fínt“ og
,,þetta er svakalega skemmtileg
lausn“ dettur út úr henni á einnar
mínútu fresti og brosið eftir því og
glaðlegheitin. Þessu var eins farið
þegar hún fór að skoða áðurnefnda
íbúð, en þar komst hún samt ekki
hjá því að skynja eitthvað undarlegt
í andrúmsloftinu. Því meira sem hún
hrósaði listunum sem eigendurnir
voru búnir að setja meðfram loftinu,
flísunum sem þau höfðu lagt í eld-
húsinu og parketinu og lýsingunni
sem þau höfðu hannað sjálf, því
vandræðalegri urðu þau. Svo þegar
vinkona mín spurði konuna hvar þau
hefðu haft jólatréð, þá fölnaði hún
upp og fálmaði eitthvert út í horn.
Þá ákvað vinkona mín að þetta væri
orðið gott, kvaddi og spurði í leiðinni
hvort margir væru búnir að koma og
skoða. Þá varð konan hreykin á svip
og sagðist ekki hafa haft undan við
að bóka fólk og að þetta hefði verið
algjört brjálæði. Vinkonu minni leist
það vel á íbúðina að hún ákvað að
gera tilboð í hana næsta dag. Nokkr-
um dögum síðar, þegar hún hafði
enn ekki fengið svar við tilboðinu,
sagði fasteignasalinn henni að eig-
endurnir væru hættir við að selja.
Þetta voru sem sagt ,,óákveðnir selj-
endur“.
Mér fannst þetta svolítið merki-
legt. Svo virtist sem þau hefðu hætt
við að selja þegar þau sáu hvað það
sem þau áttu var í raun eftirsótt. Ég
held að þetta sé afskaplega algeng
mannleg tilhneiging, en maður
þekkir ótal dæmi þess að fólk sé
ánægðara með sitt þegar það sér að
aðrir sækjast eftir því. Þetta sést
gjarnan þegar pör hætta saman. Þá
vill það stundum þannig til að annar
aðilinn fyllist gríðarlegri eftirsjá um
leið og hinn lendir á séns. Ég man
sérstaklega vel eftir fyrrverandi
kærasta einnar vinkonu minnar sem
sagði henni upp og olli með því við-
eigandi gráti og gnístran tanna. Hún
beið lengi lengi eftir því að hann sæi
að sér, tæki upp tólið og bæði hana
um að byrja með sér aftur en ekkert
gerðist... fyrr en að hún var farin að
hitta annan strák (sem nota bene var
miklu meiri gæi en hann). Sá fyrr-
verandi hringdi í hana alveg í öngum
sínum og sá eftir öllu saman. En þá
var það orðið of seint.
Fólk virðist gjarnan þurfa stað-
festingu annarra á gæðum þess sem
það eygir. Afgreiðslufólk í versl-
unum þekkir þetta vel og notar
óspart í starfi sínu, en hver þekkir
ekki frasann, ,,þetta er voða mikið
tekið.“ Þar er verið að höfða til
þeirrar tilhneigingar fólks að vilja
það sem aðrir vilja.
Tímaritið Kosmópólitan (drottn-
ing kvennablaðanna) hefur ýmislegt
um þetta mál að segja, en það pre-
díkar afar skemmtilegt viðhorf til
sjálfstrausts og sjálfsmyndar.
Kosmó segir okkur að sjálfstraust
megi aldrei byggja á samanburði við
aðra. Slíkt er dæmt til að mistakast
því sama hvað manneskja er gáfuð,
skemmtileg, sæt, mjó og nýtur mik-
illar velgengi, er alltaf hægt að finna
einhvern sem er betri í hverju og
einu af því hún telur mikilvægt.
Kosmó segir að samanburður við
aðra sé helsti veikleiki nútímakon-
unnar sem nýtur velgengni á flest-
um sviðum í lífinu. Það sé ekki síst
fyrir þær sakir að hún er stöðugt að
bera sig saman við aðra, að nútíma-
konan eigi erfitt með að verða
ánægð. Ég sel þessa diskó-speki
ekki dýrara en ég keypti hana en
finnst hún áhugaverð. Fyrir þá sem
þekkja til Kosmó og annarra blaða
af sömu sort er þessi kenning nátt-
úrlega í hrópandi mótsögn við allt
það sem blaðið stendur fyrir og þann
heim sem það birtir sínum les-
endum. En það er önnur saga...
Birna Anna
á sunnudegi
Að vilja það sem
aðrir vilja
Morgunblaðið/Jóra