Morgunblaðið - 21.07.2002, Blaðsíða 29

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 21. JÚLÍ 2002 29
annan skóla. Ríkið greiðir skólanum, hvort sem
það er ríkis- eða einkaskóli, ákveðna fjárhæð með
hverjum innrituðum nemanda, sem þýðir að vilji
skólar halda fjárveitingum sínum verða þeir að
leggja sig fram um að höfða til nemenda og for-
eldra. Ríkið greiðir allan kostnaðinn við skólavist
og í sjálfstæðu skólunum er ekki gert ráð fyrir að
foreldrar greiði skólagjöld. Hins vegar njóta bæði
ríkisskólar og sjálfstæðir skólar fjárstuðnings frá
foreldrasamtökum og fyrirtækjum. Upphæðin,
sem greidd er með hverjum nemanda, er ekki allt-
af sú sama; ríkið greiðir meira með börnum úr
efnaminni fjölskyldum og skólar á fátækum svæð-
um fá sömuleiðis hærri upphæð með hverju barni.
Justesen fjallar um þær áhyggjur, sem and-
stæðingar valfrelsis í skólamálum hafi af því að lé-
legir skólar á vegum hins opinbera missi frá sér
nemendur og fjárveitingar og veiti þeim, sem eftir
sitja, enn verri þjónustu. Hann segir hollenzka
dæmið afsanna kenningar af þessu tagi. Vegna
samkeppninnar verði skólar, sem byrji að tapa
nemendum, að bæta sig og vinna nemendurna aft-
ur til baka til að tapa ekki fjárveitingunum. Þannig
hafi allir veitendur skólaþjónustu hvata til að gera
betur, sem þeir hefðu ekki ella. Sömuleiðis segir
Justesen að hollenzka kerfið afsanni þá goðsögn
að valfrelsi foreldra og fjölbreytt rekstrarform
skóla leiði til stéttaskiptingar og ójafns aðgangs að
beztu skólunum. Vegna þess hvað valfrelsið sé víð-
tækt, geti sjálfstæðu skólarnir ekki leyft sér að
gera of miklar kröfur til nemenda sem þeir innrita.
Slíkt gæti hins vegar gerzt ef minna frelsi væri til
að velja. Niðurstaðan sé sú að lítill munur sé á fé-
lagslegri samsetningu nemenda í sjálfstæðu skól-
unum og í ríkisskólunum. Kerfið auki í raun jafn-
rétti til náms, vegna þess að ekkert hindri að börn
efnaminni foreldra komist í góða skóla. Það liggi
einmitt fyrir að sjálfstæðu skólarnir í Hollandi
standi sig betur en ríkisskólarnir, sama hvaða
mælikvarði sé lagður á gæði kennslu og árangur
nemenda.
Valfrelsi og
nemenda-
greiðslur fari
saman
Í umfjöllun um eigið
heimaland getur
Justesen þess að rétt
eins og í Hollandi
tryggi danska stjórn-
arskráin foreldrum og
kennurum rétt til að
setja á stofn sjálfstæðan skóla. Jafnframt eigi for-
eldrar stjórnarskrárvarinn rétt á að setja börn sín
í skóla, sem ekki sé rekinn af hinu opinbera. Sjálf-
stæðu skólarnir eru miklu færri í Danmörku en í
Hollandi, en u.þ.b. 12% barna á grunnskólaaldri
ganga í slíka skóla. Hins vegar eru verulegar
hömlur á frelsi foreldra til að velja á milli skóla,
sem reknir eru af sveitarfélögum, það er undir ein-
stökum sveitarfélögum komið, hvort slíkt val er
leyft og oft flókið fyrir foreldra að sækja um það.
Að því leyti virðist ástandið í Danmörku svipað og
á Íslandi.
Hins vegar kemst Justesen að þeirri niðurstöðu
að sjálfstæðu grunnskólarnir séu nógu margir til
þess að veita skólum á vegum hins opinbera
nokkra samkeppni og þar með hvata til að standa
sig betur. Sjálfstæðu skólarnir eiga rétt á fjár-
styrkjum frá hinu opinbera en fá þó ekki greiddan
allan kostnaðinn við menntun hvers nemanda,
heldur bæta foreldrar við því sem upp á vantar
með skólagjöldum. Efnaminni foreldrar geta
reyndar sótt um að fá þau felld niður og Justesen
segir sjálfstæðu skólana veita börnum úr öllum
þjóðfélagshópum menntun. Alls koma 77% fjár
sjálfstæðu skólanna frá hinu opinbera, 18% frá
foreldrum og 5% frá styrktaraðilum. Hins vegar
er kostnaður á hvern nemanda lægri í sjálfstæðu
skólunum en í skólum á vegum sveitarfélaganna,
þeir sýna betri árangur á samræmdum prófum og
foreldrar eru ánægðari með þjónustu þeirra en
opinberu skólanna.
Bæði Holland og Danmörk koma mjög vel út í
alþjóðlegum samanburði á árangri grunnskóla-
nemenda. Justesen segir í niðurstöðum sínum að
lykillinn að skilningi á velgengni skólakerfisins í
þessum löndum sé að valfrelsi foreldra sé spyrt
saman við fjármögnunarkerfi, þar sem peningarn-
ir fylgi nemendum. Sé boðið upp á valfrelsi án
slíkrar fjármögnunar eða greiðslu á hvern nem-
anda án valfrelsis, náist ekki sami árangur. Með
því að gera félagasamtökum, foreldrum og kenn-
urum jafnframt auðvelt fyrir að stofna sjálfstæða
skóla, megi efla samkeppni milli skóla og hvetja þá
til að sinna óskum og þörfum viðskiptavina sinna
betur.
Full ástæða virðist til að Íslendingar, jafnt og
Bretar, gefi því gaum að gera umbætur á skóla-
kerfinu í átt til þess sem tíðkast í Hollandi og að
einhverju leyti í Danmörku. Eins og staðan er nú
hér á landi, eru út af fyrir sig ekki verulegar höml-
ur í vegi þess að t.d. foreldrasamtök eða kennarar
stofni einkaskóla, en slíkir skólar eiga lögum sam-
kvæmt ekkert tilkall til fjárstuðnings af opinberu
fé og reynsla síðustu ára sýnir að pólitískur vilji
virðist ekki vera fyrir því að einkaskólar njóti
sama fjárstuðnings frá sveitarfélögunum og skól-
ar sem sveitarfélögin reka sjálf.
Umræður um
einkaskóla og
valfrelsi
Þá virðist takmarkað-
ur skilningur á gildi
þess að fjölga veitend-
um þjónustu í mennta-
kerfinu vera fyrir
hendi hjá þeim, sem
stýra skólamálum í stærstu sveitarfélögunum.
Flestir einkaskólarnir, sem áður voru taldir upp,
eru í Reykjavík. Styrkir borgarinnar til þeirra
hafa reyndar farið hækkandi á undanförnum ár-
um og greidd er tiltekin upphæð með hverjum
nemanda. Minnihluti sjálfstæðismanna í borgar-
stjórn hefur lagt til að einkaskólarnir fái sömu
upphæð með hverjum nemanda og reiknað hefur
verið út að það kosti að þjónusta hvern nemanda í
skólum borgarinnar. Það hefur meirihluti Reykja-
víkurlistans hins vegar ekki tekið í mál. Árið 2000
var talið að kostnaður við hvern nemanda í skólum
borgarinnar væri um 314.000 krónur á skólaárinu,
en á síðasta ári samþykkti fræðsluráð að hækka
styrki til einkaskóla í 218.000 krónur á skólaárinu.
Bilið verða foreldrar barna í einkaskólum að brúa.
Hjá borgarstjórnarmeirihlutanum virðist ekki
vilji til þess að ýta undir fjölbreytnina með því að
hið opinbera veiti fulla fjármögnun en leyfi fleirum
að veita þjónustuna, eins og eftirfarandi ummæli
Sigrúnar Magnúsdóttur, þáverandi formanns
Fræðsluráðs Reykjavíkur, hér í blaðinu hinn 26.
ágúst 1999 bera vott um: „Einkaskólar eru af hinu
góða og eru holl viðbót við skólastarf. Ég tel hins
vegar fráleitt að krefjast þess að börn í einkaskól-
um fái sama framlag og reiknað hefur verið út að
börn í Reykjavík fái. Þá er alveg eins gott að þau
séu í sínum hverfisskóla. Foreldrar taka ákvörðun
um að senda börn í einkaskóla og greiða fyrir
það.“
Þetta eru athyglisverð ummæli, ekki sízt í því
ljósi að foreldrar barna í einkaskólum hafa vænt-
anlega greitt Reykjavíkurborg útsvarið sitt eins
og aðrir, en borgin telur ekki ástæðu til að leggja
jafnmikið af mörkum til menntunar barna þeirra
og annarra, vegna þess að þeir hafa valið að hafa
þau í skóla sem hún rekur ekki sjálf. Þó hafa
einkaskólarnir undantekningarlítið staðið sig með
mikilli prýði í samanburði við skóla borgarinnar og
foreldrar eru upp til hópa afar ánægðir með það
starf, sem þar fer fram.
Fyrir nýafstaðnar borgarstjórnarkosningar
lögðu sjálfstæðismenn til að „vistarböndin“ yrðu
afnumin og foreldrar í Reykjavík hefðu frelsi til að
velja hvaða grunnskóla sem væri í borginni fyrir
börn sín. Með þessu er þó ekki gengið alla leið til
t.d. hollenzka kerfisins, þar sem innbyrðis sam-
keppni á milli skóla hins opinbera er tryggð, ekki
síður en á milli opinberu skólanna og einkaskól-
anna, með því að greiðslur fylgi nemendum. Hins
vegar er hugmyndin um valfrelsi komin á dagskrá
borgarmálanna og verður fróðlegt að fylgjast með
umræðum um þetta málefni á kjörtímabilinu, sem
í hönd fer.
Málið hlýtur að brenna á mörgum Reykvíking-
um. Það hefur t.d. komið fram að í borgarhverfum,
þar sem skólar hafa skilað hvað beztum árangri í
samræmdum prófum, hafi fasteignaverð hækkað
og fólk sótt sérstaklega í þessi hverfi til að tryggja
börnum sínum góða menntun. Það er auðvitað
önnur af tveimur leiðum, sem fólk á í núverandi
kerfi, sé það óánægt með hverfisskólann sinn – að
flytjast búferlum eða reyna að koma börnum sín-
um í hóp fáeinna hundraða, sem ganga í einka-
skóla. En jafnframt hefur komið fram að slökustu
skólarnir séu í hverfunum, þar sem tekjur eru
hvað lægstar og menntun foreldra minnst. Hafa
tekjulágir foreldrar, sem sætta sig ekki við slíkan
skóla, einhvern möguleika á að bæta menntun
barna sinna? Hafa þeir efni á íbúð í dýrara hverfi?
Hafa þeir efni á að borga skólagjöld í einkaskóla til
að brúa muninn á styrk borgarinnar og því sem
það kostar að mennta barn?
Í Hafnarfirði gerði fyrrverandi bæjarstjórnar-
meirihluti sjálfstæðis- og framsóknarmanna at-
hyglisverða tilraun með að bjóða út kennsluþátt
nýs hverfisskóla í Áslandshverfi, eins og áður var
getið. Persónulegir árekstrar stjórnenda skólans
vörpuðu nokkrum skugga á starf hans í upphafi,
en ljóst er að þar hafa blómstrað nýjar hugmyndir
og áherzlur eru að ýmsu leyti ólíkar því sem gerist
í öðrum grunnskólum. Þetta virðist hafa fallið for-
eldrum vel í geð, því að nýlega fékk skólinn verð-
laun Foreldraráðs Hafnarfjarðar fyrir tómstunda-
starf og fram kom hér í blaðinu í febrúar sl. að í
könnun meðal foreldra á miðjum vetri gáfu 96%
þeirra skólastarfinu einkunnina mjög gott, ágætt
eða gott, en 4% sæmilegt.
Það má því segja að tilraunin hafi tekizt vel að
ýmsu leyti, þótt reyndar hafi mátt gagnrýna að til-
raun af þessu tagi hafi verið gerð í hverfisskóla,
sem foreldrar eiga ekkert val um. Eitt af kosn-
ingamálum Samfylkingarinnar í Hafnarfirði, sem
nú er í meirihluta bæjarstjórnar, var að draga í
land með tilraunina í Áslandsskóla. Það virðist
skammsýni að leyfa ekki samtökunum, sem tóku
að sér rekstur skólans, að þróa áfram það merki-
lega starf, sem þar er hafið. A.m.k. ættu samfylk-
ingarmenn að spyrja foreldra barna í Áslands-
skóla álits, áður en þeir reyna að snúa klukkunni í
skólamálum aftur á bak.
Það sætir raunar nokkurri furðu að ekki skuli
vera meiri áhugi hjá stjórnmálamönnum á því að
auka valfrelsi um grunnskóla, hvetja til stofnunar
einkaskóla og efla samkeppni milli skóla með því
að binda fjárstuðning við nemendafjölda, því að
hér innanlands höfum við góða reynslu af slíku
fyrirkomulagi á öðrum skólastigum. Í mennta-
málaráðherratíð Björns Bjarnasonar var í fyrsta
lagi komið á því kerfi að háskólar fá stuðning frá
ríkinu á grundvelli reiknilíkans, sem m.a. tekur
mið af nemendafjölda. Þannig hafa háskólar hag
af því að laða að sér nemendur, því að með því fá
þeir meiri fjármuni. Ýmsir aðilar aðrir en ríkið
reka nú háskóla og eru Háskólinn í Reykjavík og
Viðskiptaháskólinn á Bifröst dæmi þar um. Það
þarf ekki að hafa mörg orð um það hversu jákvæð
áhrif samkeppnin frá þeim skólum mun hafa á t.d.
laga- og viðskiptanám í Háskóla Íslands.
Í öðru lagi hafa skólahverfi á framhaldsskóla-
stigi verið afnumin og nemendur um allt land gátu
á síðasta ári sótt um skólavist í hvaða framhalds-
skóla sem er. Jafnframt því eru skólarnir fjár-
magnaðir samkvæmt reiknilíkani, þar sem nem-
endafjöldi vegur talsvert þungt. Þannig hefur
skapazt nýr hvati fyrir framhaldsskólana að
leggja sig fram um að mæta óskum nemenda
sinna og hefur mátt sjá þess merki undanfarin
misseri að skólarnir leggi bæði meira í námsfram-
boð og kynningu á starfsemi sinni en áður var.
Ætla má að svipaðar breytingar á grunnskólastig-
inu myndu einnig hafa jákvæð áhrif.
Morgunblaðið/Þorkell
Við höfnina.
„Foreldrar hljóta að
spyrja hvort út-
svarinu þeirra, sem
ráðstafað er til
rekstrar grunnskól-
ans, sé nægilega vel
varið við núverandi
aðstæður og hvort
börn þeirra gætu
með öðru fyr-
irkomulagi fengið
menntun, sem væri
betur sniðin að þörf-
um þeirra.“
Laugardagur 20. júlí