Tíminn Sunnudagsblað - 03.11.1973, Blaðsíða 6

sér jafnan annað veifið rétt til verzlun-
ar i Vogunum og Brunnastaöahverfinu
aö Brunnastaðatanga, enda höfðu
bændur þar um slóöir rekið verzlun
sitt á hvað til Hafnarfjarðar og Kefla-
víkur, meðan kaupsviðin voru eigi
ströngum takmörkunum bundin. Arið
1681 var tekið þingsvitni um þetta á
Kálfatjörn og sannaðistþar.að bændur
allir fyrir innan Vogastapa höfðu þá I
næstliöin 40 ár rekið verzlun til Hafn-
arfjarðar, og staðfesti Hinrik Bje.lke
höfuðsmaður það með úrskuröi sinum
8. mai 1683. En Keflavikurkaupmenn
véfengdu þennan úrskurö og lék jafn-
an siöan nokkur vafi á um þessi hverfi.
Keflavik þótti ein með beztu fiskihöfn-
um landsins, þvi útræði var mikið um
allar þessar slóðir og urmull af ver-
mönnum norðan úr landi, sem ráku
þar mikla verzlun, þó að þeir væru eigi
búsettir i umdæminu. Þeir voru
saman um þessa höfn og tvær aðrar
fyrir norðan (Skagaströnd og Reykjar-
fjörð) Jens Thomsen og Olafur Jóns-
son KIow, þegar hafnirnar voru fyrst
boðnar upp árið 1684, og buðu þá I
þær allar 840 rikisdali, en þegar aftur
kom til uppboðs árið 1689, var
Jens Thomsen dauður, gekk þá
ekkjá. hans i félag við Ólaf Klow um
þessar 3 hafnir og buðu þau i samein-
ingu 1535 rd. i þær". Ég vil geta þess
að sú staðhæfing hjá Jóni, sem fram
kemur i þessari frásögn og er um aö
verzlunarhúsin hafi staðið á hólma
skammt frá landi, getur vart átt sér
stað, sakir þess að engin'Svo stór hólmi
er fyrir Keflavikurlandi, og dýpi er
þar mjög mikiö. Að visu er sker eitt i
suövestanverðri Keflavikinni, Óssker
svokallað (það er i Ósnum). En i dag
er það mjög litið og flæðir nánast yfir
það á flóði. Getur þvi vart verið að
skerið hafi minnkað svo frá timum
Hamborgara ofan i það sem það er
núna. Það hefði tekið sjóinn legnri
tima að vinna á þvi. Liklega ruglar
Kaalund, sem Jón hefur þessa heimild
frá, hér við Reykjavik. eða Hólminn,
einsog kaupstaðurinn þar hét til forna.
Eins og fram kemur i þessari frá-
sögn Jóns Aðils var kaupsvi'ö Kefla-
vikur- og Hafnarfjarðarverzlananna
mjög svo óljost og urðu deilur um það.
Mun ég hér á eftir rekja nokkuð mál
eitt er taliö hefur verið einhver hinn
svartasti blettur i verzlunarsögu þessa
lands. Birtist það orðrétt úr jólablaði
Faxa (útg. i Keflavik) 1965 eftir
Magnús Ólafsson útvegsbónda og for-
mann i Höskuldarkoti i Ytri-Njarðvik:
„Mál Hólmfasts Guðmundssonar
hefur lengi verið talið einhver svart-
asti blettur i verzlunarsögu vorri.
Þykir þvi hlýða að segja hér nokkuð
frá þvi, þó að það snerti ekki Keflavik,
nema að nokkru leyti. Hólmfastur
662
flutti til Njarðvikur skömmu eftir hýð-
inguna, bjó hann þar sem húsmaður
1703. (Manntal A.M.)
Heimildir er að iinna i embættis-
bréfum Arna Magnússonar og dóma-
bókum Gullbringusýslu árið 1698. Var
Knud Storm kaupmaður i Hafnarfirði,
mikilsmetinn maður eins og siðar
verður sýnt. Þá kom mál þetta fyrir
eftir strangri kröfu hans.
Hólmfastur Guðmundsson var tómt-
húsmaður, er bjó i hjáleigukoti frá
Brunnastööum (á Vatnsleysuströnd.
Innskot S.M.). Hann mun ekki hafa
vitað um úrskurð Hinrik Bjelkes frá
1683, enda voru takmörk kaupsviö-
anna lengi óviss, eins og áður er sagt.
Hann fór á báti sinum frá Brunnastöð-
um til Keflavikur með 10 ýsur, 3 löngur
og 2 sundmaga, sem var virt á minna
en 2 mörk. Með honum á bátnum var
maður er hét Jón Erlendss. og haföi
hann meö sér 20 fiska er metnir voru á
2 1/2 mark, og seldu þeir fiskinn i
Keflavik.
Ariö eftir var haldið manntalsþing i
mai, að Kálfatjörn. Kom þangað Jens
Jörgensen, umboðsmaður Storms
Hafnarfjarðarkaupmanns, og kærði
Hólmfast fyrir brot á verzlunarlögun-
um. Hólmfastur játaði þegar brotið, en
bar við vanþekkingu sinni. Þá var Jón
Eyjólfsson sýslumaður i Gullbringu-
sýslu og lét hann útnefna 6 menn til að
dæma i málinu, en ekkert var þó gert
frekar, enda var Storm kaupmaöur þá
i Danmörku, en var væntanlegur innan
skamms. Var svo þingi slitið. Bjuggust
allir við, að málið væri úr sögunni, en
þvi fór fjarri að svo væri. Þann 27. júli
1699heldur Jón sýslumaður nýtt þing á
Kálfatjörn. Kom þangað Storm kaup-
maður, auk þess sjálfur amtmaðurinn
á Bessastöðum. Christian Möller,
skyldi nú gera út um málið, en þá kom
..babb i bátinn", eins og máltækið seg-
ir. Sýslumaðurinn hafði gleymt að
stefna Hólmfasti og var hann þvi ekki
viðstaddur. Nú dugði ekki að ómaka
höfðingjana, svo að þeir færu erindis-
leysu. Var þvi Hólmfastur sóttur og
kom hann á þingið. Aftur á móti var
ekkert fengizt við Keflavikurkaup-
manninn og er það þó full sannað, að
honum var vel kunnugt um að Hólm-
fastur bjó i Brunnastaðahverfi og
samkvæmt úrskurði Bjelkes höfuðs-
manns. átti hann að verzla i Hafnar-
firði, og Keflavikurmenn máttu alls
ekki eiga kaup við hann. En enginn
þorði að hreyfa við þeim dösnku. Is-
lendingurinn varð að bera alla sökina.
Sýslumaðurinn og 6 meðdómendur
dæmdu Hólmfast sekan fyrir að hafa
selt fyrrnefnda fiska i Keflavik og var
refsingin ákveðin 8 marka sekt og
Brimarhólmsvist að auki. (Brimar-
hólmur var fangelsi i Danmörku og
voru þangað fluttir dæmdir menn af
Islandi unz tugthúsið i Rvik., nú
Stjórnarráð, var byggt. Innskot S.M.)
En ef hann gæti ekki borgað sektina,
skyldi hýða hann 16 vandarhögg viö
staur. Þá báðu dómendur um, að hann
mætti fá lausn frá þrælahúsinu i Brim-
arhólmi. Eins og vænta mátti varð
Hólmfastur gripinn skelfingu, er hann
heyrði dóminn, bauð hann fram aleigu
sina til þess að sleppa við frekari
refsingu. En hann átti litið til nema
gamlan bát, sem Storm kaupmaður
neitaði að þiggja.
Nú var gengið greitt til mála. Jón
sýslumaður lét leiða Hólmfast inn i
tóft eina og binda hann þar við bjálka
og var svo Bessastaðaböðull látinn
hýða hann 16 vandarhögg I viðurvist
amtmanns. Svo féll málið niður.
Kaupmenn þorðu ekki að minnast á
Brimarhólmsvistina, þvi að þá hefði
málið orðið að fara fyrir konung, en
það vildu þeir sízt af öllu.
Jón Erlendsson virðist hafa sloppið
við refsinguna af þvi hann átti ekki
bátinn.
Með þessu var málinu ekki lokið.
Hólmfastur virðist hafa verið einbeitt-
ur maður og hraustmenni og mun hýð-
ingin hafa haft þau áhrif á hann, að
hann hugði á hefndir, en ekki aðeins
við kaupmann Storm, heldur lika við
sýslumann og Keflavikurkaupmann.
En hér var við ramman reip að draga
þvi að allir menn á Suðurnesjum voru
auðsveipir fyriri Bessastaðavaldinu.
Loks kom tækifærið árið 1703. Voru
þeir Arni Magnússon og Páll Vidalin á
Suðurnesjum við að semja jarðabók-
ina og höfðu þeir dómsvald i mörgum
málum. Hólmfastur kom til þeirra og
krafðist að fá uppreisn æru sinnar og
skaðabætur fyrir misþyrmingar. Varð
þetta til þess. að Arni Magnússon rit-'
aði konungi bréf, dagsett á Kirkjubæj-
arklaustri 24. sept. 1704, með þeim
vanalega kuldablæ. sem jafnan ein-
kenna bréf Árna Magnússonar. Rekur
hann sögu málsins. Tekur hann tvennt
fyrir. sem helzt mátti Hólmfasti að
gagni verða. Óvissuna um skiptingu
kaupviðsins og hin fornu lög Islend-
inga um kærur og refsingu. Telur hann
þau brotin af sýslumanninum. sem
sýnt hafi mikla fijótfærni og er jafnvel
dróttað að honum illvilja og heimsku.
enda virðist Jón Eyjólfsson hafx verið
mikið háður kaupmanni, liklega
skuldað honum. Einokunarkaupmenn
voru vanir að lána embættismönnum
riflegt fé. til þess að ná tangarhaldi á
þeim.
Hvernig málinu lauk er ekki kunn-
ugt. Liklega hefur ekkert frekar verið
gert i þvi. En bréf Árna Magnússonar,
ásamt utanför Gottrups amtmanns
1702 hafði samt þau áhrif, að eftir
Sunnudagsbiað Tímans
i