Tíminn - 07.05.1988, Blaðsíða 2

2
HELGIN
Laugardagur 7. maí 1988
Missti hempu sína tvisvar...
Fagradal. Segir fátt af honum í
heimildum til að byrja með, en
svo.verða fregnir greinabetri og
kom það ekki af góðu. Verður
það nefnilega vorið 1770 að
Jórunn, dóttir Brynjólfs bónda,
elur sveinbarn - og lýsir föður-
inn að því prestinn í Saurbæjar-
þingum, Jón Þorláksson.
Jón leitaði nú eftir að mega
giftast Jórunni, en þar gekk
hann á vegg. Viðbrögð Brynjólfs
við þessum kvonbænarmálum
urðu með ólíkindum. Ýmsir
málsmetandi menn urðu til þess
að skerast í leikinn og stuðla að
giftingunni, en karluglunni varð
svo mikið um að hann féll í
öngvit. Hann hafði jafnvel í
hótunum um að heldur skyldi
hann fleygja stúlkunni í
Gullfoss, en gefa hana Jóni:
„Dálti svona, fygli minn, Jórunn
,skal heldur fara í Gullfoss," er
eftir honum haft. Menn hafa
getið þess til að Jón hafi þótt
óefnilegur til búskapar og lítið í
honum búsílagið fyrir fátæktar
sakir, en óhemjuskapur karlsins
verður þó tæpast skýrður með
því einu. Ofsi hans nálgast geð-
veilu.
Það var ekki að sökum að
spyrja. Eftir hórdómsbrotið var
Jón Þorláksson sviftur kjól og
kalli og hvarf hann þá úr Saur-
bæjarþingum, dvaldist um stund
í Hjarðarholti x Borgarfirði og á
Ballará, en veturinn 1771 - 1772
var hann skrifari hjá Bjarna
Pálssyni, landlækni, í Nesi.
í febrúar 1772 fékk Jón Þor-
láksson uppreisn til prestskapar
fyrir barneign sína og segir í
bréfi kirkjustjórnarinnar að
hann og barnsmóðir hans hafi
verið leynilega trúlofuð, en for-
eldrar hennar ekki samþykkt
giftinguna. Honum var þá veitt-
ur Staður í Grunnavík. Hann
var nú orðinn nálega þrítugur að
aldri, en þessum manni virtist
ætla að haldast undarlega illa á
hempunni: vorið 1773 elur Jór-
unn Brynjólfsdóttir annað barn
og kennir honum. Þetta var
drengur og var skírður Benoní,
sem útleggst „harmkvælason-
ur,“ en svo kallaði Rakel hinn
síðasta son sem hún ól og beið
bana af. Barn þetta andaðist
kornungt.
Jóni Þorlákssyni hefur verið
ljóst að hér stefndi í mikið óefni.
Reyndi hann í bréfi til stiftamt-
manns að bera það á Jórunni að
hún hefði verið sér ótrú, en
stiftamtmaður tók þeirri skýr-
ingu þunglega og sama gerði
Finnur biskup Jónsson. í byrjun
árs 1774 tók presturinn líka
þann kost að kannast við barn-
eign þessa og dregur úr staðhæf-
ingum um að þau Jórunn hafi
verið heitbundin. Segist hann
vilja sleppa Stað í Grunnavík
góðfúslega og færist undan mál-
sókn og dómi.
Þar skildi leiðir með þeim
Jóni og Jórunni. Misjöfn eru
ummæli manna um þessa stúlku,
Jórunni. Á einum stað er hún
sögð „álitleg stúlka og efnileg,“
en séra Friðrik Eggerz hefur
dregið af henni miður vingjarn-
lega mynd í minningablöðum
sínum. Segir hann um Jórunni
að hún hafi verið „stutt og digur,
sívöl á vöxt og herðar, langháls-
uð, siginaxla, langleit, mjóleit,
stóreygð með krepju í augum,
munnófríð með geiflu, einföld
og gufuleg.“En ástin er blind og
oft skyggnari þó á fegurðina en
þeir sem sjónina hafa. Jón Þor-
láksson hefur ort mansöngsvísur
um hana og segir þar m.a.
„Sorgarbára yfir und,
elda rasta njórunn.
Freyju tára fögur hrund,
falleg ertu Jórunn. “
FYRSTA UÓÐABÓK
EFTIR ÍSLENDING
Jón hafði nú misst hempuna
tvívegis á fimm árum. Hann
hafði heldur ekki komið undir
sig fótunum í búskap, enda hafði
vist hans í Grunnavík ekki orðið
löng. Ætla hefði mátt að við
honum hefði blasað að verða að
gerast vinnumaður, hefði óvænt
happ ekki komið til. Sumarið
1773 fluttist prentverk í eigu
Olafs Ólavíusar til Stykkishólms
og var það flutt til Hrappseyjar,
þar sem Bogi Benediktsson
reisti yfir það hús og hóf mikla
útgáfustarfsemi. Þarna var Jón
nú ráðinn prófarkalesari.
En hann gerðist ekki aðeins
fyrsti prófarkalesarinn í Hrapps-
ey, heldur fyrsta skáldið sem
leggur þar fram handrit til út-
gáfu, ljóðaþýðingar og frumort
kvæði, sem birtust árið 1774.
Samkvæmt konungsleyfi mátti
Hrappseyjarprent ekki gefa út
guðsorðabækur, en allar aðrar
bækur, erlendar og íslenskar.
Þarna virtist hamingjan vera far-
in að brosa við Jóni og sama
vorið og bókin kom út gekk
hann að eiga Margréti, elstu
heimasætuna í búi Boga Bene-
diktssonar í Hrappsey. Hún var
kona vellrík að löndum og laus-
um aurum. En búsílag Jóns
Þorlákssonar var aðeins lítil
dóttir, Guðrún að nafni, sem
Margrét ól í árslok 1774.
HEMPAN ENURHEIMT
- KONAN TÖPUD
Þau hjónin munu hafa búið
fyrstu ár síri í Hrappsey, en 1777
flytja þau að Galtardal á
Fellsströnd, en það var eignar-
jörð Margrétar. Hún átti víða
jarðir eða parta úr jörðum og
þótti eftirgangssamur lands-
drottinn, en raungóð. En bónd-
inn virtist litla hlutdeild eiga í
auði konu sinnar - sami fátækl-
ingurinn eftir sem áður. Ekki er
ólíklegt að búkonan í Galtardal
hafi haft ódulda fyrirlitningu á
hinum bókvísa og ljóðelska
bónda sínum, sem var frábitinn
veraldlegri umsýslan. Kuldinn
mili þeirra virðist hafa vaxið
með árunum. Það var því engin
furða þótt Jón Þorláksson vildi
höggva af sér herfjötur konu
sinnar og hyggði til prestskapar
í þriðja sinni. Það þykir vottur
um vinsældir hans hve margir
.áhrifamenn urðu til að styðja
umsókn hans þar að lútandi.
iKvæðabók hans var gefin út í
Hrappsey á ný og sjálfur Jón
Eiríksson lagði hana fram sem
fylgiskjal með umsókn hans til
kansellísins. Loks fékk hann svo
uppreisn með konungsbréfi að
því tilskildu að hann mætti ekki
þjóna í Skálholtsbiskupsdæmi.
Komið er fram á árið 1788 þegar
hann fær veitingu fyrir Bægisá í
Eyjafirði.
En nú kom babb í bátinn.
Margrét Bogadóttir neitaði að
fara með honum norður. Síð-
ustu nóttina sem hann dvaldi í
Galtardal, en það var 5. nóv-
ember 1788, kveður hann
„Grafskrift“ um sjálfan sig,
beiskasta kvæði sem hann orti
um dagana. Þar segir:
„Leikhnöttur lukkunnar,
liggur í þessum reit,
mjög þeim hún mislynd var,
meir þó oft köld en heit.
Hvílu sem þráði þrátt,
þversynjað honum var,
og rór á engan hátt
unnt, nema þessarar. “
Það er til marks um hvernig
komið var samlífi þeirra Mar-
grétar að hún lét ekki einu sinni
undir hann hest. Jón Þorláksson
fór gangandi eins og förumaður
hina löngu leið norður í land og
kemur í fátæklegum klæðum til
Hóla. Til Bægisár kom hann
kvöldið fyrir jólaföstuinngang,
en var settur inn í embættið hinn
þriðja sunnudag í jólaföstu.
Hann gegndi því embætti til
dauðadags og hélt hempu sinni
óspjallaðri að minnsta kosti fyrir
mannaaugum.
Margt bendir til þess að Jón
Þorláksson hafi unnað konu
sinni hugástum eftir að skilnaður
þeirra varð haustið 1788. Hvað
eftir annað freistaði hann að fá
hana norður til sín og yfirvöldin
lögðu honum lið til þess, þar á
meðal Sigurður Stefánsson,
Hólabiskup, sem kvaðst óttast
að konuleysið mundi leiða til
enn einnar hrösunar hans og
kosta hann hempuna í þriðja
sinnið. En Margrét var ósveigj-
anleg og loks 1790 er ekki annað
eftir en sækja um leyfi til kon-
ungs um hjónaskilnað.
FÁTÆKTIN VAR
MÍN FYLGIKONA...
Með komu Jóns Þorlákssonar
til Bægisár var lokið mörgum
vistaskiptum hans um dagana,
því hann settist nú að fyrir fullt
og allt í snjóþungum Öxnadal.
Hann fór ekki oft að heiman
nema þegar hann þurfti að
messa í útkirkjunni á Bakka,
eða fara kaupstaðarferð til Ak-
ureyrar eða hitta vini og kunn-
ingja í nærsveitunum. En gott
varð honum til vina á Norður-
landi, ekki síður en þegar hann
dvaldi fyrir sunnan og vestan.
Meðal þessara vina urðu þeir
Halldór Hjálmarsson, konrekt-
or á Hólum og Stefán amtmaður
Þórarinsson á Möðruvöllum.
Það var sá fyrrnefndi sem eggj-
aði hann á að þýða „Paradísar-
missi“ Miltons og gaf honum
eintak af bókinni á dönsku, en
hinn síðarnefndi gaf honum
„Tilraun um manninn," eftir
Pope. Enn aðrir vinir bægja frá
honum búksorgum, þegar
þröngt er í búi og senda honum
mat.
Um það hefur verið deilt
hvort hagur Jóns Þorlákssonar
hafi verið jafn þröngur og af var
látið áður fyrr og hann hefur
vottað í einni af frægustu og
fleygustu vísum sínum, sem
hann nefndi „Hjónavers“:
„Fátœktin var mín fylgikona,
fráþvíég kom íþennan heim,
við höfum lafað saman svona
sjötigi veturfátt í tveim, -
hvort við skiljum nú héðan af
hann veit sem okkur saman gaf. “
Til er vitnisburður manna sem
voru Jóni nákunnugir og bjuggu
í grennd við hann sem lýsa hag
hans sem harla bágum. Sigurður
Stefánsson, biskup, segir að Jón
lesi mikið en eigi sáralítið bóka-
safn og láni bækur hjá hverjum
sem hann geti. Varla getur vald-
ið þessu annað en fjárskortur og
víst er um það að hann keypti
ekki bækur þær er hann þýddi,
heldur voru þær færðar honum
að gjöf. Tryggðavinur hans,
Hjálmar konrektor, bað Lær-
dómslistafélagið að prenta í rit-
um sínum ár hvert eina bók af
„Paradísarmissi“, „því það er
illt að snoturt verk liggi niðri og
maðurinn fari á mis velforþéntr-
ar æru og kannske hagnaðar,
hvers hann sem bláfátækur er
þurfandi.“
Þrem árum áður en Jón lést
kom Bjarni Thorarensen að
Bægisá, litaðist um í híbýlum
þessa aldna skálds, sem hann
mat allra manna mest og varð að
orði:
„Fyrr eg aldreigi
fátœkt reiddist
en er hún angrar þig
ellihruman
og hindrar mig
hjálp þér veita,
gulli gœddi eg þig
efeg 8uH œUl- “
'í.t
/f -
,t A'i t )t.-' ‘ ' • * ' ' KV d?j if.'l

f ,
! t tvt <' s*(*r r /i'. i' f[‘ c m /. . *<t x m < ■* 7,’r _
/V ' , / . • ,
/ .t ,v. 'ít íl 7.t r. : n v r.-C /vp t,tn. L^-

h’
j i Á\i k’ .'Vv/ ____j
✓ y ~ ' í*., // ' öT7~ ■ '
l t a / i ,t n L n.*r / ltiTfti.ru, 0$ ^Lí.r.tru i
f / / ,0 /* / .> /ú ff
Ll >C y Í T L u .2 l n cilil JC t'.T <1 v .
LfnJc jiVnj í^.t IV-' c— c i T ,i<f /l
/
Ttí
,i jl
... /. ,•
V’-' / ' - v
/ IX Ax tl ■ CC C"tv. Tl i ti ti iC
Tn-'iju nra %*tt t-/r<%. t ík'.t r.i - h <v ’
. . / • /• / / ! (> x / • f /
tíTc Vi,t r /t• rÁö-d t A>< ir7
‘ -• \ / c \ £ >
út.i at r a,w >' t>l t n/rc Ot c/
i • • '“ •,/ / * ~
• '• * ic-iiiit/ti, /ncd Ji\ sm <tj\rLt r
i^rtvr ft/af/fruyna^ f/x
' (f \ ~ s
Lycrþ.tT/cx ,<ydj ycr
/n. /i n r
yu//i:Yr
k fíx /n itn ti/n^ /u./l&ivr frta!hc/i a,,
fr cc LC-f/jX dþx/icjt n u/n . &
Rithönd Jóns Þorlakssonar. Sýnishorn úr „Tilraun um manninn" eftir
Pope.
KREISTU FAST
OG KYRKTU ÞJÓF
Því er víst að í þau þrjátíu ár
er Jón bjó á Bægisá lifði hann
við hin kröppustu kjör. Hann
var samtímamaður móðuharð-
indanna og þau ár er hann lifði
af 19. öldinni voru mörkuð felli
á mönnum og málleysingjum
sakir hafísa og veðurhörku.
Margir komust í hann krappann
í samskiptum við kaupmenn,
ekki aðeins bændur og pasturs-
litlir alþýðumenn, heldur einnig
embættismenn, ekki síst prestar,
sem margir lifðu við sömu kjör
og blásnauður almúginn. Árið
1803 spurðist það til Bægisár að
kaupmenn á Akureyri væru
farnir að taka hesta af skuldu-
nautum sínum „undir arrest, til
að kúga af þeim skuldalúkning."
Einn nágrannapresta Jóns mátti
sætta sig við þau býti. Jón á
Bægisá skuldaði Baagöe faktor
hjá Kyhn kaupmanni á Akureyri
13 ríkisdali, en átti ekki nema
helming gjaldsins og tæplega
það. Ætlaði hann þá til Akyreyr-
ar fótgangandi með berbakaða
meri í taumi og egna Baagöe til
að taka af sér merina. Bóndi
einn, vinur Jóns, lánaði honum
þá sjö ríkisdali til sumarmála,
svo ekki varð af því að merin
væri tekin. En Jón ljóðaði á
merina vx'su, sem brátt varð
fleyg um allar sveitir Norður-
lands og á Akureyri var farið
með hana í flimtingum, dæmi-
gerð um það að níðið var Jóni
ekki umhendis, þegar því var að
skipta:
„Varla má þér vesœlt hross,
veitast heiður meiri
en að þiggja kaupmannskoss
og kœrleiksatlot fleiri,
orðin húsfrú hans;
þegar þú leggur harðan hóf
háls um egtamanns,