Réttur - 01.01.1993, Blaðsíða 42

stjórnarskrárinnar með þeim fyrirvara að
þeir eftir sem áður sjeu bundnir órjúfan-
legum samtökum um að láta stjórnar-
skrána taka gildi eigi síðar en 17. júní
1944 nk.“
Með öðrum orðum: Tillaga Gísla var
samþykkt til þess að fá Alþýðuflokkinn
með — en um leið lýstu Sjálfstæðisflokk-
ur og Framsóknarflokkur því yfir að þeir
væru staðráðnir í að hafa afstöðu Alþýðu-
flokksins að engu. Og Alþýðuflokkurinn
lét sér það nægja.
Þessir fyrirvarar urðu svo skýrir í
nefndaráliti sameiginlegu nefndarinnar
og niðurstaðan varð sú sem hér greinir í
textanum; en samt tókst að láta stjórnar-
skrána taka gildi 17. júní.
Ekki verður hér fjallað um hátíðahöld-
in 17. júní en Einar átti líka sæti í hátíða-
nefndinni.
Lýðveldi reist á lýðræði
Það sem stendur upp úr í þessari um-
fjöllun er hvað? Það er að vísu margt, en
eitt öllu öðru fremur: Það er lýðræðið.
Þegar samvinnunefndin sat að störfum
var sjálfhelda í stjórnmálum og engin rík-
isstjórn hafði verið mynduð. Það sat
embættismannastjórn. Mér er til efs að
það hefði gengið svona vel að koma saman
stjórnarskránni í þingnefndunum ef ekki
hefði setið slík stjórn! Þingmenn voru
frjálsir og þeir réðu sjálfir málum til lykta
í þingnefndinni sjálfri. Að sjálfsögðu hafa
þeir greint flokkum sínum frá málum og
vafalaust hafa þeir haft umboð flokkanna
beint — með samþykktum flokkanna —
eða óbeint — eftir túlkun á stefnu flokk-
anna — til þess að ráða málum til lykta.
Og auðvitað höföu flokkarnir þrír gert
með sér bandalag í lýðveldisnefndinni;
engu að síður virðast atkvæði hafa gengið
42
þvers og kruss í stjórnarskrárnefndinni.
Æði oft er Stefán Jóhann hluti af meiri-
hlutanum þó hitt sé ekki síður algengt að
hann sé í minnihluta. Það kemur líka fyr-
ir að hann er í einskonar gervimeirihluta
þar sem allir aðilar málsins nema hann
lýsa því yfir um leið og frá máli er gengið
að þeir muni hafa meirihlutann að engu í
verki. En hvað sem því líður: Niðurstað-
an varð lýðveldi og byggð á lýðræðislegri
mótun mála. Mér er til efs að þingræðið
hafi nokkru sinni fyrr eða síðar blómstrað
eins á Islandi og einmitt í stjórnarskrár-
nefndunum veturinn 1944. Sjálfsagt þykir
einhverjum sérkennilegt að þingmaður
skulu tala um það sem tíöindi að þing-
menn hafi verið frjálsir. En höfundur
þessarar samantektar vottar það hér með
að aldrei á þingferli höfundarins hefur
þingræði náð þeim hæðum í þingnefndum
sem komið hefur fram hér á undan í frá-
sögnum af stjórnarskrárnefndinni.
En fleira kom til. íslendingar voru líka
ótrúlega frjálsir frá átökunum umhverfis
á alþjóðavettvangi. Þó var háð biturt
stríð sem kostaði miljónir manna lífið.
Samt sem áöur tókst að halda þannig á
málum að íslendingar þurftu ekki að taka
tillit til neinna „herraþjóða“ þannig að
það væri þjóðinni eða einhverjum veru-
legum minnihluta hennar á móti skapi.
Áður hafði tillitssemin við Dani ráðið
miklu — seinna var það Bandaríkjastjórn
og allt fram á þessa daga, er Evrópustór-
veldið hefur tekið við og svift íslendinga
því valdi að hafa einir frumkvæðisréttinn
um setningu löggjafar á íslandi.
Það er einnig vert aö minna á aö á sama
tíma geisuðu verulega hörð stéttaátök í
þjóðfélaginu. Þó má segja að með sigri
verkalýðshreyfingarinnar 1942 og með
sigri Sósíalistaflokksins í tvennum kosn-
ingum á sama árinu liafi náðst það sem
J