Svart á hvítu - 01.10.1978, Blaðsíða 56

Eugéne Atget, körfu- og kústabuó í París.
VII
Deilur þær sem áttu sér stað á 19. öld um listgildi
málverks annars vegar og Ijósmyndar hins vegar virðast
nú vera út í hött og ruglingslegar. Með því er ekki sagt að
deilur þessar hafi verið marklausar, þvert á móti. (raun
og veru voru þær sprottnar af heimssögulegum umbrot-
um sem hvorugur deiluaðilinn gerði sér þó grein fyrir.
Um leið og öld tæknilegrar fjölföldunar listaverkssins
sleit listina upp af helgisiðarótinni glataði hún fyrir fullt
og fast því sjálfræðisyfirbragði sem hún haföi áður haft.
Sú breyting á hlutverki listarinnar sem þetta hafði í för
með sér var hins vegar utan sjóndeildarhrings 19. aldar
manna. Svo var einnig langt fram á 20. öld sem þó varð
vitni að þróun kvikmyndarinnar.
Áður höfðu menn árangurslaust eytt miklu hyggjuviti í
að svara þeirri spurningu hvort Ijósmyndun væri list-
grein — án þess að spyrja fyrst hvort allt eðli listarinnar
hefði ekki gerbreyst með tilkomu Ijósmyndarinnar — og
kvikmyndafræðingar tóku brátt upp þessa sömu van-
hugsuðu spurningu. En þeir erfiðleikar sem Ijósmyndun
olli hefðbundinni fagurfræði voru hreinasti barnaleikur
miðað við þá klípu sem kvikmyndin kom henni í. Af því
stafar það blinda ofstæki sem einkennir upphaf kvik-
myndafræðanna. Abel Gance líkir til dæmis kvikmynd-
inni við myndletur forn-egypta (Hieroglyphen): ,,Þá höf-
um við hafnað aftur á tjáningarstigi egypta vegna merki-
legs afturhvarfs til hins liðna . . . Myndmálið er ekki full-
mótað vegna þess að augu okkar hafa enn ekki í fullu tré
við það. Enn skortir á næga virðingu og dýrkun and-
spænis því sem það tjáir.“9 Eða eins og Séverin-Mars
orðar það: „Hvaða listgrein átti sér skáldlegri og í senn
raunverulegri draum? Sé málið skoðað af slíkum sjónar-
hóli yröi kvikmyndin alveg óviðjafnanlegt tjáningartæki.
Aðeins menn með göfugasta hugsunarhátt fengju að
hreyfa sig í andrúmslofti hennar á fullkomnustu og
leyndardómsfyllstu augnablikum ævi sinnar".10 Alex-
andre Arnoux lýkur hugarflugi sínu um þöglu myndina
með þessari spurningu: „Skyldu þærdjörfu lýsingarsem
við höfum beitt hér ekki enda í skilgreiningu á bæn-
inni?"11 Það er afar lærdómsríkt að skoða hvernig ákefð
þessara fræðimanna í að flokka kvikmyndina meðal
„listgreina" kemur þeim til að lesa af fádæma purkunar-
54
leysi út úr henni eðlisþætti í ætt við helgisiði. Og þó voru
strax á þeim tíma sem þessar hugleiðingar voru birtar til
verk á borð við „Almenningsálitið" („L’Opinion
publique”) og „Gullæðið" („The Gold Rush“). Þaö
hindrar Abel Gance ekki í því að líkja kvikmyndinni við
myndletur forn-egypta, né Séverin-Mars í að fjalla um
kvikmyndina á svipaðan hátt og um væri aö ræða myndir
Fra Angelico. Það er dæmigert að enn leita mjög aftur-
haldssamir höfundar að þýðingu kvikmyndarinnar á
sömu slóðum, ef ekki einmitt í hinu helga þá í hinu yfir-
náttúrulega. ( tilefni af kvikmynd þeirri sem Reinhardt
geröi eftir Jónsmessunæturdraumi, slær Werfel því föstu
aö þaö sé án efa geld eftirmynd hins ytra heims, með
götum sínum, vistarverum, brautarstöðvum, veitinga-
húsum, bílum og baðströndum sem hafi staðið í vegi fyrir
innreiö kvikmyndarinnar í ríki listarinnar. „Kvikmyndin
hefur enn ekki gert sér grein fyrir þýðingu sinni, né
raunverulegum möguleikum . . . Þeir felast í einstökum
hæfileika kvikmyndarinnar til að sýna hið ævintýralega,
stórfenglega, yfirnáttúrulega, á eðlilegan hátt og með
óviðjafnanlegum sannfæringarkrafti".12
VIII
Leikur (listrænt framlag) á leiksviði er vissulega fluttur
áhorfendum af leikaranum sjálfum; leikur kvikmynda-
leikara er hins vegar fluttur áhorfendum með tækjabún-
aði. Það hefur tvennt í för með sér. Tækin sem flytja
áhorfendum leik kvikmyndaleikarans þurfa ekki nauð-
synlega að koma þessum leik á framfæri sem heild.
Tækin breyta sífellt afstöðu til þessa leiks undir stjórn
kvikmyndatökumannsins. Röð af þessum afstöðumynd-
um, sem klipparinn raðar saman úr því efni sem að hon-
um er rétt, myndar svo hina fullgerðu kvikmynd. Hún
samanstendur af ákveðnum fjölda hreyfinga, sem menn
verða að gera sér grein fyrir aö eru hreyfingar kvik-
myndatökuvélarinnar — að ekki sé nú talað um sérstök
myndskeið á borð viö nærmyndir. Þannig er leikurinn
ofurseldur röð af sjónrænum prófunum. Þetta er fyrri
afleiðingin af því að leik leikarans er komið á framfæri
með tækjum. Síðari afleiðingin er sú að kvikmyndaleik-
arinn hefur ekki lengur tök á að laga leik sinn að áhorf-
endum eins og leikari á leiksviði, þar eð hann leikur ekki
sjálfur beint fyrir áhorfendur. Áhorfandinn stendur þá í
sporum gagnrýnanda, sem ekki verður afvegaleiddur af
persónulegum tengslum við leikarann. Áhorfendur lifa
sig því aðeins inn í leikinn með því að lifa sig inn í
tækjabúnaðinn. Þeir taka því upp tilburði tækjanna: þeir
prófa.13 Dýrkungargildin mega ekki við slíkum tilburðum.
IX
( kvikmynd skiptir það mestu máli að leikarinn sýnir
kvikmyndavélunum sjálfan sig, meira máli en það að
hann kynnir áhorfendum einhvern annan. Pirandello
kom einna fyrstur auga á hvernig þessi prófun um-
myndar leikarann. Athugasemdir hans um þetta í skáld-
sögunni Si Gira (Það er kvikmyndað) halda gildi sínu að
mestu enda þótt þær takmörkuðust við neikvæóa hlið
málsins og þöglu myndina. Talmyndin olli engum vatna-
skilum í þessum efnum. Mikilvægast er að hlutverkið er
ekki leikið fyrir áhorfendur heldur fyrir tæki — og það
raunar tvö þegar talmyndin er annars vegar. „Kvik-
myndaleikaranum", skrifar Pirandello „líður eins og
hann sé í útlegð; ekki aðeins útlægur frá sviðinu heldur
líka frá sjálfum sér. Hann hefur óljósa óþægindatilfinn-
ingu vegna þess óskýranlega tóms sem myndast við að
SVART A HVlTU
Á