Svart á hvítu - 01.10.1978, Blaðsíða 59

stendur málarinn í eðlilegri fjarlægð frá viöfangsefninu,
kvikmyndatökumaðurinn þrengir sér djúpt í vefi þess.
Munurinn á þeim myndum sem þeir draga upp er enda
gífurlegur. Málverkið er ein heild, kvikmyndin er sett
saman úr ótal brotum sem tengd eru í samræmi viö nýtt
lögmál. Af þessum sökum er framsetning raunveruleik-
ans í kvikmynd margfalt mikilvægari fyrir nútímamann-
inn heldur en framsetning hans í málverki. Kvikmyndin
sýnir okkur tækjalausa ásjónu hans vegna þess að hún
sker hann upp á nákvæman hátt með tækjum sínum og
tólum. Og þess krefjumst við af listaverki.
XII
Möguleikar á fjöldaframleiðslu listaverks breyta við-
horfi fjöldans til listarinnar. Afturhaldssamt viðhorf til
málverks eftir Picasso verður framsækið þegar lista-
verkið er Chaplin-mynd. Hið framsækna viðhorf auð-
kennist af milliliðalausum samruna sjónrænnar og til-
finningalegrar nautnar við fagmannlegan dóm. Slíkur
samruni hefur ótvírætt mikla þjóðfélagslega þýðingu. Því
minni þjóðfélagslega þýðingu sem listform hefur — eins
og t.d. málverkið — þeim mun skarpari skil veröa á milli
gagnrýni fjöldans og nautnar hans. Menn njóta gagn-
rýnislaust hins venjubundna en gagnrýna fullir óbeitar
það sem sannarlega er ferskt. Gagnrýni og nautn fjöld-
ans fallast í faðma í kvikmyndahúsinu. Það sem í þeim
efnum skiptir sköpum er þetta: hvergi kemur skýrar fram
en þar, hversu viðbrögð einstaklingsins markast fyrir-
fram af þeim fjöldaviðbrögðum sem þau verða hluti af. Á
því augnabliki sem þessi tvenns konar viðbrögð koma
fram, stýra þau hvort öðru. Hér er enn gagnlegt að líta til
málaralistarinnar. Yfirleitt skoðaði aöeins einn, eða fáir,
málverkið samtímis. Þegar heill skari fer að skoða það í
einu, eins og raun varð á á 19. öldinni, er það forboði
kreppuástands innan málaralistarinnar. Sú kreppa staf-
aöi ekki bara af tilkomu Ijósmyndunar; hún spratt upp
tiltölulega óháö henni, vegna kröfugerðar listaverksins
til fjöldans.
Málaralistin er þess einfaldlega ekki megnug að setja
viðfangsefni sitt fram á þann hátt, að margir geti notið
þess samtímis. Byggingarlist hefur alla tíð verið fær um
það, söguljóð fortíöarinnar gat það, og kvikmyndalist
nútímans getur það. Af þessu einu saman er þó ekki
hægt að draga ályktanir um þjóðfélagslegt hlutverk
málaralistar. Henni stafar hins vegar ógn af því að vera
stillt upp fyrir vit fjöldans, gagnstætt eðli sínu. I kirkjum
og klaustrum miðalda og furstahöllum fram til loka 18.
aldar voru málverk ekki skoðuð sameiginlega og á sama
tíma, heldur með ákveönu millibili og eftir sérstakri virð-
ingarröð. Sú breyting sem átt hefur sér stað, birtir okkur
þann vanda sem málaralistin komst í, þegar hafin var
fjölföidun málverka. Opinberar sýningar í sölum og gall-
eríum hófust að vísu, en þar opnaðist þó engin leið fyrir
fjöldann.að skoða listaverkin á skipulagðan og sam-
stilltan hátt. Því hljóta jafnvel þeir áhorfendur sem
bregöast á framsækinn hátt við gróteskri kvikmynd að
sýna afturhaldssöm viðbrögð við súrrealisma.
XIII
Sérkenni kvikmyndarinnar eru ekki aöeins fólgin í
þeirri tjáningaraðferð sem maðurinn beitir gagnvart
upptökutækjunum. Þau felast líka í þeim kostum sem
honum bjóðast til að sýna umhverfi sitt með aðstoð
þessara tækja. Með því aö líta til vinnusálarfræðinnar
sjáum við prófunarhæfni tækjanna. Sálgreiningin sýnir
hið sama af öörum sjónarhóli. Kvikmyndin hefur auðgað
athyglissvið okkar aðferðum, sem freudísk kenning get-
ur lýst. Fyrir fimmtíu árum tóku menn varla eftir því, þó
einhverjum yrði á mismæli. Það hlýtur að hafa talist til
undantekninga að mismæli gæfi yfirborðslegu samtali
allt í einu einhverja dýpri merkingu. Eftir að „Sálsýkis-
fræði daglegs lífs“ kom út hefur orðið gjörbreyting á
þessu.17 Ýmis fyrirbrigði, sem áður streymdu fram á hinni
breiðu elfu skynjunarinnar án þess að nokkur gæfi þeim
gaum voru nú skoðuð og skilgreind út af fyrir sig. Á
svipaöan hátt hefur kvikmyndin dýpkað skynjun manna
bæði á hinu víða sviöi myndrænnar skynjunar og á sviöi
hljómrænnar skynjunar. Það er fyrst til að taka, að kvik-
myndað atferli liggur betur við nákvæmri rannsókn,
hægt er að rannsaka það úr fleiri sjónarhornum heldur
en sams konar atferli fest á striga eða fært á svið. Auð-
veldara er að skilgreina kvikmyndað atferli en málað,
vegna þess að þar er á ferð ólíkt skilmerkilegri lýsing.
Það er hægara aö skilgreina atferli sem fest hefur verið á
filmu en leiksviðsatriði, það verður betur aðgreint frá
öörum þáttum verksins. Þetta leiðir einkum af þeirri til-
hneigingu kvikmyndarinnar að bræða saman list og vís-
indi. Þegar myndskeið lýsir einhverju tilteknu fyrirbæri,
t.d. vöðva í mannslíkama, er í raun og veru erfitt að segja
til um hvort grípur áhorfandann sterkari tökum, listrænt
eða vísindalegt inntak lýsingarinnar. Eitt af byltingar-
hlutverkum kvikmyndarinnar verður að færa í faðma það
sem áður var greint sundur; listræna og vísindalega
notkun Ijósmyndunar. Með nærmyndum af hlutum i
nánasta umhverfi okkar, með því að beina glerjum sínum
að huldum þáttum algengra fyrirbæra, með rannsókn á
hversdagslegu umhverfi okkar, með öllu þessu kemur
kvikmyndin undir frábærri handleiðslu kvikmyndatöku-
vélarinnar, tvennu til leiðar. Annars vegar vekur hún
okkur til skilnings á þeim lífsskilyrðum sem marka tilveru
okkar bás og hins vegar vísar hún okkur á umfangsmikið
og óvænt svigrúm. Knæpurnar og stórborgarstrætin,
skrifstofur og dagstofur, brautarstöðvar og verksmiðjur
virtust hafa lokað okkur inni fyrir fullt og allt. Þá kom
kvikmyndin til sögunnar og sprengdi upp alla þessa
fangelsisveröld á örlitlu sekúndubroti. Nú getum við
ferðast í dreifðum rústum hennar og lausagrjóti í ævin-
týraleit. Með nærmyndum víkkar rúmið; með drætti (slow
motion) eykst hreyfingin. Með stækkun augnabliks-
myndar sjáum við ekki aðeins þaö gamalkunna sem áður
mátti grilla í; í Ijós koma glænýjar formgerðir viðfangs-
efnisins. Á sama hátt sjáum við ekki aðeins gamalkunna
þætti hreyfingarinnar þegar hún er dregin; við sjáum í
henni áður ókunna þætti ,,sem alls ekki virðast vera
eðlileg hreyfing dregin á ianginn heldur kemur hún okkur
fyrir sjónir sem undarlega líðandi, svífandi og yfirnátt-
úruleg".18 Ljóst er að sú náttúra sem opnast kvik-
myndavélinni er annars eðlis en sú sem blasir við aug-
anu. Nægir í því sambandi að benda á að hún ryðst inn á
ómeövitað svið í stað þess sem maðurinn hefur meðvitað
kannað. Enda þótt maður hafi gert sér heildarmynd af
göngulagi mannsins hefur maður örugglega enga hug-
mynd um stöðu hans í einu skrefi á broti úr sekúndu. Það
er vanaverk að seilast eftir kveikjara eða skeið. Þó svo sé
vitum við harla fátt um það sem fram fer milli handar og
málms, svo ekki sé minnst á þau áhrif sem verknaðurinn
kann aö hafa á hugarástand okkar. Hér verður kvik-
myndavélin okkurtil liðs meö hjálparmeðulum sínum; að
hækka og lækka tökuvélina, trufla framvinduna á tjaldinu
með óvæntum atriðum, einangra myndefni, breyta um
linsu, auka hraða, stækka og minnka sjónarhornið.
Kvikmyndavélin kynnir okkur áður ómeðvitaöa sjón-
skynjun á sama hátt og sálarfræði kynnir okkur ómeö-
vitaðar hvatir.
SVART A HVlTU
57