Hugur - 01.01.2004, Blaðsíða 24

22
Theodor W. Adorno
ykkar héti „Andhúmaníska bandalagið“ en ég gæti ekki gengið í félag sem
kennir sig við mannhyggju." Ef ég skyldi nú nota þetta orð hér þá felst það
að minnsta kosti í mennsku sem er ígrunduð á þann hátt að maður láti ann-
ars vegar ekki leiða sig afvega og hafi vott af staðfestu, fastheldni á það sem
maður á annað borð telur sig hafa komist að, en hins vegar líka gagnrýni,
ekki bara sjálfsgagnrýni heldur gagnrýni á það þvera og ósveigjanlega sem
kemur upp í okkur. Hún felur sem sagt öðru fremur í sér vitund um eigin
skeikulleika og þar með myndi ég segja að sjálfsprófun og sjálfsskoðun væru
eiginlega orðin hin sanna arfleifð þess sem einu sinni voru siðferðileg hug-
tök. Þetta þýðir að sé yfirleitt eitthvað í líkingu við mörk eða greinarmun á
sönnu og ósönnu lífi að finna á huglæga sviðinu er greinarmunarins helst í
þvf að leita hvort menn slá frá sér í blindni - og setja sjálfa sig og hópinn sem
þeir tilheyra sem hið raunverulega og jákvæða en afneita því sem er öðruvísi
- eða hvort maður lærir þess í stað af því að hugleiða eigin skilyrðingu, við-
urkenna rétt þess sem er öðruvísi og finna að hin raunverulegu rangindi fel-
ast eiginlega alltaf í nákvæmlega því að gera gagnrýnislaust ráð fyrir sínum
eigin rétti og hafna rétti hins. Mér virðist að það helsta sem á okkar dögum
eigi að heimta af einstaklingnum sé að skipa-ekki-sjálfan-sig (Nicht-sich-sel-
ber-setzen) - og það ájafnvel við í dauðafrumspeki og þvermóðsku sjálfshátt-
arins (Selbstheit), sem dæmi er um í kenningu Heideggers um viljafestu.2
Með öðrum orðum, ef gengið væri á mig og ég beðinn að nefna höfuðdygð-
ina, eins og siður var í fornöld, myndi ég sennilega ekki geta nefnt neitt ann-
að en hógværð og það byggi raunar eitt og annað að baki. Ef mér leyfist að
orða þetta með öðrum hætti, þá verður maður að hafa samvisku, en getur
ekki alfarið reitt sig á hana. Segjum sem svo að í einhverri nefnd eða ráði segi
einhver: „Samviskan meinar mér að gera þetta eða hitt“. Þið eruð sennilega
öll í einhvers konar nefndum og ráðum, rétt eins og ég er: Nú til dags eru
allir í einhverju slíku, það er eitt af þessu sem maður gerir og þetta gæti ver-
ið í einni slíkri nefnd. Ég myndi halda að þessi maður ætti strax frá byrjun
skilda mikla tortryggni. En umfram allt held ég að okkur beri að vantreysta
okkur sjálfum rækilega þegar við finnum okkur knúin til að segja: „Hér stend
ég 0g get ekki annað!“ af því að í þessari athöfn felst nákvæmlega það að
skipa-sjálfan-sig-sem-hið-óskoraða. Að baki þess býr lögmál sjálfsbjargar-
innar sem dulbýr sig sem þetta siðferðilega, sem það raunar feliur saman við,
eins og ég hef sýnt ykkur í fyrri gagnrýnum greiningum.
Á hinn bóginn beinist andspyrna auðvitað líka gegn áþreifanlegum mynd-
um yfirráða, nú á dögum gegn óteljandi utanaðkomandi gerðum siðferðisins.
Núgildandi raunsiðferði á sér engan skýran fræðilegan grundvöll, tengslin
við trúarbrögðin, sem það var áður fyrr leitt af, eru rofin, rétt eins og að það
stendur ekki lengur í neinum skýrum röklegum tengslum við heimspekina,
þar sem þessar siðferðiskröfur áttu sér eitt sinn grunn. Einmitt þess vegna
taka siðferðisformin sem almennt gilda í samfélaginu á sig mynd hins illa og
kúgunarinnar sem alltaf kemur fram þegar fólk heldur dauðahaldi í hugtök,
2 [Sjá Martin Heidegger, Sein und Zeit, 2. hluti, 2. kafli, s. 267-301.]